Here naverokê

Înternet

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Rêjeya bikaranîna înternetê ya li gorî gelheya welatan. (Li Kurdistanê, rêjeya bikaranîna înternetê bi navekî 30-35% e.)
Vîzulasînekirina parvekî înternetê (2005)

Înternet an jî tora toran (bi inglîzî: Internet) sîstemeke gerdûnî ya torên komputerê yên bi hev ve girêdayî ye ku ji bo ragihandina di navbera tor û cîhazan de koma protokola înternetê (TCP/IP) bikar tîne. Ew toreke toran e ku ji torên taybet, giştî, akademîk, karsazî û hikûmetê yên bi berfirehiya herêmî heta gerdûnî pêk tê, ku bi rêzek berfireh ji teknolojiyên torê yên elektronîkî, bêtêl û optîkî ve girêdayî ne. Înternet rêzek berfireh ji çavkanî û karûbarên agahdariyê hildigire, wekî belge û serîlêdanên hîpertekstê yên bi hev ve girêdayî yên World Wide Web (WWW), nameya elektronîkî, telefoniya înternetê, medyaya weşanê û şandina wêneyan.

Dîroka înternetê vedigere lêkolînên ku parvekirina demê ya çavkaniyên komputerê, pêşxistina guheztina pakêtan di salên 1960an de û sêwirandina torên komputerê ji bo ragihandina daneyan.[1][2] Kombûna qaîdeyan (protokolên ragihandinê) ji bo çalakkirina xebata înternetê li ser Înternetê ji lêkolîn û pêşkeftinê derket holê ku di salên 1970an de ji hêla Ajansa Projeyên Lêkolînên Pêşketî yên Parastinê (DARPA) ya Wezareta Parastinê ya Dewletên Yekbûyî ve bi hevkariya zanîngeh û lêkolîneran li seranserê Dewletên Yekbûyî û li Keyaniya Yekbûyî û Fransayê ve hatî ferman kirin.[3][4][5] ARPANET di destpêkê de wekî stûnek ji bo girêdana torên akademîk û leşkerî yên herêmî li Dewletên Yekbûyî ji bo çalakkirina parvekirina çavkaniyan xizmet kir. Fînansmana Tora Weqfa Zanistî ya Neteweyî wekî stûnek nû di salên 1980an de û herwiha fînansmana taybet ji bo dirêjkirinên din ên bazirganî, beşdariya cîhanî di pêşxistina teknolojiyên torê yên nû û yekbûna gelek toran de bi karanîna pakêta protokola Înternetê ya DARPA teşwîq kir.[6] Girêdana torên bazirganî û pargîdaniyan di destpêka salên 1990î de, û her weha hatina World Wide Webê,[7] destpêka veguherîna bo înterneta nûjen nîşan da û mezinbûneke berbiçav a domdar çêkir ji ber ku nifşên komputerên sazî, kesane û mobîl bi înternetê ve girêdayî bûn.[8] Her çend înternet di salên 1980an de ji hêla akademiyê ve bi berfirehî dihat bikaranîn jî, bazirganîkirina paşê ya înternetê di salên 1990an û piştre de xizmet û teknolojiyên wê di hema hema her aliyê jiyana nûjen de tevlî kir.

Piraniya medyayên ragihandinê yên kevneşopî, di nav de telefon, radyo, televîzyon, nameya kaxezî û rojname, ji hêla înternetê ve têne ji nû ve şekilkirin, ji nû ve pênasekirin, an jî tewra ji holê têne rakirin, û ev yek dibe sedema peydabûna karûbarên nû yên wekî e-name, telefona înternetê, radyoya înternetê, televîzyona înternetê, muzîka serhêl, rojnameyên dîjîtal û malperên weşana deng û vîdyoyê. Rojname, pirtûk û weşanên din ên çapkirî li gorî teknolojiya malperê adapte bûne an jî ji nû ve hatine şekilkirin û bûne blognivîs, xwarinên webê û berhevkarên nûçeyên serhêl. Înternetê bi rêya peyamên tavilê, forumên înternetê û karûbarên tora civakî formên nû yên têkiliya kesane çalak kiriye û bilez kiriye. Kirîna serhêl ji bo firoşkarên mezin, karsaziyên piçûk û karsazan bi awayekî berbiçav mezin bûye, ji ber ku ew dihêle ku fîrma hebûna xwe ya "kerpîç û çîmentoyê" berfireh bikin da ku xizmeta bazarek mezintir bikin an jî tewra kelûpel û karûbaran bi tevahî serhêl bifroşin. Karûbarên karsazî-bi-karsaziyê û darayî li ser Înternetê bandorê li zincîrên dabînkirinê li seranserê pîşesaziyan dikin.

Înternet ne di warê pêkanîna teknolojîk û ne jî di polîtîkayên gihîştin û karanînê de xwedî rêveberiyeke navendî ya yekane ye; her toreke pêkhatî polîtîkayên xwe destnîşan dike.[9] Pênasînên giştî yên du qadên navên sereke li ser Înternetê, qada navnîşana protokola înternetê (navnîşana IP) û sîstema navê domainê (DNS), ji hêla rêxistineke parastvan, Korporasyona Înternetê ji bo Nav û Hejmarên Destnîşankirî (ICANN) ve têne rêve kirin. Bingeha teknîkî û standardîzekirina protokolên bingehîn çalakiyek Hêza Peywirê ya Endezyariya Înternetê (IETF) ye, ku rêxistineke ne-qezenc a beşdarên navneteweyî yên bi awayekî sist ve girêdayî ye ku her kes dikare bi beşdarbûna pisporiya teknîkî pê re têkilî dayne.[9]

Etîmolojî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kilamê internetted di destpêka 1849an de dihat bikaranîn, ku tê wateya girêdayî an jî bi hev ve girêdayî.[10] Kilamê înternet di 1945an de ji aliyê Wezareta Şerê Dewletên Yekbûyî ve di rêbernameya operatorê radyoyê de û di 1974an de wekî kurtenivîsa Internetwork hat bikaranîn. Îro, kilamê înternet bi gelemperî behsa pergala gerdûnî ya torên komputerê yên girêdayî dike, her çend ew dikare behsa her komek torên piçûktir jî bike.[11]

Kilamên înternet û World Wibe Web pir caran bi hev re têne bikaranîn; dema ku gerokê webê ji bo dîtina pêgehan webê tê bikaranîn, gelemperî ye ku meriv behsa "ketina înternetê" bike. Lêbelê, World Wibe Web, an Web, tenê yek ji hejmareke mezin ji karûbarên înternetê ye,[12] berhevokek belgeyan (rûpelên webê) û çavkaniyên din ên webê ye ku bi hîperlînk û URL-an ve girêdayî ne.[13]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya Arpanetê ji 1973an

