Here naverokê

Belçîka

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Belçika hat beralîkirin)
Belçîka
Koninkrijk België Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • Dewleta desthilatdar
  • federasyon
  • welat Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • Königreich Belgien Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Ala


Mertal
50°38′28″Bk 4°40′05″Rh / 50.6411°Bk 4.6681°Rh / 50.6411; 4.6681
Dirûşm: Eendracht maakt macht Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Sirûd: The Brabançonne Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
ParzemînEwropa Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
DewletBelçîka Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Paytext
Ziman
West Flemish, Zimanê limburgî, Flemish Sign Language, French Belgian Sign Language, holendî, Zimanê luksembûrgî, almanî, fransî, Picard, Walloon, şampanyî, Kategorî:Lorrainî, Low Dietsch dialects, Vlaams, Belgian Dutch, Belgian French, Brusselian, Zimanê yîdîş, German Sign Language û Sinte Romani Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dema avabûnê
  • 4 çiriya pêşîn 1830 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Pêk tê ji
  • Walonya
  • Bruksel
  • Flemish Community
  • French Community of Belgium
  • German-speaking Community of Belgium
  • Herêma Flemanî
  • Flanders Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Birêvebirin
 • Awayê birêvebirinêPadîşahiya destûrî, monarşiya parlamenter Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 • Serokê rêveberiyêAlexander De Croo (2020–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rûerd
  • 30.688 km² Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Nifûs11.584.008 (2022) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Saet
Plakaya erebeyêB
Malperwww.belgium.be/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Belçîka, bi fermî Keyaniya Belçîkayê (bi holendî: Koninkrijk België; fransî: Royaume de Belgique; almanî: Königreich Belgien) welatekî li bakurê rojavayê Ewropayê ye. Welat li bakur bi Holenda, li rojhilat Almanya, li başûrê rojhilat bi Lûksembûrg, li başûr Fransa û li rojava jî bi Deryaya Bakur re sînordar e. Rûbera wê 30.689 km² ye[1] û nifûsa wê zêdetirî 11,7 milyon[2] e ku welêt dibe 22yem welatê herî qerebalix ê cîhanê û 6em welatê herî qerebalixê Ewropayê. Belçîka beşek e ji herêmek ku bi navê Welatên kêm tê zanîn, ji hêla dîrokî ve herêmek ji koma dewletên Benelux mezintir e, ji ber ku ew di heman demê de beşên bakurê Fransa jî dihewîne. Paytext û herêma metropolê ya herî mezin Bruksel e.

Belçîka dewletek serwer e û qralîtiyekî destûrî ya federal û bi pergalek parlamenterî ye. Rêxistinbûna wê ya sazûmanî tevlihev e û hem li ser bingehên herêmî hem jî li ser ziman hatiye avakirin. Ew di nav sê herêmên pir xweser de dabeş dibe:[3] Herêma Flaman (Flander) li bakur, Walonya li başûr û Herêma Bruksel-Paytext.[4] Bruksel herêma herî biçûk û herî qelebalix e, di heman demê de ji hêla GDPa serê mirovî ve jî herêma herî dewlemend e. Li Belçîkayê jî du civakên zimanî yên sereke hene: civata flamîaxiv, ku ji sedî 60 ê nifûsê pêk tîne û civata fransîaxiv, ku ji sedî 40 ê nifûsê pêk tîne. Civateke biçûk a almanîaxiv jî heye, ku ji sedî yek ji nifûsê pêk tîne, li Kantonên Rojhilat dijî. Herêma Bruksel-Paytext bi fermî duzimanî ye, bi fransî û bi holendî,[5] tevî ku fransî zimanê herî bikaranî li bajarê ye.[6] Pirrengiya zimanî û nakokiyên siyasî yên girêdayî Belçîkayê di pergala wê ya tevlihev a rêveberiyê de, ku ji şeş hikûmetên cihê pêk tê, xuya dike.

