Kosova

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Republika e Kosovës (Albanî)
Republika Kosovo/Република Косово (Serbî)
Komara Kosovayê
Ala Nîşan
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Himni i Republikës së Kosovës
Nexşeya Kosova bi navçeyên xwe
Nexşeya Kosova bi navçeyên xwe
Zimanên fermî Albanî û Serbî
Zimanên herêmî Tirkî li Prizren
Zimanên hindikanî 86% Albanî
10,5% Serbî
3,5% Zimanên din
Navê nîştecihan Kosovarî û Serb
Paytext Priştîna
Sîstema siyasî Pergala parlamenter
 - Serokkomar: Albin Kurti

- Serokdewlet: Vjosa Osmani

Rûerd
 - Giştî
10.877 km2
Gelhe
 - Giştî (2022)
 - Berbelavî
1,8 mîlyon kes
175,4 kes/km2
Serxwebûn 17ê sibat 2008an
Dirav Ewro
Dem UTC+1 û UTC+2 Mart/Nîsan
Nîşana înternetê ks.
Koda telefonê +383
Nexşeya Kosovayê li Ewropa
Nexşeya Kosovayê li Ewropa

Kosova (bi albanî: Kosova an Kosovë, serbî: Косово, Kosovo) dewleteke li başûr rojhelata Ewropayê ko xwe wek dewleteke serbixwe daye zanîn. Di 17ê şibatê 2008an de meclîsa Kosovayê serxwebûna xwe ji Serbistanê da zanîn. Ji wê demê ve ji aliyê 101 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî ve weke dewleteke serbixwe hatiye naskirin.

Sînorên wêyê bi Serbistan, Montenegro, Albanya û Makedonyaya Bakur re hene. Ew nifûsekê ser du milyonan re yê ko bi piranî ji albanan pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wê yî herî mezin Priştîna ye. Piraniya navenda Kosovayê ji aliyê deşt û zeviyên berfireh ên Dukagjini û Kosovayê ve serdest e. Çiyayên Lanet û Šar li başûrrojava û başûrrojhilat bilind dibin.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di kevnariya klasîk de, eşîra navendî ya ku li ser xaka Kosovayê derketibû holê Dardanî bûn, ku di sedsala 4an ê berî zayînê de bi navê Padîşahiya Dardanyayê siyasetek serbixwe ava kirin. Ew di sedsala 1an de berî zayînê ji hêla Împeratoriya Romayê ve hate girêdan û ji bo hezarsala pêş de, axa beşek ji Împeratoriya Bîzansî ma, ku desthilatdariya wê ji hêla êrîşên Slaviyan ve di destpêka sedsala 6an-7an p.z. de hate hilweşandin. Di sedsalên paşê de, kontrola herêmê di navbera Bîzansiyan û Yekem Împaratoriya Bulgaristanê de cih girt. Di sedsala 13an de, Kosova bû bingeha dewleta Sirbî ya navîn û di heman demê de ji sedsala 14an ve bû navenda Dêra Ortodoks a Sirbî, dema ku statûya wê ji bo baviksalarî hate bilind kirin.[1][2] Berfirehbûna Osmaniyan li Balkanan di dawiya sedsala 14an û 15an de bû sedema têkçûn û hilweşîna Împeratoriya Sirbî; Şerê Kosovayê ya sala 1389-an wekî yek ji demên diyarker di dîroka serdema navîn a Sirbî de tê hesibandin. Osmaniyan piştî Şerê Duyemîn ê Kosovayê herêm bi temamî bi dest xist. Împaratoriya Osmanî heta sala 1912an bi qasî pênc sedsalan li herêmê hukum kir.

Di dawiya sedsala 19an de, Kosova navenda Tevgera Neteweyî ya Arnavutî bû û serhildana Albanî ya sala 1910an û serhildana Albanî ya 1912an lê qewimî. Piştî têkçûna wan di Şerên Balkanan de, Osmaniyan Kosova radestî Sirbîstan û Montenegroyê kirin. Herdu welat piştî Şerê Cîhanê yê Yekem beşdarî Yugoslavyayê bûn û piştî heyamek unîterparêziya Yugoslavyayê li Padîşahiyê, destûra Yugoslavyayê ya piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya di nav komara damezrîner a Yugoslavya ya Sirbistanê de ava kir. Aloziyên di navbera civakên Arnawut û Sirb ên Kosovayê de di sedsala 20-an de şewitîn û car caran bi tundî û tundûtûjiyeke mezin derketin, di Şerê Kosovayê yê 1998 û 1999an de ku di encamê de artêşa Yugoslavyayê vekişiya û Mîsyona Rêveberiya Demî ya Neteweyên Yekbûyî li Kosova hate damezrandin. Di dawiyê de, Kosova bi awayekî yekalî serxwebûna xwe ji Sirbîstanê di 17 Sibat 2008 de ragihand û ji wê demê de ji hêla 101 dewletên endamên Neteweyên Yekbûyî ve wekî dewletek serwer hate pejirandin. Sirbistan bi fermî Kosovayê wek dewleteke serbixwe nas nake û her çendî ku ew desthilatdariya saziyên Kosovayê wekî beşek ji Peymana Brukselê ya 2013an qebûl dike, ew wekî Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya ya pêkhatî ya wê dibîne.[3]