Di salên 1960an de, zanyarên komputerê dest bi pêşxistina pergalên ji bo parvekirina demê ya çavkaniyên komputerê kirin.[14] J. C. R. Licklider dema ku li Bolt Beranek & Newman dixebitî û paşê, serokatiya Nivîsgeha Teknîkên Pêvajoya Agahdariyê (IPTO) li Ajansa Projeyên Lêkolînê ya Pêşketî (ARPA) ya Wezareta Parastinê ya Dewletên Yekbûyî (DoD) dikir, fikra toreke gerdûnî pêşniyar kir. Lêkolîna li ser guheztina pakêtan, ku yek ji teknolojiyên bingehîn ên Înternetê ye, di xebata Paul Baran li RAND di destpêka salên 1960an de û bi serbixwe, Donald Davies li Laboratuwara Fizikî ya Neteweyî ya Keyaniya Yekbûyî (NPL) di 1965an de dest pê kir.[15] Piştî Sempozyûma li ser Prensîbên Sîstemên Xebitandinê di 1967an de, guheztina pakêtan ji tora NPL ya pêşniyarkirî û têgehên rêwerdanê yên ji hêla Baran ve hatine pêşniyar kirin, di sêwirana ARPANET, toreke parvekirina çavkaniyên ceribandinî ya ji hêla ARPA ve hatî pêşniyar kirin, de hatin bicîh kirin.[16][17][18]

Pêşveçûna ARPANETê bi du girêkên torê destpêkir ku di 29ê cotmeha 1969an de di navbera Zanîngeha Kalîforniyayê, Los Angeles (UCLA) û Enstîtuya Lêkolînê ya Stanfordê (niha SRI International) de bi hev ve girêdayî bûn. Cihê sêyemîn li Zanîngeha Kalîforniyayê, Santa Barbara bû û piştre Zanîngeha Utah. Di nîşanek mezinbûna pêşerojê de, heta dawiya 1971an 15 cih bi ARPANETa ciwan ve hatin girêdan.[19] Ev salên destpêkê di fîlma 1972an a Computer Networks: The Heralds of Resource Sharing de hatin belgekirin.[20] Piştî vê yekê, ARPANET yavaş bû toreke ragihandinê ya nenavendî, ku navendên dûr û baregehên leşkerî yên li Dewletên Yekbûyî bi hev ve girêdide. Torên bikarhêner û torên lêkolînê yên din, wekî Merit Network û CYCLADES, di dawiya 1960an û destpêka 1970an de hatin pêşve xistin.[21]

Hevkariyên navneteweyî yên destpêkê ji bo ARPANETê kêm bûn. Di 1973an de têkilî bi Norwêcê (NORSAR û NDRE)[21] re hatin danîn û bi koma lêkolînê ya Peter Kirstein li Zanîngeha Koleja Londonê (UCL) re, ku deriyek ji bo torên akademîk ên brîtanî peyda kir û yekem xebata înternetê ji bo parvekirina çavkaniyan ava kir.[22] Projeyên ARPA, International Network Working Group û destpêşxeriyên bazirganî bûn sedema pêşxistina protokol û standardên cûrbecûr ku bi wan re gelek torên cuda dikarin bibin toreke yekane an "toreke toran".[23] Di 1974an de, Vint Cerf li Zanîngeha Stanfordê û Bob Kahn li DARPA pêşniyarek ji bo "Protokolek ji bo têkiliya tora pakêtan" weşandin. Cerf û xwendekarên wî di RFC 675 de peyva înternetê wekî kurtenivîsek ji bo xebata înternetê bikar anîn û RFCyên paşê ev karanîn dubare kirin. Cerf û Kahn bandorên girîng li ser sêwirana TCP/IP ya encam didin Louis Pouzin û yên din.[24] PTTyên neteweyî û dabînkerên bazirganî standarda X.25 pêşxistin û li ser torên daneyên giştî bikaranîn.[25]

Di 1981an de, dema ku Weqfa Zanistî ya Neteweyî (NSF) Tora Zanistî ya Komputerê (CSNET) fînanse kir, gihîştina ARPANETê berfirehtir bû. Di 1982an de, suîta protokola înternetê (TCP/IP) hate standardîzekirin, ku belavbûna torên girêdayî li çaraliyê cîhanê hêsan kir. Gihîştina tora TCP/IP di 1986an de dîsa berfireh bû dema ku Tora Weqfa Zanistî ya Neteweyî (NSFNet) ji bo lêkolîneran gihîştina malperên superkomputeran li Dewletên Yekbûyî peyda kir, pêşî bi leza 56 kbit/s û paşê bi 1.5 Mbit/s û 45 Mbit/s.[26] NSFNet di salên 1988-89an de li rêxistinên akademîk û lêkolînê li Ewropa, Awistralya, Zelendaya Nû û Japonyayê berfireh bû.[27][28][29] Her çend protokolên din ên torê yên wekî torên daneyên giştî yên UUCP û PTT gelek berî vê demê gihîştina gerdûnî hebû jî, ev destpêka înternetê wekî toreke navparzemînî nîşan da. Pêşkêşkerên karûbarê Înternetê yên bazirganî (ISP) di 1989an de li Dewletên Yekbûyî û Awistralyayê derketin holê.[30] ARPANET di 1990an de hate ji kar derxistin.[30]

Pêşketinên domdar di teknolojiya nîvragihbar û tora optîkî de derfetên aborî yên nû ji bo beşdarbûna bazirganî di berfirehkirina torê de di navenda wê de û ji bo pêşkêşkirina xizmetan ji bo raya giştî afirandin. Di nîvê sala 1989an de, MCI Mail û CompuServe girêdanên bi înternetê re danîn, e-name û berhemên gihîştina giştî ji nîv mîlyon bikarhênerên înternetê re radest kirin.[31] Tenê çend meh şûnda, di 1ê çileya 1990an de, PSInet ji bo karanîna bazirganî piştgiriyek Înternetê ya alternatîf da destpêkirin; yek ji torên ku li bingeha Înterneta bazirganî ya salên paşîn zêde kir. Di Adara 1990an de, yekem girêdana bilez a T1 (1.5 Mbit/s) di navbera NSFNET û Ewropayê de di navbera Zanîngeha Cornell û CERN de hate saz kirin, ku rê da ragihandinên pir bihêztir ji yên ku bi satelîtan dikarin werin kirin.[32]

