Îndeksa aştiya gerdûnî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Îndeksa aştiya gerdûnî
  • Îndeks
  • International rankings by country Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îndeksa Aştiya Cîhanê ya sala 2022an (welatên ku bi rengê kesk kûrtir hatine diyarkirin welatên aştiyane ne. Welatên ku zêdetir bi rengê sor hatine diyarkirin jî welatên ku asta tundtûjî ya wan zêdetirin hatine diyarkirin).
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Îndeksa aştiya gerdûnî yan jî Pêrîsta aştiya gerdûnî, (bi inglîzî: Global Peace Index (GPI)) raporek e ku ji hêla Enstîtuya Aborî û Aşitiyê (IEP) ve hatiye amadekirin û helwesta têkildarê aştiya netewe û herêman analîz dike.[1] GPI 163 dewlet û herêmên serbixwe yên cîhanê (ku bi temamî ji sedî 99,7ê nifûsa cîhanê pêk tînin) li gorî astên wan ên aştiyane rêze dike. Di nav deh salên borî de, GPI meylên zêdebûna tundûtûjiya gerdûnî û kêmtirîn aştiyane pêşkêşê cîhanê kiriye.[2]

GPI bi şêwirmendiya panelek navneteweyî ya pisporên aştiyê ji enstîtûyên aştiyê û navendên ramanê re bi daneyên ku ji aliyê Economist Intelligence Unitt ve hatine berhev kirin û mûqeyesekirin ve, hatiye pêşve xistin. Îndeks yekem car di gulana sala 2009an de hate destpêkirin û bi raporên paşîn re her sal hatiye weşandin. Xebatên îndeksa aştiya gerdûnî di sala 2015an de ji 121 welatê gihîşte 165 welatan. Lêkolîn ji aliyê karsazê teknolojiyê yê Awistralya Steve Killelea ve hat destpêkirin û ji aliyê kesên wekî sekreterê giştî yê berê ya Neteweyên Yekbûyî Kofi Annan, Dalai Lama, Metran Desmond Tutu, serokê berê ya Fînlenda û xwediyê Xelata Nobelê ya Aştiyê ya sala 2008an Martti Ahtisaari, xwediyê Xelata Nobelê Mihemed Yunus, aborînas Jeffrey Sachs, seroka berê ya Îrlendayê Mary Robinson, cîgirê sekreterê giştî yê berê yê Neteweyên Yekbûyî Jan Eliasson û serokê berê yê Dewletên Yekbûyî Jimmy Carter ve hatiye berdewam kirin. Îndeksa rojanekirî her sal li civînên li London, Washington, DC û li sekreteriya Neteweyên Yekbûyî li New Yorkê tê weşandin.

GPI di sala 2022an de diyar kiriye ku Îslenda, Zelanda Nû, Îrlenda, Danîmarka û Awistirya welatên herî aştiyane ne û Efxanistan, Yemen, Sûriye, Rûsya û Sûdana Başûr jî welatên herî kêm aştiyane ne. Vedîtinên demdirêj ên GPI ya sala 2017an de di deh salên borî de cîhanek kêmtir aştiyane vedihewîne ku di deh salên borî de ji sedî 2,14 xirabûna asta aştiyê ya cîhanî, zêdebûna newekheviya di aştiyê de di navbera welatên herî kêm û herî zêde aştiyane de, kêmkirina demdirêj a qada mîlîtarîzyosona GPI û bi berfirehkirina encamên êrîşên terorê ve, di 10 salên borî de jimara kesên ku di bi êrîşên terorîstî de hatine kuştin ji hêla dîrokî ve bilind bûye.[3]

Di deh salên dawiyê de yek ji gelên herî zêde ku bûye armanca êrîşên terorîstî kurd in.[4][5][6] Di deh salên dawiyê de êrîşên terorîstî yên ku li herêmên Kurdistanê û li herêmên din ên ku li dijî kurdan pêk hatiye ev in: Komkujiya Enqereyê, Komkujiya Amedê û Komkujiya Suricê ye. Bi taybetî li Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê êrîşên terorîstî ya DAIŞê û komên wekhev ên DAÎŞê di van salên dawiyê de hêj jî didomin.

Metodolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di nirxandina aştiyane de, GPI lêkolîn dike ka çiqas welat di nav nakokiyên navxweyî û navneteweyî yên domdar de ne û hewl dide ku asta lihevhatin an nakokiya di nav neteweyekê de binirxîne. Bi deh nîşaneyan bi berfirehî tiştê ku dibe ku wekî ewlehî û ewlehiya civakê were binav kirin dinirxîne. Daxuyaniya nirxandinê ev e ku rêjeya tawanên kêm, bûyerên herî kêm ên kiryarên terorîstî û xwenîşandanên tundûtûjiyê, têkiliyên lihevhatî bi welatên cîran re, dîmenek siyasî ya bi istîqrar û rêjeyek piçûk a nifûsa ku di navxwe de jicîhûwarkirî an penaber in, dikarin asta aştiyaneya welatan nîşan bidin.

Di sala 2017 de, ji bo her welatekî 23 nîşane (nîşanname) hatine bikar anîn. Nîşaneyên di destpêkê de bi alîkariya panelek pispor di sala 2007an de hatine hilbijartin û ji hêla panelê pispor ve her sal têne vekolîn kirin. Pîvana astê ji bo her nîşaneyek li ser pîvanek 1-5 têne normalîzekirin, bi vî rengî nîşaneyên kalîteyî li pênc koman têne dabeş kirin û nîşaneya ku ji 1-5, heya xala sêyem, bi bilindbûniya dehek têne xal kirin. Tabloya nîşaneyan li jêr e. Di tabloya jêr de saziyên wekî, UCDP ku tê wateya Bernameya Daneyên Pevçûn a Uppsala ya ku ji hêla Zanîngeha Uppsala ya ku aliyê Swêdê ve tê parastin, EIU ji bo Yekîneya Agahdariya Aborî, UNSCT ji bo Lêkolîna Neteweyên Yekbûyî ya Meylên Cezayê û Operasyonên Sîstemên Dadweriya Cezayê, ICPS Navenda Navneteweyî ye ji bo Lêkolînên Girtîgehê li King's College London, IISS ji bo weşana Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk The Military Balance û SIPRI ji bo Enstîtuya Lêkolînên Aşitiyê ya Navneteweyî ya Stockholmê Database Veguheztina Çekan heye.

