Îndeksa aştiya gerdûnî

Îndeksa aştiya gerdûnî
Îndeksa aştiya gerdûnî
Îndeks; International rankings by country ;
	Îndeksa Aştiya Cîhanê ya sala 2022an (welatên ku bi rengê kesk kûrtir hatine diyarkirin welatên aştiyane ne. Welatên ku zêdetir bi rengê sor hatine diyarkirin jî welatên ku asta tundtûjî ya wan zêdetirin hatine diyarkirin).
Malper	www.economicsandpeace.org/global-peace-index/
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Îndeksa aştiya gerdûnî yan jî Pêrîsta aştiya gerdûnî, (bi inglîzî: Global Peace Index (GPI)) raporek e ku ji hêla Enstîtuya Aborî û Aşitiyê (IEP) ve hatiye amadekirin û helwesta têkildarê aştiya netewe û herêman analîz dike.^[1] GPI 163 dewlet û herêmên serbixwe yên cîhanê (ku bi temamî ji sedî 99,7ê nifûsa cîhanê pêk tînin) li gorî astên wan ên aştiyane rêze dike. Di nav deh salên borî de, GPI meylên zêdebûna tundûtûjiya gerdûnî û kêmtirîn aştiyane pêşkêşê cîhanê kiriye.^[2]

GPI bi şêwirmendiya panelek navneteweyî ya pisporên aştiyê ji enstîtûyên aştiyê û navendên ramanê re bi daneyên ku ji aliyê Economist Intelligence Unitt ve hatine berhev kirin û mûqeyesekirin ve, hatiye pêşve xistin. Îndeks yekem car di gulana sala 2009an de hate destpêkirin û bi raporên paşîn re her sal hatiye weşandin. Xebatên îndeksa aştiya gerdûnî di sala 2015an de ji 121 welatê gihîşte 165 welatan. Lêkolîn ji aliyê karsazê teknolojiyê yê Awistralya Steve Killelea ve hat destpêkirin û ji aliyê kesên wekî sekreterê giştî yê berê ya Neteweyên Yekbûyî Kofi Annan, Dalai Lama, Metran Desmond Tutu, serokê berê ya Fînlenda û xwediyê Xelata Nobelê ya Aştiyê ya sala 2008an Martti Ahtisaari, xwediyê Xelata Nobelê Mihemed Yunus, aborînas Jeffrey Sachs, seroka berê ya Îrlendayê Mary Robinson, cîgirê sekreterê giştî yê berê yê Neteweyên Yekbûyî Jan Eliasson û serokê berê yê Dewletên Yekbûyî Jimmy Carter ve hatiye berdewam kirin. Îndeksa rojanekirî her sal li civînên li London, Washington, DC û li sekreteriya Neteweyên Yekbûyî li New Yorkê tê weşandin.

GPI di sala 2022an de diyar kiriye ku Îslenda, Zelanda Nû, Îrlenda, Danîmarka û Awistirya welatên herî aştiyane ne û Efxanistan, Yemen, Sûriye, Rûsya û Sûdana Başûr jî welatên herî kêm aştiyane ne. Vedîtinên demdirêj ên GPI ya sala 2017an de di deh salên borî de cîhanek kêmtir aştiyane vedihewîne ku di deh salên borî de ji sedî 2,14 xirabûna asta aştiyê ya cîhanî, zêdebûna newekheviya di aştiyê de di navbera welatên herî kêm û herî zêde aştiyane de, kêmkirina demdirêj a qada mîlîtarîzyosona GPI û bi berfirehkirina encamên êrîşên terorê ve, di 10 salên borî de jimara kesên ku di bi êrîşên terorîstî de hatine kuştin ji hêla dîrokî ve bilind bûye.^[3]

Di deh salên dawiyê de yek ji gelên herî zêde ku bûye armanca êrîşên terorîstî kurd in.^[4]^[5]^[6] Di deh salên dawiyê de êrîşên terorîstî yên ku li herêmên Kurdistanê û li herêmên din ên ku li dijî kurdan pêk hatiye ev in: Komkujiya Enqereyê, Komkujiya Amedê û Komkujiya Suricê ye. Bi taybetî li Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê êrîşên terorîstî ya DAIŞê û komên wekhev ên DAÎŞê di van salên dawiyê de hêj jî didomin.