Di 1990an de, piştî du salan lobiya rêveberiya CERNê, Tim Berners-Lee dest bi nivîsandina World Wide Web, geroka webê ya yekem kir. Heta Noelê ya 1990an, Berners-Lee hemî amûrên pêwîst ji bo Webek xebatkar ava kiribûn: Protokola Veguhestina HyperText (HTTP) 0.9,[33] Zimanê Nîşankirina HyperText (HTML), geroka webê ya yekem (ku di heman demê de edîtorek HTMLê bû û dikaribû bigihîje komên nûçeyan ên Usenet û pelên FTP), nermalava servera HTTP ya yekem (paşê wekî CERN httpd hate zanîn),[34] servera webê ya yeke û rûpelên webê yên yekem ku projeyê bi xwe vedigotin. Di 1991an de Commercial Internet eXchange hate damezrandin, ku rê da PSInet ku bi torên din ên bazirganî CERFnet û Alternet re têkilî dayne. Yekîtiya Krediyê ya Federal a Stanfordê di cotmeha 1994an de yekem saziya darayî bû ku xizmetên bankkariya înternetê ya serhêl pêşkêşî hemî endamên xwe kir.[35] Di 1996an de, OP Financial Group, ku ew jî bankek kooperatîf bû, bû duyemîn banka serhêl li cîhanê û ya yekem li Ewropayê.[36] Di 1995an de, înternet li Dewletên Yekbûyî bi tevahî bazirganî bûbû dema ku NSFNet hate betalkirin, û sînorkirinên dawîn ên li ser karanîna înternetê ji bo veguheztina trafîka bazirganî hatin rakirin.[37]

Yekem servîsa webê di CERNê

Her ku teknolojî pêş ket û derfetên bazirganî mezinbûna hevbeş zêde kirin, qebareya trafîka înternetê dest bi taybetmendiyên dişibin yên mezinbûna transîstorên MOS kir, ku bi qanûna Moore tê nîşandan, ku her 18 mehan du qat zêde dibe. Ev mezinbûn, ku wekî qanûna Edholm hate fermîkirin, ji hêla pêşketinên di teknolojiya MOS, pergalên pêlên ronahiya lazer û performansa deng de hate katalîzkirin.[38]

Ji 1995an vir ve, înternetê bandorek mezin li ser çand û bazirganiyê kiriye, di nav de zêdebûna ragihandina hema bêje yekser bi rêya e-nameyê, peyamnêriya yekser, telefonî (deng li ser protokola înernetê an VoIP), bangên vîdyoyê yên înteraktîf ên du-alî[39] û WorldWibeWeb bi forumên nîqaşê, blogan, karûbarên tora civakî û malperên kirîna serhêl. Mîqdarên zêde yên daneyan bi leza bilindtir û bilindtir li ser torên fîber optîk ên ku bi 1 Gbit/s, 10 Gbit/s, an jî bêtir dixebitin têne veguheztin. Înternet bi mîqdarên her ku diçe mezintir ên agahdarî û zanîna serhêl, bazirganî, şahî û karûbarên tora civakî ve mezin dibe.[40] Di dawiya salên 1990î de, hate texmînkirin ku trafîk li ser Înterneta giştî salane ji sedî 100 zêde dibe, di heman demê de mezinbûna navînî ya salane ya hejmara bikarhênerên Înternetê di navbera %20 û %50 de hate fikirîn.[41] Ev mezinbûn pir caran ji ber nebûna rêveberiya navendî tê vegotin, ku rê dide mezinbûna organîk a torê, û her weha xwezaya ne-xwedî ya protokolên Înternetê, ku hevahengiya firoşkaran teşwîq dike û rê li ber ti pargîdaniyek digire ku pir zêde kontrolê li ser torê bike.[42] Heta 31ê adara 2011an, hejmara giştî ya bikarhênerên înternetê 2.095 milyar bû (30% ji nifûsa cîhanê). Tê texmînkirin ku di 1993an de înternetê tenê %1ê agahiyên ku bi rêya telekomunîkasyonê ya du alî diherikîn hildigirt. Heta 2000an ev hejmar gihîştibû %51ê, û heta 2007an ji %97ê zêdetir hemû agahiyên telekomunîkasyonê bi rêya înternetê dihatin veguhastin.

Teknîk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Teknolojiya înternetê ji hêla RFC-yên Hêza Peywira Endezyariya Înternetê (IETF) ve tê ravekirin.

Binesaziyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya 2007an kabloyên telekomunîkasyonê yên fîber optîk ên binavî li seranserê cîhanê nîşan dide

Înternet ji torên girêdayî yên rêveberiyên îdarî yên cûda pêk tê. Ev bi taybetî:

  • Torên dabînkerê ku komputerên xerîdarên dabînkerê înternetê bi wan ve girêdayî ne,
  • Torên pargîdaniyê (întranet) ku komputerên pargîdaniyekê bi hev ve girêdidin,
  • Zanîngeh û torên lêkolînê.

Ji hêla fizîkî ve, bingeha înternetê, ango girêdanên di navbera torên jorîn û stûnên torên mezintir de, bi giranî ji kabloyên fîber optîk pêk tê, hem parzemînî û hem jî navparzemînî, ku bi rêya rûteran bi torekê ve girêdayî ne. Kabloyên fîber optîk kapasîteyek veguhestinê ya pir mezin pêşkêş dikin û çend sal berê bi hejmareke mezin, hem wekî kabloyên bejahî û hem jî yên binavî, bi hêviya mezinbûna trafîka daneyan a pir mezin hatine danîn. Lêbelê, ji ber ku rêjeya veguhestina fizîkî ya gengaz a her cotek fîber bi teknolojiya belavkirina fîber optîk a pêşkeftî (DWDM) pir zêde bûye, înternet niha di vî warî de hin kapasîteya zêde heye. Li gorî texmînan di 2005an de tenê ji sedî sê ji kabloyên fîber optîk ên di navbera bajarên ewropî an Dewletên Yekbûyî de hatine danîn hatine bikaranîn.[43] Satelayt û girêdanên mîkropêlê jî di nav avahiya înternetê ya gerdûnî de hatine entegre kirin, lê ew beşek piçûk pêk tînin.

Li ser rêya dawîn a bi navê "mila dawî", ango girêdanên li malê, daneyên pir caran bi rêya xetên sifir ji girêdanên telefon an televîzyonê û her ku diçe bi rêya bêtêl, WLAN, an ragihandina mobîl (di destpêkê de UMTS, dû re LTE, 5G, hwd.) têne veguheztin. Fiber-to-the-home (FTTH) hîn li Kurdistanê belav nebûye. Kesên taybet an bi rêya girêdanek tengbend, mînakî, bi rêya modem, ISDN an jî bi rêya gihîştina berfireh, mînakî, bi rêya DSL, modema kabloyî, an ragihandina mobîl, ji pêşkêşvanek înternetê digihîjin înternetê. Şîrket an saziyên hikûmetê pir caran bi rêya xetên sifir an fîber-optîk ên kirêkirî ve girêdayî ne, bi karanîna teknolojiyên wekî pakkirina kanalê, ATM, SDH, an - her ku diçe - Ethernet di hemî guhertoyên leza de.

