Biweyhî
Biweyhî, Dewleta Biweyhiyan di pirtûkan de bi erebî : الدولة البويهية al-Dawla al-Buwayhīya hatiyê binavkirin, dewleteke şiî ya deylemiyan[1] bû, di 932an de li Îran û Îraqa îroyîn de hatiye avakirin. Her çiqas pêşiyê bi pirranî li bakûrê Îranê bûbin jî paşê heta başûrê Îranê çûne.[2]
Dûgela Biweyhiyan الدولة البويهية Zimanê erebî | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
![]() | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|

Dewleta Ziyariyan nêzîkî Deryaya Qezwînê cihê lacîwerd e.
Dewleta Harezmşahiyan hêşînê tarî ye.
Cihê samaniyan renge zer e.
Paytexta vê dewletê Şîraz bû. Dînê dewletê îslam û ziman jî bi piranî farisî û erebî bûye.
Temenê Dewletê 130 sal bû û di sala 1062 ji hevda ketiye.
Dîroka biweyhiyan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Gava ku sê Mîrîtiyên Buwayhid-ê yên yekbûyî bûn yek, dewlet xurttir bû. Gava Adudüddevle, yê ku dewlet yek kir, mir, di 983an de dîsa tevlihevî çêbû. Wî di sala 1029 de [[Mehmûdê Gaznî] yek ji Büveyhoğulları, ku bû du şax, veqetand. Di dema Adud al-Daula de, gelek mizgeft û nexweşxane li welêt hatin avakirin. Vana di encama Mongolî de hatin rûxandin. Fermandarên Tirk ên Buveyhiogullari li Bexdayê carinan li dijî Buveyhogullari serî hildan.

Ji ber vê sedemê, şaxê din ê Buveyhioğulları dest bi lawazbûnê kir. Xelîfeyê Ebasî Kaim Abassi, ku dixwest ji bin zordariya Buveyhiogullari xelas bibe, ji Siltanê Mezin ê Selçûqî Tuğrul Bey alîkarî xwest. Tuğrul Bey di dema gera xwe ya Bexda di 1055-an de şerê Buveyhiogullari kir û têkçûnek giran li wan kir. Tuğrul Bey, ku hîkûmdarê Büveyhioğulları dîl girt, dawî li vê dewletê anî. Di dema Büveyihoğulları de gelek xebatên mîmarî jî hatine çêkirin. Büveyhioğulları xanedaniyek e ku li beşek diyarkirî ya erdên Îran, Iraq, Azerbaycan û Tirkiye serdest bû.
Hikûmdaren dewletê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serwerên Mezin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mîrên Buyîd dewletê bi taybetî ji Fars (parêzgeh), Jibal û Iraq dewlet bi rê ve dibin. Ji ber ku welat bû sê parçe, ji hêla sê rêveberên cuda ve hate birêve birin.
Farisî şax
- Imadüddevle 934-949
- Adudüddevle 949-983
- Erefüddevle 983-989
- Samsâmüddevle 989-998
- Behâuddevle 998-1012
- Sultanüddevle 1012-1024
- Ebû Kalicar 1024-1048
- Stûna 1048-1055 ya Abu Mansur Fülad
Ew di nav Selçûqî de bû.
Rey lever
- Ruknüddevle 935-976
- Fahruddevle 976-980
- Muayyadüddevle 980-983
- Fahruddevle (dîsa) 984-997
- Mecdüddevle 997-1029
Ew beşdarî Xeznewîyan bû.
Branchaxê Iraqiraqî
- Muizzuddevle 945-967
- İzzüddevle 966-978
- Adudüddevle 978-983
- Samsâmüddevle 983-987
- Şerefüddevle 987-989
- Behâuddevle 989-1012
- Sultanüddevle 1012-1021
- Musharrafuddaw 1021-1025
- Celâlüddevle 1025-1044
- Ebû Kalicar 1044-1048
- Al-Malik al-Rahim 1048-1055
Ew di nav Selçûqî de bû.
Serwerên Biçûk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mîrên Buwayh hin herêmên piçûk hukum dikirin.
Besra Buyids
- 980-an Diyaüddevle
Zimanê farisî beşdarî Buyidan bû.
Buyîdên Hemedanê
- Muayyadüddevle 976-983
- Shamsudevle 997-1021
- Samauddevle 1021-1024
Kerman Buyids
- Kavamüddevle 1012-1028
Farisî beşdarî Buyidan bû.
Buwehî Xûzistan
- Tacüddevle 980-an
Farisî beşdarî Buyidan bû.
Xanedan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Biweyhiyan dewletek e ku ji hêla gelê Deylem yan si Kurd ve hat damezrandin. Navê Buwayhi, V. Behrâm ji Buye (Buveyh) bin Fennâ Hüsrev daketiye.[4]
Desthilatdariya Biweyhiyan, dewletek Şiîtî, ji 932 heya 1055 dom kir. Abu Suca Buwayh, ku navê xwe da vê xanedanê, serokê eşîrekî şervan e. Kurên wî Alî li Farisî -yê Prensîbiya Buwayh, li Rey (şaristan)ê de Hasan û Kirman -ê de Ehmed damezirandin. Buveyhogullari di wextê xwe de çû rojava û Bexda xist bin serweriya xwe. Paşê Büveyhoğulları Xelîfe xist bin emrê xwe. Serekê Xelîfe Buveyoğulları ji hêla walî (Emirül Ümera) ve hate wezîfedarkirin. Paşê, Buveyhogullari şaxek danî ber çavên Xelîfe û li şûna wî xelîfeyek din danî. Niha Xanedana Ebasiyan bûne dîkên Biweyhiyan.
Girêdanê derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ↑ Felix, Wolfgang; Madelung, Wilferd. "Deylamites". Encyclopaedia Iranica, VII/4. r. 342–347. Roja wergirtinê: 28 çiriya paşîn 2016.The most successful actors in the Deylamite expansion were the Buyids. The ancestor of the house, Abū Šojāʿ Būya, was a fisherman from Līāhej, the later region of Lāhījān.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/buyids
- ↑ C.E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Columbia University Press, 1996), 154.
- ↑ TDV, İslam Ansiklopedisi, cild: 6, rûpel: 496