Nîşane Çavkanî Kodkirin
1 Hejmar û dema nakokiyên navxweyî UCDP, IEP Hejmara tevahî
2 Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên derve Daneyên Pevçûnên Çekdar ên UCDP Hejmara tevahî
3 Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên navxweyî Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk, Daneyên Pevçûnên Çekdar Hejmara tevahî
4 Hejmar, dem û rola di pevçûnên derve de Daneyên Mirinê yên girêdayî Şerê UCDP, IEP Hejmara tevahî
5 Zêdebûna nakokiyên navxweyî yên organîze EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
6 Têkiliyên bi welatên cîran re EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
7 Asta sûcdariya ku di civakê de tê dîtin EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
8 Hejmara penaber û kesên jicîhûwarkirî wek rêjeya nifûsê UNHCR û IDMC Nifûsa penaberan li gorî welat an herêma jêderê, zêdeyî hejmara mirovên jicîhûwarkirî yên welatekî (IDP) wekî rêjeya ji nifûsa giştî ya welat
9 Bêîstîqrara siyasî EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
10 Bandora terorê Endeksa Terorîzmê ya Cîhanî (IEP) Pîvana hêjmarî, ji 1ê heta 5ê rêzkirî ye
11 Terora siyasî Amnesty International û Wezareta Derve ya Dewletên Yekbûyî Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
12 Hejmara kuştinan ji 100,000 kesan Lêkolînên UNODC li ser Meylên Sûc û Xebatên Sîstemên Dadweriya Cezayê (CTS); texmînên EIU Hejmara tevahî
13 Asta sûcê tund EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
14 Îhtîmala xwepêşandanên tund EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
15 Ji 100,000 kesan re hejmara kesên girtî Kurteya Girtîgeha Cîhanê, Enstîtuya Lêkolîna Siyaseta Tawanan li Birkbeck, Zanîngeha London Hejmara tevahî
16 Hejmara efserên ewlekariya navxweyî û polîs ji 100,000 kesan UNODC CTS; texmînên EIU Hejmara tevahî; Hêza polîsê sivîl ji cerdevanên neteweyî an mîlîsên herêmî cuda ye
17 Lêçûnên leşkerî wekî rêjeya GDP Balansa Leşkerî û IISS Xercên dravê yên hukûmeta navendî an federal ji bo peydakirina lêçûnên hêzên çekdar ên neteweyî, wekî sedî GDP, ji 1 heya 5ê li gorî sedî
18 Ji 100,000 hejmara personelên leşkerî Balansa Leşkerî û IISS Hemî personelên karûbarê çekdarî yên tev-demjimêr
19 Hejmara veguheztina çekên konvansiyonel ên sereke wekî wergir (îthalat) ji 100,000 kesan Database Veguheztina Çekan a SIPRI Ji 100,000 kesî îtxalata çekên konvansiyonel ên sereke
20 Hejmara veguheztina çekên kevneşopî yên sereke wekî dabînker (îxracat) ji 100,000 kesan Database Veguheztina Çekan a SIPRI Hinardekirina çekên konvansiyonel ên sereke ji 100.000 kesan re
21 Beşdariya darayî ji bo mîsyonên aşitiyê yên Neteweyên Yekbûyî Komîteya Alîkariyê ya Neteweyên Yekbûyî û IEP rêjeya "dravên nemayî yên welatan li hember nirxandina wan ya salane ya ji bo budceya mîsyonên aşitiyê yên heyî" di navanserê sê salan de, ji pîvana 1-5ê li gorî rêjeya beşdariyên sozdar hatine destnîşankirin.
22 Kapasîteya çekên nukleerî û giran Balansa Leşkerî, IISS, SIPRI, Tomara Çekên Konvansiyonel a Neteweyên Yekbûyî û IEP Pîvana 1-5 li ser bingeha xalên berhevkirî; Ji her wesayiteke zirxî û topê re 1 xal, her tankekê 5 xal, her balafireke şer 20 pûan, her keştiyek şer 100 xal, ji bo keştiya balafiran û keştiya nukleerî 1000 xal
23 Bi hêsanî gihîştina çekên piçûk û çekên sivik EIU Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de