Di malên taybet de, komputer gelek caran ji bo gihîştina xizmetan bi înternetê ve girêdayî ne, lê ew bi xwe ji bikarhênerên din re xizmetên weha kêm an jî qet peyda nakin û bi awayekî daîmî negihîştî ne. Ji hêla din ve, server komputer in ku bi giranî xizmetên înternetê peyda dikin. Ew bi gelemperî di navendên daneyên bi navê wan de ne, girêdanên wan ên bilez hene, û di odeyên bi klîma de ne ku ji qutbûna elektrîkê û torê, û her weha dizî û agir têne parastin. Serlêdanên peer-to-peer di heman demê de dihêle ku komputerên xerîdar ên jorîn bi xwe xizmetan demkî pêşkêş bikin, ku ew ji komputerên din ên di torê de digirin. Ev cûdahiya hişk a modela xerîdar-server hilweşîne.

Li xalên danûstandina înternetê, gelek torên piştgir ên cûda bi rêya girêdan û cîhazên performansa bilind (router û switch) ve girêdayî ne. Danûstandina agahdariya gihîştinê di navbera du toran de bi peyman û teknîkî wekî peering tê organîzekirin, ango li ser bingeha beramberiyê, bi vî rengî danûstandina daneyan gengaz dike. Li DE-CIX li Frankfurt am Main, xala danûstandinê ya herî mezin a celebê xwe, bo nimûne, zêdetirî 100 tor bi hev ve girêdayî ne. Veguhestina trafîka daneyan a bi vî rengî di navbera deverên îdarî yên cûda de, yên ku jê re pergalên xweser tê gotin, dikare li her cîhek din jî were kirin, lê bi gelemperî ji hêla aborî ve maqûltir e ku ew li xalên danûstandina înternetê yên cûda were pak kirin. Ji ber ku pergalek xweser, wekî dabînkerê înternetê, bi gelemperî nikare bi vî rengî bigihîje hemî yên din, ew hewce dike ku herî kêm dabînker bi xwe trafîka daneya mayî bi berdêlek radest bike. Ev pêvajo ji hêla teknîkî ve dişibihe peering, ji ​​bilî ku dabînkerê jorîn an transîtê yê ku jê re tê gotin hemî agahdariya gihîştinê ya ku bi rêya înternetê peyda dibe, ji dabînkerê xerîdar re peyda dike, heta yên ku dabînker bi xwe neçar e ku ji bo radestkirina trafîka daneyan a ku ber bi wan ve diçe bide. Niha neh dabînkerên pir mezin hene, yên ku jê re dibêjin Tier 1, ku dikarin hemî trafîka daneyên xwe li ser bingehek beramberî birêve bibin an jî bêyî hewcedariya dabînkerek jorîn radestî xerîdarên xwe bikin.

Ji ber ku ARPANET wekî toreke nenavendî bi asta herî bilind a pêbaweriyê hatibû armanckirin, di dema plansaziya wê de jixwe hatibû hesibandin ku divê kompîtureke navendî tune be, ango cihekî ku hemî girêdan lê bicivin tune be. Lêbelê, ev nenavendîbûn di asta siyasî ya înternetê de nehat parastin. Korporasyona Înternetê ji bo Nav û Hejmarên Destnîşankirî (ICANN), wekî rêxistina asta herî bilind di hiyerarşiyê de, berpirsiyarê dabeşkirina rêzên navnîşana IP, hevrêzkirina Sîstema Navê Domainê (DNS) û binesaziya servera navê root-server, û her weha destnîşankirina parametreyên din ên koma protokola Înternetê ye ku hewceyê bêhempabûna gerdûnî ye. Ew bi fermî di bin çavdêriya Wezareta Bazirganiyê ya Dewletên Yekbûyî de ye.[44]

Avahiya torê û nehevsengiya înternetê dibe sedema astek bilind a pêbaweriyê. Ji bo ragihandinê di navbera du bikarhêneran de, bi gelemperî çend rêyên gengaz bi rêya routerên bi pergalên xebitandinê yên cûda hene û biryara ka kîjan were bikaranîn tenê di dema veguhestina daneya rastîn de tê dayîn. Du pakêtên daneyan ên li pey hev têne şandin, an daxwazek û bersivek, dikarin li gorî bar û hebûnê rêyên cûda bigirin. Ji ber vê yekê, têkçûna girêdanek fizîkî di qada bingehîn a înternetê de bi gelemperî encamên cidî nade; tenê têkçûna girêdana yekane li ser mila dawîn bi binesaziya heyî nikare bi lez were telafî kirin. Qutbûnên înternetê yên tevahî, mînakî ji ber karesatan, bi binesaziya heyî hîn jî gengaz in û pir caran li herêmên sînorkirî çêbûne. Li gorî lêkolînekê, bahozên rojê yên mezin dê bibin sedema qutbûnên înternetê yên cîhanî yên ku bi mehan dom dikin, her çend kapasîteyên tora torê, sepanên peer-to-peer ên girêdayî û protokolên nû dikarin îstîsna û tedbîrên gengaz bin.[45]

Protokola înternetê û sîstema Domainê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Wêneyekî ku têkiliyên IPê nîşan dide

Înternet li ser malbata protokola înternetê ava bûye, ku navnîşankirin û danûstandina daneyan di navbera komputer û torên cûda de bi şêweyê standardên vekirî rêk dixe. Protokola ku navnîşankirina bêhempa ya gerdûnî ya komputerên girêdayî destnîşan dike û bikar tîne jê re protokola înternetê (IP) tê gotin. Danûstandin bi wê re ne wekî bi têlefonê ve girêdayî ye, lê belê pakêt-navendî ye. Ev tê vê wateyê ku daneyên ku werin şandin di pakêtên IP-ê yên bi qasî 65,000 byte mezinahî têne şandin, lê bi gelemperî tenê 1,500 byte ne, ku her yek navnîşanên IP-ê wekî agahdariya şander û armanc dihewîne. Wergir daneyan ji naveroka pakêtê, ku jê re barkêş jî tê gotin, bi rêzek diyarkirî ji nû ve kom dike.