Metodolojî

Di nirxandina aştiyane de, GPI lêkolîn dike ka çiqas welat di nav nakokiyên navxweyî û navneteweyî yên domdar de ne û hewl dide ku asta lihevhatin an nakokiya di nav neteweyekê de binirxîne. Bi deh nîşaneyan bi berfirehî tiştê ku dibe ku wekî ewlehî û ewlehiya civakê were binav kirin dinirxîne. Daxuyaniya nirxandinê ev e ku rêjeya tawanên kêm, bûyerên herî kêm ên kiryarên terorîstî û xwenîşandanên tundûtûjiyê, têkiliyên lihevhatî bi welatên cîran re, dîmenek siyasî ya bi istîqrar û rêjeyek piçûk a nifûsa ku di navxwe de jicîhûwarkirî an penaber in, dikarin asta aştiyaneya welatan nîşan bidin.

Di sala 2017 de, ji bo her welatekî 23 nîşane (nîşanname) hatine bikar anîn. Nîşaneyên di destpêkê de bi alîkariya panelek pispor di sala 2007an de hatine hilbijartin û ji hêla panelê pispor ve her sal têne vekolîn kirin. Pîvana astê ji bo her nîşaneyek li ser pîvanek 1-5 têne normalîzekirin, bi vî rengî nîşaneyên kalîteyî li pênc koman têne dabeş kirin û nîşaneya ku ji 1-5, heya xala sêyem, bi bilindbûniya dehek têne xal kirin. Tabloya nîşaneyan li jêr e. Di tabloya jêr de saziyên wekî, UCDP ku tê wateya Bernameya Daneyên Pevçûn a Uppsala ya ku ji hêla Zanîngeha Uppsala ya ku aliyê Swêdê ve tê parastin, EIU ji bo Yekîneya Agahdariya Aborî, UNSCT ji bo Lêkolîna Neteweyên Yekbûyî ya Meylên Cezayê û Operasyonên Sîstemên Dadweriya Cezayê, ICPS Navenda Navneteweyî ye ji bo Lêkolînên Girtîgehê li King's College London, IISS ji bo weşana Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk The Military Balance û SIPRI ji bo Enstîtuya Lêkolînên Aşitiyê ya Navneteweyî ya Stockholmê Database Veguheztina Çekan heye.