Rêzeya îndeksa aştiya cîhanê 2022[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Welat Rêz Pîvan
Îslanda 1 1.107
Zelanda Nû 2 1.269
Îrlenda 3 1.288
Danîmarka 4 1.296
Awistirya 5 1.300
Portugal 6 1.301
Slovenya 7 1.316
Komara Çek 8 1.318
Sîngapûr 9 1.326
Japon 10 1.336
Swîsre 11 1.357
Kanada 12 1.389
Mecaristan 13 1.411
Fînlenda 14 1.439
Kroatya 15 1.440
Almanya 16 1.462
Norwêc 17 1.465
Malezya 18 1.471
Bhûtan 19 1.481
Slovakya 20 1.499
Holanda 21 1.522
Belçîka 22 1.526
Qatar 23 1.533
Bulgaristan 24 1.541
Polonya 25 1.552
Swêd 26 1.564
Awistralya 27 1.565
Maurîtius 28 1.570
Spanya 29 1.603
Taiwan 30 1.618
Romanya 31 1.640
Îtalya 32 1.643
Estonya 33 1.662
Keyaniya Yekbûyî 34 1.667
Letonya 35 1.673
Makedonyaya Bakur 36 1.704
Lîtvanya 37 1.724
Kosta Rîka 38 1.732
Kuwêt 39 1.739
Gana 40 1.759
Albanya 41 1.761
Moxolîstan 42 1.775
Koreya Başûr 43 1.779
Vîetnam 44 1.786
Gambiya 45 1.792
Ûrûgûay 46 1.795
Îndonêzya 47 1.800
Botswana 48 1.801
Montenegro 48 1.801
Sierra Leone 50 1.803
Laos 51 1.809
Sirbîstan 52 1.832
Yewnanistan 53 1.838
Timor-Leste 54 1.839
Şîlî 55 1.840
Zambiya 56 1.841
Urdun 57 1.849
Bosna Hersek 58 1.850
Gîneya Ekwatorê 59 1.863
Mîrgehên Yekbûyî yên Ereban 60 1.865
Panama 61 1.876
Kamboçya 62 1.882
Moldova 62 1.882
Oman 64 1.889
Fransa 65 1.895
Malawî 65 1.895
Qibrîs 67 1.903
Namîbya 68 1.908
Arjentîn 69 1.911
Senegal 70 1.916
Kosova 71 1.938
Rwanda 72 1.945
Nepal 73 1.947
Fas 74 1.969
Gabon 75 1.973
Lîberya 75 1.973
Paraguay 77 1.976
Angola 78 1.982
Ekwador 79 1.988
Bolîvya 80 1.989
Komara Domînîk 81 1.990
Jamaîka 81 1.990
Ermenistan 83 1.992
Madagaskar 84 1.995
Tunis 85 1.996
Tanzanya 86 2.001
Ûzbekistan 86 2.001
Trînîdad û Tobago 88 2.005
Çîn 89 2.010
Srî Lanka 90 2.020
Komara Qirgizîstanê 91 2.028
Tacikîstan 92 2.031
Eswatînî 93 2.033
Papûa Gîneya Nû 94 2.046
Gurcistan 95 2.065
Bangladeş 96 2.067
Qazakistan 97 2.071
Kûba 98 2.083
Behreyn 99 2.085
Lesoto 100 2.089
Peru 101 2.091
Togo 102 2.094
Tayland 103 2.098
Turkmenistan 104 2.116
Benîn 105 2.125
Gûatemala 106 2.139
Gûyana 107 2.140
Peravê Diranfîl 108 2.144
Cezayîr 109 2.146
Gîne-Bîsaû 110 2.156
Komara Kongoyê 111 2.184
Morîtanya 112 2.193
Djîboûtî 113 2.213
El Salvador 114 2.231
Haîtî 115 2.254
Belarus 116 2.259
Hondûras 117 2.269
Afrîkaya Başûr 118 2.283
Erebistana Siûdî 119 2.288
Kenya 120 2.303
Ûganda 121 2.309
Mozambîk 122 2.316
Gîne 123 2.332
Nîkaragûa 124 2.334
Fîlîpîn 125 2.339
Misir 126 2.342
Zîmbabwe 127 2.350
Azerbêycan 128 2.437
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê 129 2.440
Brazîl 130 2.465
Burundî 131 2.470
Erîtrea 132 2.494
Filistîn 133 2.552
Îsraêl 134 2.576
Hindistan 135 2.578
Çead 136 2.591
Meksîk 137 2.612
Lubnan 138 2.615
Myanmar 139 2.631
Nîjer 140 2.655
Îran 141 2.687
Kamerûn 142 2.709
Nîjerya 143 2.725
Kolombiya 144 2.729
Tirkiye 145 2.785
Burkîna Faso 146 2.786
Pakistan 147 2.789
Venezuela 148 2.798
Etiyopya 149 2.806
Malî 150 2.911
Lîbya 151 2.930
Koreya Bakur 152 2.942
Ûkrayna 153 2.971
Sûdan 154 3.007
Komara Navendî ya Afrîkayê 155 3.021
Somalî 156 3.125
Iraq 157 3.157
Komara Demokratîk a Kongoyê 158 3.166
Sûdana Başûr 159 3.184
Rûsya 160 3.275
Sûrî 161 3.356
Yemen 162 3.394
Efxanistan 163 3.554

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
  2. ^ Wang, Monica. "The World's Most And Least Peaceful Countries In 2016". Forbes (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
  3. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
  4. ^ dan (bi tirkî), roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023
  5. ^ "Suruç Katliamı: Yedi yıldır süren adalet arayışı – DW – 20.07.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
  6. ^ "7 yıl geçti, Ankara Gar Katliamı'nda sorumlular yargılanmadı – DW – 10.10.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Îndeksa_aştiya_gerdûnî&oldid=1560640" hatiye standin.