Protokolên torê li gorî karê wan ji bo tebeqeyên cuda têne veqetandin, protokolên tebeqeyên jorîn û barên wan di nav barên tebeqeyên jêrîn de têne veguhastin. Standard û protokolên înternetê di RFC-an de têne vegotin û pênase kirin. Sûdeke sereke ya protokola înternetê ev e ku veguhestina pakêtê dikare serbixwe ji pergalên xebitandinê yên ku têne bikaranîn û serbixwe ji teknolojiyên torê yên tebeqeyên protokolê yên li jêr IPê pêk were, mîna ku Konteynirê ISO di veguhastina barhilgir de dikare bi keştî, trên û kamyonan li pey hev were veguhastin da ku bigihîje cihê xwe.

Çareserkerek DNS-ê ji bo destnîşankirina navnîşana IPv4 207.142.131.234, li ser sê serverên navan dişêwire da ku navê domaina ku ji hêla bikarhêner ve tê dîtin "www.wikipedia.org" çareser bike.

Ji bo navnîşankirina kompîturek taybetî, protokola înernetê wê bi navnîşanek IP-ya bêhempa destnîşan dike. Di guhertoya IPv4 de, ev ji çar bayt (32 bit) pêk tê, ku wekî çar hejmarên desîmal di navbera 0 û 255 de têne îfade kirin, ku bi xalekê veqetandî ne (mînak: 66.230.200.100). Di guhertoya nû ya IPv6 de, ev ji 16 bayt (128 bit) pêk tê, ku wekî heşt blokên çar reqemên heksasîmal têne îfade kirin, ku her yek bi du xalekê veqetandî ne (mînak: 2001:0db8:85a3:08d3:1319:8a2e:0370:7344). Hûn dikarin van navnîşanan wekî hejmarên têlefonê ji bo komputerên bi Sîstema Navê Domainê (DNS) wekî rêbernameyek têlefonê ya otomatîk bifikirin.

DNS beşek girîng a binesaziya înternetê ye. Ew databeseke bi awayekî hiyerarşîk hatiye avakirin ku li gelek deverên îdarî belav bûye û mekanîzmayeke wergerandinê peyda dike: Navekî domainê ku ji bo mirovan hêsan e ku were bîranîn (mînak, "wîkîpediya.ku") dikare were wergerandin bo navnîşana IP-yê û berevajî vê. Ev yek diqewime - bêyî ku bikarhêner bala xwe bide - her gava ku ew li ser hîperlînkek nû di geroka webê de bikirtînin an rasterast navnîşana webê binivîsin. Dûv re gerok pêşî ji serverek DNS-ya naskirî navnîşana IP-ya navê biyanî bikaranîna pakêtek IP-yê dipirse û dûv re pakêtên IP-yê bi vê navnîşanê re diguhezîne da ku naveroka karûbarên ku li wir têne pêşkêş kirin, wekî malperan, bistîne. Ji bo destnîşankirina navnîşana IP-yê, servera DNS-ê bi xwe pir caran ji serverên DNS-yên din ên di hiyerarşiyê de dipirse. Koka hiyerarşiyê, ku bi xalên di navan de tê destnîşan kirin, ji hêla serverên navê kokê ve tê çêkirin. Ev gihîştina karûbarên jorîn bi pakêtên IP-yê gengaz dike, ku ev yek sûdê dide bikarhêneran ji înternetê. Bi rastî, DNS bi xwe jixwe karûbarek wusa ye, her çend pir bingehîn be jî, bêyî ku bikarhêner neçar bimînin ku navnîşanên IP-yê li şûna navan diyar bikin da ku bi komputerên din ve girêdayî bibin.

Di navenda înternetê de, pakêtên IP divê di nav toreke pir şaxkirî re derbas bibin. Xalên şaxkirinê router in, ku rêya herî kurt a navnîşana IP-ya armancê ya pakêtê diyar dikin. Ew tabloyên rêwerzê bikar tînin, ku bi karanîna protokolên rêwerzê bixweber têne çêkirin û nûjen kirin; ev dihêle ku bersivek otomatîk ji bo girêdanên têkçûyî çêbibe. Di tabloyên rêwerzê de, çend navnîşanên IP-ya armancê yên gengaz bi karanîna maskên torê (ku di IPv6-ê de wekî dirêjahiya pêşgir têne zanîn) di torên armancê de têne kom kirin û ji her yek ji van deranek router ji bo şandinê tê destnîşankirin, mînakî, di forma navnîşana IP-ya hopa din de. Di navbera pergalên xweser de, ev agahdariya gihîştinê niha bi taybetî bi rêya protokola deriyê sînor tê guheztin; di nav pergalek xweser de, gelek protokolên rêwerzê yên din hene. Ji bo kompûter û routerên ku di navenda înternetê de nînin, tabloyek rêwerzê ya statîk, ku ji hêla protokolên rêwerzê ve nayê çêkirin, bes e. Ev hingê rêyek xwerû dihewîne, ku pir caran jê re deriyê standard an xwerû tê gotin, ku hemî torên armancê yên ku bi awayekî din nehatine destnîşankirin ber bi navenda Înternetê ve nîşan dide, mîna nîşana "hemî rêwerzan" di trafîkê de. Routerên di navikê de niha tabloyên routingê bi heta 900,000 torên armancê ji bo IPv4 û 150,000 ji bo IPv6 birêve dibin.[46]

Li gorî xizmeta ku tê bikaranîn, protokolên qatên bilindtir (wek TCP an UDP) hîn jî di nav barkêşiya protokola înternetê de têne şandin, mîna ku konteynirek ISO di veguhastina barhilgir de dibe ku pakêtên nameyan dihewîne, ku di encamê de kelûpelan dihewîne. Piraniya malperan Protokola Veguhestina Hîpertekstê (HTTP) bikar tînin, ku li ser TCP-ê ye, û Protokola Veguhestina Hîpertekstê ya Ewle (HTTPS) ji bo rûpelên şîfrekirî bikar tînin. E-Peyam Protokola Veguhestina Nameya Sade (SMTP) bikar tînin, ku ew jî li ser TCP-ê ye. Ji hêla din ve, DNS bi piranî bi karanîna UDP-ê tê rêvebirin.

Bi IPv4 re, gelek stasyonên kar ên di tora şîrket an rêxistinekê de pir caran navnîşanên IP-yên taybet werdigirin, ku bi rêya Wergerandina Navnîşana Torê (NAT) ji bo ragihandina derve têne wergerandin bo çend navnîşanên IP-yên giştî û bêhempa yên gerdûnî. Ev kompûter nikarin rasterast ji înternetê werin gihîştin, ku bi gelemperî ji ber sedemên ewlehiyê tê xwestin, lê di heman demê de dezavantajên eşkere jî hene. Ji bo IPv6, navnîşanên giştî yên pir zêdetir hene, ji ber vê yekê li gorî RFC 4864, NAT êdî ne hewce ye û fîlterkirina trafîkê nermtir e.