Ji Serdema Navîn ve, cîhê navendî yê Belçîkayê tê vê wateyê ku dever bi qasî dewlemend bûye, ji hêla bazirganî û siyasî ve bi cîranên xwe yên mezintir ve girêdayî ye. Welatê ku îro heye piştî Şoreşa Belçîkayê ya sala 1830an hate damezrandin, dema ku ew ji Keyaniya Yekbûyî ya Holendayê veqetiya, ya ku Holendaya Başûr (ku piraniya Belçîkaya îroyîn pêk tîne) piştî Kongreya Viyanayê di sala 1815an de vekiribû. Navê ku ji bo dewleta nû hatiye hilbijartin, ji peyva latînî Belçîka ye, ku di "Şerên Galî" yên Julius Caesar de hatiye bikaranîn, ji bo danasîna herêmeke nêzîk di serdema derdora 55 BZ de.[7] Belçîka di heman demê de bûye qada şer a hêzên Ewropî, ku navdêra "Qada Şerê Ewropayê" bi dest xistiye,[8] navûdengek ku di sedsala 20an de ji hêla her du şerên cîhanî ve hatî bihêz kirin.

Belçîka beşdarî Şoreşa pîşesaziyê bû[9][10] û di dirêjahiya sedsala 20an de, xwediyê hejmarek kolonî bû, nemaze Kongoya Belçîka û Rwanda-Urundi heya sala 1962an.[11] Nîvê duyemîn ê sedsala 20an di navbera holendî û fransîaxivên de alozî zêde bû, ku ji ber cûdahiyên ziman û çandê û pêşkeftina aborî ya newekhev a herêmên Flamî û Walonyayê zêde bû. Ev dijberiya domdar bû sedema çend reformên dewletî yên dûr û dirêj, û di encamê de di navbera 1970 û 1993an de ji yekitî ber bi rêkûpêkek federal ve derbas bû. Tevî reforman, alozî berdewam in: bi taybetî di nav flamiyan de hestên cudaxwaz ên girîng hene,[12] qanûnên zimanî yên weha ji ber ku şaredariyên xwedî îmkanên ziman bûne çavkaniya gelek nîqaşan û dema avakirina hikûmetê ya piştî hilbijartinên federal ên sala 2010an rekora cîhanê 589 rojan tomar kir.[13] Hejmarên bêkarî di civaka Walonyayê du qat ji ya beşê Flamiyayê e, ku piştî Şerê Cîhanî yê Duyem geş bû.[14]

Belçîka welatek pêşkeftî ye, xwedan aborîyek pêşkeftî ya dahata bilind e. Welat yek ji şeş endamên damezrîner ên Yekîtiya Ewropayê ye, û paytexta wê, Bruksel, paytexta de facto ya Yekîtiya Ewropa bixwe ye, ku mêvandariya kursiyên fermî yên Komîsyona Ewropayê, Encûmena Yekîtiya Ewropayê, û Yekîtiya Ewropayê ye. Encûmen, û herwiha yek ji du kursiyên Parlamenteya Ewropî (ya din li Strasbourgê ye). Belçîka di heman demê de endamê damezrîner ê Herêma Euro, NATO, OECD, û WTO ye û beşek ji Yekîtiya Benelux a sêalî û Herêma Şengenê ye. Di heman demê de Bruksel baregehên gelek rêxistinên navneteweyî yên mezin, wek NATO, jî dihewîne.

Berberiya herêman

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Herêmên Belçîkayê:      Herêma Brukselê-paytext      Herêma walonan      Herêma flamanan

Belçîka ji dû gelên sereke pêk tê: ew jî flaman (60%) û walonî (40%) ne. Flaman bi zimanekî (anjî dîalektek) nezîkî holendî û walonî jî bi fransî diaxifin. Li Brukselê 80% ji rûniştvanên bajêr bi fransî û ên din jî flamî diaxifin, eger biyaniyên ku li Brukselê kar dikin li ber çavan neyên girtin. Ji aliyê cografîk ve Bruksel li navenda Belçîkayê dikeve û bajar weke giravekê di nav herêma flamanan de ye. Lê çiqasî bajar dikevê nav herêma flamanan jî, dîsa piraniya niştecihên bajêr ne bi flamî, lê bi fransî diaxifin. Sedemen vê yeke jî dîrokî ne û bî tesîra zimanê fransî di sedsalên borî de girêdayî ye.