Kosova welatek pêşkeftî ye ku xwedan aboriyek dahata navîn ya jorîn e. Ew ji destpêka krîza darayî ya 2007-2008 ve di deh salên dawî de mezinbûna aborî ya zexm jiyaye ku ji hêla saziyên darayî yên navneteweyî ve hatî pîvandin. Kosova endamê Fona Pereyan a Navneteweyî, Banka Cîhanî ye û ji bo endamtiya Konseya Ewropayê, UNESCO, Înterpolê û ji bo statûya çavdêr di Teşkîlata Hevkariya Îslamî de serlêdan kiriye.

Gelhenasî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Wêneyî Paytexta Kosovayê, Priştîna

Albanî û serbî zimanê fermî ya Kosova ne ye. Ev herdû ziman bi sedsalane ku li Kosovayê tê axavtin. Bi kêmasî zimanê bulgarî û tirkî jî li welat tê axavtin. Piraniya Tirkaxivên Kosovayê li bajar û navçeyên Prîzrên, Ferîzay û li Priştînayê dijîn.[4]

Lîsteya Demografîkên Bajarên Kosovayê:[5]

Bajarên ya mezin (2015)

Bajarên Kosovayê

Lîstê Metro Nîfûsa Metroyê Lîstê Metro Nifûsa Metroyê
1 Priştîna 204,721 11 Suva Reka 59,681
2 Prizren 186,986 12 Rahovec 58,908
3 Ferizaj 101,174 13 Malisheva 57,301
4 Peja 97,890 14 Lipjan 56,643
5 Gjakova 94,543 15 Skenderaj 51,746
6 Podujevo 83,425 16 Viti 46,742
7 Mitrovica 80,623 17 Deçan 41,173
8 Gjilan 80,525 18 Istog 39,604
9 Vushtrri 64,578 19 Klina 39,208
10 Drenas 60,175 20 Kosovo Polje 37,048

Lîsteya dînên Kosovayê:[6]

Dînên Kosovayê
Dîn Sedî
Misilman  Pîraniya giran Sunîtî 95.6%
Xiristiyanî  Katolîk û Ortodoks 3.7%
-Katolîkê Romanî   2.2%
-Dêra ortodoks ya rojhilat   1.5%
Bê-dîn   0.1%
Ya din   0.1%
Nayê zanin   0.1%

Pêjgeh[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Pêjgeha Kosovayê
Tava e Prizrenit

Pêjgeha Kosovayê ji xwarin-vexwarinên Kosovayê re tê gotin. Pêjgeha Kosovayê ji yên gelên cîran ne cudatir e. Şaxek ji pêjgeha balkanî ye. Di bin bandora xwarin-vexwarinên albanî, yewnanî, romî (tirkî), slavî, îtalî û gelên cîran serb, kroatî û bosnayî de rengê xwe girtiye.

Pêşangeh[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  • Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Priştînayê
    Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Priştînayê

Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ Sharpe, M. E. (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central-Eastern Europe. r. 364. ISBN 9780765618337. Ji orîjînalê di 3 tebax 2017 de hat arşîvkirin.
  2. ^ RFE/RL Research Report: Weekly Analyses from the RFE/RL Research Institute, Том 3. Radio Free Europe/Radio Liberty.
  3. ^ Gvosdev, Nikolas K. (24 nîsan 2013). "Kosovo and Serbia Make a Deal". Foreign Affairs. Ji orîjînalê di 5 adar 2016 de hat arşîvkirin.
  4. ^ Fejzullahu, Endrit. "Ethnicities in Kosovo" (PDF) (bi elbanî).
  5. ^ "Wayback Machine". web.archive.org. 7 çiriya pêşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 7 çiriya pêşîn 2016. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ "Freedom of Thought Report | Maps". web.archive.org. 10 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 çiriya pêşîn 2017. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Kosova de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Kosova&oldid=1546729" hatiye standin.