Xerca enerjiyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji bo 2005an, xerckirina enerjiya gerdûnî tenê ji bo xebitandina binesaziya înternetê wekî 123 milyar kîlovatsaet hate texmînkirin. Li gorî vê lêkolînê, cîhazên bikarhênerên dawîn nehatine hesibandin. Wê demê, ji bo xebitandina înternetê bi qasî 0,8 ji sedî ji hilberîna elektrîkê ya gerdûnî hewce bû. Li gorî texmînekê, para xerckirina elektrîkê ya gerdûnî ji dora 3,9 ji sedî di 2007an de gihîştiye 4,6 ji sedî di sala 2012an de, ku ev yek bi qasî 900 terawat tê de ye.[47] Ev tevahiya sektora teknolojiya agahdarî û ragihandinê vedihewîne.

Xerckirina enerjiyê ya torên mobîl bi teknolojiyê ve girêdayî ye. Bo nimûne, saetek weşana zindî li ser toreke 5G - 5 g CO2 çêkir, lê li ser toreke UMTS, 90 g çêkir (lê bi fîber optîkê tenê 1.5 g).[48]

Bi giştî, tê payîn ku heta 2023an înternet ji sedî 2 heta 3ê belavbûna CO2 ya cîhanî berpirsiyar be.[49]

Ewlekarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ewlekariya agahiyan, an jî ewlehiya IT-ê, ji bo şîrket, ajansên hikûmetê, rêxistinan û bikarhênerên taybet û yên din pir girîng e. Gefên înternetê malware yên wekî vîrusên komputerê, keylogger, hespên trojan, e-nameyên phishing û êrîşên din ên ji hacker, cracker an script kiddies vedihewîne. Dîwarekî agir û nermalava antî-vîrusê ya nûjen wekî mekanîzmayên parastinê kar dikin.[50]

Malware

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Malware nermalava xerabkar e ku bi rêya înternetê ye tê bikaranîn û belavkirin. Ew vîrusên komputerê yên ku bi alîkariya mirovan têne kopî kirin, kurmên komputerê yên ku xwe bixweber kopî dikin, nermalava ji bo êrîşên înkarkirina xizmetê, virûsa fidiyê, botnet, û spyware ku li ser çalakî û celebkirina bikarhêneran rapor dike vedihewîne. Bi gelemperî, ev çalakî sûcê sîber in. Teorîsyenên parastinê di heman demê de li ser îhtîmalên ku hacker şerê sîber bi karanîna rêbazên wekhev di pîvanek mezin de bikar tînin texmîn kirine.[51]

Malware ji bo kes û karsaziyên li ser înternetê pirsgirêkên cidî derdixe holê.[52][53] Li gorî Rapora Gefên Ewlehiya Înternetê (ISTR) ya Symantec a 2018an, hejmara guhertoyên malware di 2017an de gihîştiye 669,947,865an, ku du qat ji guhertoyên malware yên 2016an zêdetir e.[54] Sûcên sîber, ku êrîşên malware û herwiha sûcên din ên ku ji hêla komputerê ve têne kirin jî dihewîne, tê pêşbînîkirin ku di 2021an de 6 trîlyon dolar zirarê bide aboriya cîhanê, û bi rêjeya 15% salane zêde dibe.[55] Ji sala 2021an vir ve, malware ji bo hedefgirtina pergalên komputerê yên ku binesaziya krîtîk wekî tora belavkirina elektrîkê dimeşînin hatiye sêwirandin.[56][53] Malware dikare were sêwirandin da ku ji algorîtmayên tespîtkirina nermalava antîvîrusê dûr bikeve.[57][58]

Kontrol û çavdêrî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piraniya çavdêriya komputeran çavdêriya daneyan û trafîka li ser înternetê vedihewîne.[59] Bo nimûne, li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, li gorî Qanûna Alîkariya Ragihandinê ji bo Bicîhanîna Qanûnê, divê hemû bangên telefonê û trafîka înternetê ya berfireh (e-name, trafîka webê, peyamên tavilê, hwd.) ji bo çavdêriya rast-dem a bê asteng ji hêla ajansên sepandina qanûnê yên federal ve peyda bibin.[60][61] Girtina pakêtan çavdêriya trafîka daneyan li ser toreke komputerê ye. Komputer bi rêya înternetê bi parçekirina peyaman (e-name, wêne, vîdyo, rûpelên webê, pelan, hwd.) di perçeyên piçûk ên bi navê "pakêt" de têkilî datînin, ku bi rêya toreke komputeran têne rêve kirin, heya ku ew bigihîjin cihê xwe, li wir ew dîsa di "peyamek" temam de têne kom kirin. Amûra girtina pakêtan van pakêtan digire dema ku ew di torê re derbas dibin, da ku naveroka wan bi karanîna bernameyên din lêkolîn bike. Girtina pakêtê amûrek berhevkirina agahdariyê ye, lê ne amûrek analîzê ye. Ango ew "peyaman" berhev dike lê ew wan analîz nake û fêm nake ka ew çi dibêjin. Bernameyên din hewce ne ku analîza trafîkê bikin û daneyên desteserkirî ji bo lêgerîna agahdariyên girîng/bikêrhatî binirxînin. Li gorî Qanûna Alîkariya Ragihandinê ji bo Bicîhanîna Qanûnê, ji hemî dabînkerên telekomunîkasyonê yên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê tê xwestin ku teknolojiya şopandina pakêtan saz bikin da ku rê bidin ajansên îstîxbaratê û sepandina qanûnê yên federal ku hemî trafîka înternetê ya berfireh û VoIP ya xerîdarên xwe bigirin.[62]

Ji bo mîqdara mezin a daneyên ku ji girtina pakêtan têne berhevkirin, nermalava çavdêriyê hewce dike ku agahdariya têkildar fîltre bike û rapor bike, wekî karanîna hin peyvan an hevokan, gihîştina hin celeb malperan, an jî bi rêya e-nameyê an sohbetê bi hin aliyan re têkilî daynin.[63] Ajansên wekî Information Awareness Office, NSA, GCHQ û FBI, salane bi milyaran dolar xerc dikin da ku pergalên ji bo desteserkirin û analîzkirina daneyan pêşve bibin, bikirin, bicîh bînin û bixebitînin.[64] Sîstemên bi vî rengî ji hêla ajansên îranî ve têne xebitandin da ku muxalifan nas bikin û tepeser bikin. Tê gotin ku hardware û nermalava pêwîst ji hêla Siemens AG ya almanî û Nokia ya finlendî ve hatine saz kirin.[65]

Sensûrkirin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çiqas pembetir be, ewqas xurttir be, kesktir be, ewqas kêmtir be.