Belçîka di nav wan sînorên kû em îro dibînin di sala 1831ê de hat damezrandin. Di navbera flamanan û waloniyan de hertim raqîbiyet û tengezarî hebûn, lê evyek tucara nebû sebeba şer û bihevçûnên çekdarî, ku hêjayî gotinê bin. Piştî pevajoyek dirêj ku Belçîka di nav de gelek caran bi parçebûne rûbirû ma û munaqeşeyên kûr li ser pirsa Brukselê di salên şêstî de, di sala 1970î de biryar hat girtin ku Belçîka bibê dewletek federal kû ji sê herêman pêk bê: herêma flamanan, herêma waloniyan û bajarê Bruksel. Bruksel ji ber wê yekê kirin herêmek otonom, ji ber ku herdû aliyan nekarîbûn li hev bikin, ka bajar bikêvê nav herêma kijan alî: ji bo flamanan Bruksel bajarekî ji aliyê dirokî ve bajarekî flamanî bû û herweha diket nav herêma flamanan, lê li gor waloniyan Bruksel bajarekî fransî bû û hejmara niştecihên bajêr jî evjek nîşan dida. Û ji aliyê din ve, sedemek herî giring jî ew bû, ku pêwistî bi baytextek ne di bin desthilatdariya yekî ji herdû aliyan de dihat dîtin. Ji bo van sedeman dawiya dawî -çiqasî biryar di sala 70`yî de hatibê stendin jî- di sala 1989 de Bruksel bû herêmek otonom. Ji xeynî herêmên otonom, kû xwedî dezgehen fermî ne, her komek civakê (flaman, walon û alman) jî xwedî statû û dezgehên fermî ne. Yanî li hêlekê parlamena herêma Walonya heye û li aliyê din parlamena gelê walonî jî heye. Wek nimûne parlamena herêma Walonya tenê li ser gelê di nava sînorên herêma xwe da hukumdare, lê parlamena gelê walonî ji bo hemû mirovên walonî berpirsyare, ew li kudera Belçîka bijîn bila bijîn.

Parêzgehên Belçîkayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Belçîka ji deh parêzgehan pêk tê. Ji van pênc flamî (holendîaxêv) û pênc jî walonî (fransîaxêv) in. Bruksel-Herêma Paytextê jî herêmeke taybet e û ne tevî van parêzgehan e.

Herêmên flamî (Flander):

Herêmên walonî (Walonya):

Wênedank

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Land use according to the land register | Statbel". statbel.fgov.be. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  2. ^ "Structure of the Population | Statbel". statbel.fgov.be. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  3. ^ Pateman, Robert; Elliott, Mark (2006). Belgium (bi îngilîzî). Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-2059-0.
  4. ^ "Geography and the history of Belgium | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  5. ^ "Language use in Brussels and the position of Dutch". web.archive.org. 17 tîrmeh 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 17 tîrmeh 2018. Roja gihiştinê 5 îlon 2024. {{cite web}}: di |sernav= de di cihê 45 de no-break space character heye (alîkarî)CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ "Flanders (administrative region) - Printer-friendly - MSN Encarta". web.archive.org. 15 hezîran 2009. Ji orîjînalê di 15 hezîran 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  7. ^ "C. Julius Caesar, De bello Gallico, COMMENTARIUS OCTAVUS, chapter 46". web.archive.org. 10 nîsan 2024. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 nîsan 2024. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  8. ^ "Cockpit of Europe (Nuttall Encyclopædia)". web.archive.org. 9 tebax 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 kanûna paşîn 2012. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  9. ^ "CAIN: Democratic Dialogue: New Order? International models of peace and reconciliation (Report No. 9)". web.archive.org. 13 gulan 2011. Ji orîjînalê di 25 kanûna paşîn 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  10. ^ "Belgium country profile — EU Business News - EUbusiness.com". web.archive.org. 7 çiriya pêşîn 2009. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 7 çiriya pêşîn 2009. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  11. ^ "Belgium's role in Rwandan genocide, by Colette Braeckman (Le Monde diplomatique - English edition, June 2021)". web.archive.org. 20 kanûna paşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 kanûna paşîn 2022. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  12. ^ "Buoyant Brussels: Bilingual island in Flanders". web.archive.org. 24 gulan 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 gulan 2016. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  13. ^ "Belgian government sworn in, ending 18-month crisis < Belgian news | Expatica Belgium". web.archive.org. 2 sibat 2014. Ji orîjînalê di 2 sibat 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  14. ^ "Werkgelegenheid en werkloosheid | Statbel". web.archive.org. 10 tebax 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 tebax 2023. Roja gihiştinê 5 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Belçîka de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Belçîka&oldid=1877388" hatiye standin.