	Nîşane	Çavkanî	Kodkirin
1	Hejmar û dema nakokiyên navxweyî	UCDP, IEP	Hejmara tevahî
2	Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên derve	Daneyên Pevçûnên Çekdar ên UCDP	Hejmara tevahî
3	Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên navxweyî	Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk, Daneyên Pevçûnên Çekdar	Hejmara tevahî
4	Hejmar, dem û rola di pevçûnên derve de	Daneyên Mirinê yên girêdayî Şerê UCDP, IEP	Hejmara tevahî
5	Zêdebûna nakokiyên navxweyî yên organîze	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
6	Têkiliyên bi welatên cîran re	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
7	Asta sûcdariya ku di civakê de tê dîtin	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
8	Hejmara penaber û kesên jicîhûwarkirî wek rêjeya nifûsê	UNHCR û IDMC	Nifûsa penaberan li gorî welat an herêma jêderê, zêdeyî hejmara mirovên jicîhûwarkirî yên welatekî (IDP) wekî rêjeya ji nifûsa giştî ya welat
9	Bêîstîqrara siyasî	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
10	Bandora terorê	Endeksa Terorîzmê ya Cîhanî (IEP)	Pîvana hêjmarî, ji 1ê heta 5ê rêzkirî ye
11	Terora siyasî	Amnesty International û Wezareta Derve ya Dewletên Yekbûyî	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
12	Hejmara kuştinan ji 100,000 kesan	Lêkolînên UNODC li ser Meylên Sûc û Xebatên Sîstemên Dadweriya Cezayê (CTS); texmînên EIU	Hejmara tevahî
13	Asta sûcê tund	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
14	Îhtîmala xwepêşandanên tund	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de
15	Ji 100,000 kesan re hejmara kesên girtî	Kurteya Girtîgeha Cîhanê, Enstîtuya Lêkolîna Siyaseta Tawanan li Birkbeck, Zanîngeha London	Hejmara tevahî
16	Hejmara efserên ewlekariya navxweyî û polîs ji 100,000 kesan	UNODC CTS; texmînên EIU	Hejmara tevahî; Hêza polîsê sivîl ji cerdevanên neteweyî an mîlîsên herêmî cuda ye
17	Lêçûnên leşkerî wekî rêjeya GDP	Balansa Leşkerî û IISS	Xercên dravê yên hukûmeta navendî an federal ji bo peydakirina lêçûnên hêzên çekdar ên neteweyî, wekî sedî GDP, ji 1 heya 5ê li gorî sedî
18	Ji 100,000 hejmara personelên leşkerî	Balansa Leşkerî û IISS	Hemî personelên karûbarê çekdarî yên tev-demjimêr
19	Hejmara veguheztina çekên konvansiyonel ên sereke wekî wergir (îthalat) ji 100,000 kesan	Database Veguheztina Çekan a SIPRI	Ji 100,000 kesî îtxalata çekên konvansiyonel ên sereke
20	Hejmara veguheztina çekên kevneşopî yên sereke wekî dabînker (îxracat) ji 100,000 kesan	Database Veguheztina Çekan a SIPRI	Hinardekirina çekên konvansiyonel ên sereke ji 100.000 kesan re
21	Beşdariya darayî ji bo mîsyonên aşitiyê yên Neteweyên Yekbûyî	Komîteya Alîkariyê ya Neteweyên Yekbûyî û IEP	rêjeya "dravên nemayî yên welatan li hember nirxandina wan ya salane ya ji bo budceya mîsyonên aşitiyê yên heyî" di navanserê sê salan de, ji pîvana 1-5ê li gorî rêjeya beşdariyên sozdar hatine destnîşankirin.
22	Kapasîteya çekên nukleerî û giran	Balansa Leşkerî, IISS, SIPRI, Tomara Çekên Konvansiyonel a Neteweyên Yekbûyî û IEP	Pîvana 1-5 li ser bingeha xalên berhevkirî; Ji her wesayiteke zirxî û topê re 1 xal, her tankekê 5 xal, her balafireke şer 20 pûan, her keştiyek şer 100 xal, ji bo keştiya balafiran û keştiya nukleerî 1000 xal
23	Bi hêsanî gihîştina çekên piçûk û çekên sivik	EIU	Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de