Hin hikûmetên wekî yên Myanmar, Îran, Korêya Bakur, Çîn, Erebistana Siûdî û Mîrgehên Yekbûyî yên Ereban, gihîştina naveroka li ser înternetê di nav axa xwe de, nemaze naveroka siyasî û olî, bi fîlterên navê domain û peyvên sereke sînordar dikin.

Li Norwêc, Danîmarka, Fînlenda û Swêd, pêşkêşkerên sereke yên xizmeta înternetê bi dilxwazî ​​​​qebûl kirine ku gihîştina malperên ku ji hêla rayedaran ve hatine navnîş kirin sînordar bikin.[66] Her çend ev navnîşa çavkaniyên qedexekirî tenê malperên pornografiya zarokan ên naskirî tê de hebin jî, naveroka navnîşê veşartî ye. Gelek welatan, di nav de Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, qanûn li dijî xwedîkirin an belavkirina hin materyalên wekî pornografiya zarokan, bi rêya înternetê derxistine lê nermalava fîlterê ferz nakin. Gelek bernameyên nermalavê yên belaş an bazirganî yên ku jê re nermalava kontrolkirina naverokê tê gotin, ji bo bikarhêneran hene da ku malperên êrîşkar li ser komputer an torên takekesî asteng bikin da ku gihîştina zarokan ji materyalên pornografîk an jî nîşandana tundûtûjiyê sînordar bikin.

Nivîsandina dîjîtal

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Înternetê rê li ber formeke bêhempa ya nivîsandinê vekiriye. Torên civakî jî beşdarî pêşxistina çandeke serhêl a cuda bi derbirînên zimanî yên cihêreng bûne.

Taybetmendî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Înternet ji bo ragihandina nivîskî li seranserê dûrên demkî û fezayî pir guncaw e. Ew aliyên pirmedyayê di forma xwe ya nivîskî de entegre dike (emoticon - sembolên ku diçin û armanc dikin ku hin rewşên hestyarî temsîl bikin). Wekî din, ew di bin guhertinên domdar de ye û îdîa nake ku diyarker be. Berhemên nivîskî yên li ser înternetê dikarin bi lez biguherin û hewceyê amadebûnek ji bo adaptekirina domdar a pêşkeftinên nû ne. Îmkanên girêdana herêmî û gerdûnî ya peyvên takekesî di nivîsek serhêl de jî dikarin xêzikbûna ku di nivîsek kevneşopî de heye qismî ji holê rakin. Di vê çarçoveyê de, mirov behsa hîpermetnan jî dike.

Wêje di înternetê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Wêje li ser înternetê peyda dibe û tê nivîsandin. Bi vî awayî cureyên wêjeyî yên wekî helbesta dîjîtal, blogên webê û nivîsandina hevkar derketine holê. Berhemanîna wêjeyî ya serhêl li gorî pîvanên cuda ji wêjeya kevneşopî û hilberîna nivîsê dişopîne. Wêjeya li ser înternetê ji hêla aliyên teknolojiyê, estetîk û ragihandinê ve tê şekilkirin. Mînakî, Neal Stephenson û tîma wî dest bi nivîsandina romanek ("The Mongoliad") li ser înternetê kirin, ku tê de civatek nivîskaran bi awayekî înteraktîf beşdar dibe. Ji bilî nivîsa rastîn, platformek weşana elektronîkî ya taybet ("Subutai") heye ku vîdyo, wêne, celebek Wîkîpediya û forumek nîqaşê ji bo romanê vedihewîne.

