Amîş

Amîş Amisch
Koma etnodînî
Dewlet	Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Kanada, Bolîvya, Arjentîn
Dema avabûnê	1693
Damezrîner	Jakob Ammann
Nifûs	330.265 (2018)
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Amîş komek etnodînî ya DYA û Kanadayê ye, bi eslê xwe li Ewropa, nemaze li Swîsreyê. Koka wan digihêje reformasyona tundraw a sedsala 16an: Civata wan ji hêla Jakob Ammann,ku menonîtekî swîsreyî ve hate damezrandin. Amîş teknolojiyên nûjen, piraniya awayên şahiyê, û gelek aliyên civaka rojavayî ji bo jiyanek sade û dilsoziya dînî red dikin. Kevneşopiyên wan li ser hînkirina Mizgîniyê û parastina awayê jiyana wan ya eslî ne.

Gelê amîş şêwazek hişk a xirîstiyantiyê dijîn û bi hewcedariya şopandina Îsayê mesîh bawer dikin, nemaze di warê dilnizmî, aştî û redkirina tundiyê de. Ew gelek aştîxwaz in û hem leşkeriyê hem jî beşdarbûna hilbijartinên siyasî red dikin. Di jiyana wan de têkiliyên di nav civakê de gelekî girîng in û ew pir caran li deverên gundewarî dijîn, ku tê de çandinî rolek navendî dilîze.

Gelê amîş bikaranîna elektrîkê, otomobîl, televîzyon û komputeran red dikin, da ku xwe ji bandorên neyînî yên cîhana nûjen biparêzin. Di şûna wê de, ew awayên jiyanê yên kevneşopî tercîh dikin, wekî rêwîtiya bi erebeya hespan û karanîna amûrên destan. Ji bo wan, cil û bergên wan jî îfadeya veqetîna wan ji civaka nûjen e, lewma jin cil û bergên dirêj li xwe dikin, mêr jî pir caran cil û bergên tarî li xwe dikin.

Gelê amîş bi avahiya wan ya malbatî ya bihêz û civata wan ya nêzîk têne zanîn. Zarok bi gelemperî li dibistanên piçûk û taybet têne perwerde kirin, ku ji aliyê civakê ve têne birêvebirin. Perwerdeya wan giranî dide ser jêhatîbûnên pratîkî yên ku di jiyana rojane de hewce ne, û bi gelemperî piştî pola heştan bi dawî dibe. Mezinbûn û entegrebûna nav civakê bi navê "Rumspringa" pêk tê, ku demeke diyarkirî ye ji bo ciwanên amîş, da ku ji bo demeke kin jiyana li derveyî civakê biceribînin.

Jiyana aborî ya amîşan bi gelemperî li ser çandinî, pîşesazî û karsaziyên piçûk e. Gelek amîş cotkariyê dikin, mobîlya an cil û berg çêdikin, an jî karûbarên hunerî peyda dikin. Pergala wan a aborî bi gelemperî têra xwe ye, û hilber û karûbarên xwe pir caran di nav civakê xwe de didin hev.

Gelê amîş jiyanek giyanî ya kûr diparêzin, ku bi karûbarên dînî yên birêkûpêk, lêkolînên Mizgîniyê, û ayînên civatê têne diyar kirin. Ayînên wan wan bi gelemperî li xaniyên taybet an li dêrên wan têne kirin, ku xwedî mîmariya sade ne. Amîş hewil didin ku bi jîyana sade û nefsbiçûkî re rast bimînin û naxwazin bila di nav civaka wan de xizanî û dewlemendî zêde hebe.

Tevî îzolebûna wan ji cîhana nûjen, amîş yek ji civakên dînî yên herî serfiraz ên Dewletên Yekbûyî ne. Rêjeya wan a jidayikbûnê bilind e, ew xwedî prensîbên xebatê ne ûdi nava malbatê de girêdayî hev in. Civaka wan di van deh salên dawî de zêde bûye, di serî de ji ber hejmara zêde ya zarokan û jimara kêm a kesên ku ji civakê vediqetin. Di heman demê de, di navbera hewcedariya girtina xwe ji cîhanê û kêşeyên jiyana nûjen, bi taybetî di warê perwerde, tenduristî û derfetên kar de, tengezarî berdewam in.

Amîş bi giranî li eyaletên Pensîlvanya, Ohio û Indiana yên DYA û Kanadayê dijîn, lê li deverên din ên Amerîkaya Bakur jî komên wan hene. Şêwaza jiyana wan rastî eleqeyek mezin tê, hem wekî modela şêwazek jiyanê ya alternatîf û hem jî wekî bermayek balkêş a serdemek çûyî. Lewma hejmareke zêde ya geştiyaran hene, ku dikevin nav civatên amîş da ku "jiyana hêsan" biceribînin.

Li Ewropayê, nemaze li Swîsre û Almanyayê, hîn jî civakên piçûktir ên amîş hene, lê ew bi qasî xizmên xwe yên Amerîkaya Bakur nayin zanîn. Di demên nûjen de, amîş yek ji van kêm civatan e, ku di navbera xwe û civaka derdorê de sînorek zelal xêz kirine û di kevneşopî û baweriyên xwe de berdewamiyek berbiçav parastine.