Rêzeya îndeksa aştiya cîhanê 2022

Welat	Rêz	Pîvan
Îslanda	1	1.107
Zelanda Nû	2	1.269
Îrlenda	3	1.288
Danîmarka	4	1.296
Awistirya	5	1.300
Portugal	6	1.301
Slovenya	7	1.316
Komara Çek	8	1.318
Sîngapûr	9	1.326
Japon	10	1.336
Swîsre	11	1.357
Kanada	12	1.389
Mecaristan	13	1.411
Fînlenda	14	1.439
Kroatya	15	1.440
Almanya	16	1.462
Norwêc	17	1.465
Malezya	18	1.471
Bhûtan	19	1.481
Slovakya	20	1.499
Holanda	21	1.522
Belçîka	22	1.526
Qatar	23	1.533
Bulgaristan	24	1.541
Polonya	25	1.552
Swêd	26	1.564
Awistralya	27	1.565
Maurîtius	28	1.570
Spanya	29	1.603
Taiwan	30	1.618
Romanya	31	1.640
Îtalya	32	1.643
Estonya	33	1.662
Keyaniya Yekbûyî	34	1.667
Letonya	35	1.673
Makedonyaya Bakur	36	1.704
Lîtvanya	37	1.724
Kosta Rîka	38	1.732
Kuwêt	39	1.739
Gana	40	1.759
Albanya	41	1.761
Moxolîstan	42	1.775
Koreya Başûr	43	1.779
Vîetnam	44	1.786
Gambiya	45	1.792
Ûrûgûay	46	1.795
Îndonêzya	47	1.800
Botswana	48	1.801
Montenegro	48	1.801
Sierra Leone	50	1.803
Laos	51	1.809
Sirbîstan	52	1.832
Yewnanistan	53	1.838
Timor-Leste	54	1.839
Şîlî	55	1.840
Zambiya	56	1.841
Urdun	57	1.849
Bosna Hersek	58	1.850
Gîneya Ekwatorê	59	1.863
Mîrgehên Yekbûyî yên Ereban	60	1.865
Panama	61	1.876
Kamboçya	62	1.882
Moldova	62	1.882
Oman	64	1.889
Fransa	65	1.895
Malawî	65	1.895
Qibrîs	67	1.903
Namîbya	68	1.908
Arjentîn	69	1.911
Senegal	70	1.916
Kosova	71	1.938
Rwanda	72	1.945
Nepal	73	1.947
Fas	74	1.969
Gabon	75	1.973
Lîberya	75	1.973
Paraguay	77	1.976
Angola	78	1.982
Ekwador	79	1.988
Bolîvya	80	1.989
Komara Domînîk	81	1.990
Jamaîka	81	1.990
Ermenistan	83	1.992
Madagaskar	84	1.995
Tunis	85	1.996
Tanzanya	86	2.001
Ûzbekistan	86	2.001
Trînîdad û Tobago	88	2.005
Çîn	89	2.010
Srî Lanka	90	2.020
Komara Qirgizîstanê	91	2.028
Tacikîstan	92	2.031
Eswatînî	93	2.033
Papûa Gîneya Nû	94	2.046
Gurcistan	95	2.065
Bangladeş	96	2.067
Qazakistan	97	2.071
Kûba	98	2.083
Behreyn	99	2.085
Lesoto	100	2.089
Peru	101	2.091
Togo	102	2.094
Tayland	103	2.098
Turkmenistan	104	2.116
Benîn	105	2.125
Gûatemala	106	2.139
Gûyana	107	2.140
Peravê Diranfîl	108	2.144
Cezayîr	109	2.146
Gîne-Bîsaû	110	2.156
Komara Kongoyê	111	2.184
Morîtanya	112	2.193
Djîboûtî	113	2.213
El Salvador	114	2.231
Haîtî	115	2.254
Belarus	116	2.259
Hondûras	117	2.269
Afrîkaya Başûr	118	2.283
Erebistana Siûdî	119	2.288
Kenya	120	2.303
Ûganda	121	2.309
Mozambîk	122	2.316
Gîne	123	2.332
Nîkaragûa	124	2.334
Fîlîpîn	125	2.339
Misir	126	2.342
Zîmbabwe	127	2.350
Azerbêycan	128	2.437
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê	129	2.440
Brazîl	130	2.465
Burundî	131	2.470
Erîtrea	132	2.494
Filistîn	133	2.552
Îsraêl	134	2.576
Hindistan	135	2.578
Çead	136	2.591
Meksîk	137	2.612
Lubnan	138	2.615
Myanmar	139	2.631
Nîjer	140	2.655
Îran	141	2.687
Kamerûn	142	2.709
Nîjerya	143	2.725
Kolombiya	144	2.729
Tirkiye	145	2.785
Burkîna Faso	146	2.786
Pakistan	147	2.789
Venezuela	148	2.798
Etiyopya	149	2.806
Malî	150	2.911
Lîbya	151	2.930
Koreya Bakur	152	2.942
Ûkrayna	153	2.971
Sûdan	154	3.007
Komara Navendî ya Afrîkayê	155	3.021
Somalî	156	3.125
Iraq	157	3.157
Komara Demokratîk a Kongoyê	158	3.166
Sûdana Başûr	159	3.184
Rûsya	160	3.275
Sûrî	161	3.356
Yemen	162	3.394
Efxanistan	163	3.554

Çavkanî

^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
^ Wang, Monica. "The World's Most And Least Peaceful Countries In 2016". Forbes (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
^ dan (bi tirkî), roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023
^ "Suruç Katliamı: Yedi yıldır süren adalet arayışı – DW – 20.07.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
^ "7 yıl geçti, Ankara Gar Katliamı'nda sorumlular yargılanmadı – DW – 10.10.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.

[1] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.

[2] Wang, Monica. "The World's Most And Least Peaceful Countries In 2016". Forbes (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.

[3] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.

[4] dan (bi tirkî), roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023

[5] "Suruç Katliamı: Yedi yıldır süren adalet arayışı – DW – 20.07.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.

[6] "7 yıl geçti, Ankara Gar Katliamı'nda sorumlular yargılanmadı – DW – 10.10.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]