Binerê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "The real story of how the Internet became so vulnerable". Washington Post (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  2. ^ Yates, David M. (1997). Turing's Legacy: A History of Computing at the National Physical Laboratory 1945-1995 (bi îngilîzî). National Museum of Science and Industry. ISBN 978-0-901805-94-2.
  3. ^ Abbate, Janet (24 tîrmeh 2000). Inventing the Internet (bi îngilîzî). MIT Press. ISBN 978-0-262-26133-3.
  4. ^ "The Computer History Museum, SRI International, and BBN Celebrate the 40th Anniversary of First ARPANET Transmission, Precursor to Today's Internet | SRI International". www.sri.com (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 29 adar 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  5. ^ "How the Internet Came to Be". elk.informatik.hs-augsburg.de. Ji orîjînalê di 26 îlon 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  6. ^ "Internet History One-Page Summary - How Invented, Created". www.livinginternet.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  7. ^ Wintle, Christopher (1 gulan 2006). "Oxford Dictionary of Musical Terms, Ed. by Alison Latham. pp. 214. (Oxford University Press, Oxford and New York, 2004, £7.99. ISBN 0-19-860698-2.)
 Oxford Dictionary of Musical Works. Ed. by Alison Latham. pp. 218. (Oxford University Press, Oxford and New York, 2004, £7.99. ISBN 0-19-861020-3.)". Music and Letters. 87 (2): 298–300. doi:10.1093/ml/gci189. ISSN 1477-4631.
  8. ^ "40 maps that explain the internet". vox.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  9. ^ a b "HowStuffWorks "Who owns the Internet?"". HowStuffWorks (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  10. ^ United States. War Office (1943). FM 24-6 Radio Operator's Manual, Army Ground Forces, June 1945. Washington [D.C.] : G.P.O.
  11. ^ "It's Official: The 'Internet' Is Over (Published 2016)" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  12. ^ "World Wide Web Timeline". Pew Research Center: Internet, Science & Tech (bi îngilîziya amerîkî). 11 adar 2014. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  13. ^ "Links in HTML documents". www.w3.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  14. ^ Annals of the History of Computing (1992). Time Sharing at MIT.
  15. ^ "Inductee Detail | National Inventors Hall of Fame". National Inventors Hall of Fame (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  16. ^ "Netizens: On the History and Impact of Usenet and the Internet" (PDF). www.columbia.edu. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  17. ^ The Illusion of Net Neutrality.
  18. ^ "Origins of the Internet". www.nethistory.info (bi Australian English). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  19. ^ "From the ARPANET to the Internet". www.columbia.edu. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  20. ^ "Internet Pioneers Discuss the Future of Money, Books, and Paper in 1972". Paleofuture (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  21. ^ a b Kim, Byung-Keun (1 kanûna paşîn 2005). Internationalizing the Internet: The Co-evolution of Influence and Technology (bi îngilîzî). Edward Elgar Publishing. ISBN 978-1-84542-675-0.
  22. ^ "Early experiences with the Arpanet and Internet in the United Kingdom" (PDF). pdfs.semanticscholar.org. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  23. ^ "Brief History of the Internet - Internet Timeline | Internet Society". www.internetsociety.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  24. ^ "The internet's fifth man". The Economist (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  25. ^ Gandoff, Martin (1987). Local Area Networks (LANs). Elsevier. rr. 148–163. ISBN 978-0-434-91068-7.
  26. ^ "NSFNET: A Partnership for High-Speed Networking, Final Report 1987–1995" (PDF). www.merit.edu. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  27. ^ "A Short History of Internet Protocols at CERN". ben.web.cern.ch. Ji orîjînalê di 21 tîrmeh 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  28. ^ "16th APAN Meetings in Busan". apan.net. Ji orîjînalê di 1 sibat 2006 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  29. ^ "The History of NORDUnet" (PDF). www.nordu.net. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  30. ^ a b "Roger Clarke's 'The Internet in Australia'". www.rogerclarke.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  31. ^ InfoWorld.
  32. ^ "Rate limit reached". wayback.archive-it.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 gulan 2017. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  33. ^ "The HTTP Protocol As Implemented In W3". www.w3.org. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  34. ^ "Welcome to info.cern.ch". info.cern.ch. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  35. ^ "Stanford Federal Credit Union Pioneers Online Financial Services. - Free Online Library". www.thefreelibrary.com. Ji orîjînalê di 21 kanûna pêşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  36. ^ "History - About us - OP Group". www.op.fi (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  37. ^ "Retiring the NSFNET Backbone Service: Chronicling the End of an Era". merit.edu. Ji orîjînalê di 17 tebax 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  38. ^ IEEE.vTools. "Invited Talk on "From millibits to Terabits per second and beyond - Over 70 years of Innovation"  : vTools Events". events.vtools.ieee.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  39. ^ "BBC NEWS | Technology | How the web went world wide". news.bbc.co.uk. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  40. ^ "Brazil, Russia, India and China to Lead Internet Growth Through 2011 - ClickZ". www.clickz.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  41. ^ "The size and growth rate of the Internet" (PDF). www.dtc.umn.edu. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  42. ^ Comer, Douglas E. (3 îlon 2018). Local Area Networks. Fifth edition. | Boca Raton : Taylor & Francis, CRC Press, 2018.: Chapman and Hall/CRC. rr. 55–64. ISBN 978-0-429-44735-8.{{cite book}}: CS1 maint: location (lînk)
  43. ^ online, heise (23 nîsan 2005). "Glasfasern sind ein Reich der Finsternis". heise online (bi almanî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  44. ^ "Golem.de: IT-News für Profis". www.golem.de. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  45. ^ Newman, Lily Hay. "A Bad Solar Storm Could Cause an 'Internet Apocalypse'". Wired (bi îngilîziya amerîkî). ISSN 1059-1028. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  46. ^ "BGP Reports". bgp.potaroo.net. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  47. ^ "Wieviel Strom braucht das Internet?". ETH Zürich (bi almanî). 3 adar 2015. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  48. ^ "Neue Studie sieht drastisch erhöhten Energieverbrauch von Rechenzentren durch neuen Mobilfunkstandard 5G". www.eon.com (bi almanî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  49. ^ Pinzler, Petra (21 tebax 2023). "CO₂-Ausstoß durch Internetnutzung: Ist Surfen schmutziger als Fliegen?". Die Zeit (bi almanî). ISSN 0044-2070. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  50. ^ Gralla, Preston (1999). How the Internet works. Internet Archive. Indianapolis, IN : Que. ISBN 978-0-7897-2132-7.
  51. ^ Andriole, Steve. "Cyberwarfare Will Explode In 2020 (Because It's Cheap, Easy And Effective)". Forbes (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  52. ^ "Zero-day malware detection using transferred generative adversarial networks based on deep autoencoders" (PDF). sclab.yonsei.ac.kr. Ji orîjînalê (PDF) di 30 nîsan 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  53. ^ a b Razak, Mohd Faizal Ab; Anuar, Nor Badrul; Salleh, Rosli; Firdaus, Ahmad (1 çiriya paşîn 2016). "The rise of "malware": Bibliometric analysis of malware study". Journal of Network and Computer Applications. 75: 58–76. doi:10.1016/j.jnca.2016.08.022. ISSN 1084-8045.
  54. ^ Xiao, Fei; Sun, Yi; Du, Donggao; Li, Xuelei; Luo, Min (2020). "A Novel Malware Classification Method Based on Crucial Behavior". Mathematical Problems in Engineering (bi îngilîzî). 2020 (1): 6804290. doi:10.1155/2020/6804290. ISSN 1563-5147.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (lînk)
  55. ^ "Cybercrime To Cost The World $10.5 Trillion Annually By 2025". cybersecurityventures.com (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  56. ^ Eder-Neuhauser, Peter; Zseby, Tanja; Fabini, Joachim (1 hezîran 2019). "Malware propagation in smart grid networks: metrics, simulation and comparison of three malware types". Journal of Computer Virology and Hacking Techniques (bi îngilîzî). 15 (2): 109–125. doi:10.1007/s11416-018-0325-y. ISSN 2263-8733.
  57. ^ Spring, Tom (12 hezîran 2023). "Obfuscation tool 'BatCloak' can evade 80% of AV engines". SC Media (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  58. ^ Amos, Zac. "How Ransomware Can Evade Antivirus Software". gca.isa.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  59. ^ "Internet Eavesdropping: A Brave New World of Wiretapping: Scientific American". www.sciam.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  60. ^ "CALEA | Electronic Frontier Foundation". www.eff.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  61. ^ "CALEA FAQ | Electronic Frontier Foundation". www.eff.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  62. ^ "American Council on Education vs. FCC, Decision, United States Court of Appeals for the District of Columbia Circuit" (PDF). www.baller.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  63. ^ "USATODAY.com - Government funds chat room surveillance research". www.usatoday.com. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  64. ^ "FBI turns to broad new wiretap method | Tech News on ZDNet". news.zdnet.com. Ji orîjînalê di 7 nîsan 2010 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  65. ^ "DEBKAfile, Political Analysis, Espionage, Terrorism, Security". www.debka.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  66. ^ "Finland censors anti-censorship site | The Register". www.theregister.co.uk (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Înternet de hene

înternet – Mane, etîmolojî, werger û bêhtir
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Înternet&oldid=1950380" hatiye standin.