Bosniya û Herzegovîna

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bosna i Hercegovina
Босна и Херцеговина
Bosniya û Herzegovîna
Ala Nîşan
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Intermeco
Location Bosnia-Herzegovina Europe.png
Zimanên fermî Zimanê bosnî, kroatî, serbî


Paytext Sarayevo
Sîstema siyasî
 - Serokdewlet Endamên serokdewletiyê: Bakir Izetbegović, Nebojša Radmanović, Željko Komšić
Rûerd
 - Giştî
51.129 km2
Gelhe
 - Giştî
 - Berbelavî
3.922.205 kes
76 kes/km2
Serxwebûn 5 adar 1992
Dirav Mark (BAM)
Dem UTC+1
Nîşana înternetê .ba
Koda telefonê +387
Nexşeya Bosniya û Herzegovînayê
Nexşeya Bosniya û Herzegovînayê

Bosniya û Herzegovîna, carina jî wekî Bosnî û Hersegovîn[1] an Bosna û Herzegovîna [çavkanî hewce ye] tê nivîsandin (bi bosnî: Босна и Херцеговина Bosna i Hercegovina), welatekî Balkanan e û li başûr-rojavayê Ewropayê ye.

Di navbera Kroatya, Serbistan û Montenegroyê ye. Sînorêkî pir biçûk ê Bosniya û Herzegovînayê bi Deryaya Adriyatîk re heye. Bosniya û Herzegovîna welatekî Yûgoslavyaya kevn e.

Bosna ku herêma hundirê welêt e, avhewaya parzemînî ya nerm û havînên germ û zivistanên sar û berf heye. Li herêmên navîn û rojhilatê welêt erdnîgarî çiyayî ye, li bakurê rojava bi nermî bi qotan e, li bakurê rojhilat jî bi giranî deşt e. Herzegovîna, ku herêma piçûktir û başûrê welêt e, xwedan avhewa Deryaya Navîn e û bi piranî çiyayî ye. Sarayevo paytext û bajarê herî mezin ê welêt e û li pey Banja Luka, Tuzla û Zenica ne.

Devera ku niha Bosna û Herzegovîna ye, bi kêmanî ji Paleolotîka Jorîn ve ji hêla mirovan ve tê niştecîh kirin, lê delîl destnîşan dikin ku di serdema neolîtîk de, niştecîhên mirovan ên daîmî hatine damezrandin, di nav de yên ku ji çandên Butmir, Kakanj û Vučedol in. Piştî hatina yekemên Hind-Ewropî, herêm ji hêla çend şaristaniyên îllîrî û keltî ve hate niştecîh kirin. Di warê çandî, siyasî û civakî de, welat xwedî dîrokek dewlemend û tevlihev e. Bav û kalên gelên Slavên Başûr ên ku îro li herêmê dijîn di navbera sedsala 6-an û 9-an de hatine. Di sedsala 12. de, Banate ya Bosna hate damezrandin; di sedsala 14-an de, ev yek di Padîşahiya Bosnayê de pêşve çû. Di nîvê sedsala 15-an de, ew bi Împeratoriya Osmanî ve hate girêdan, ku heya dawiya sedsala 19-an di bin desthilatdariya wê de ma. Osmaniyan Îslam anîn herêmê û gelek nêrîna çandî û civakî ya welêt guhert.

Ji dawiya sedsala 19-an heya Şerê Cîhanê yê Yekem, welat bi nav padîşahiya Awûstûrya-Macaristanê re hate girêdan. Di serdema navbera şer de, Bosna û Herzegovina beşek ji Keyaniya Yugoslavyayê bû. Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, di Komara Federal a Sosyalîst a Yûgoslavyayê ya ku nû hatibû avakirin de statuya komarê ya tam hat dayîn. Di sala 1992 de, piştî perçebûna Yugoslavyayê, komarê serxwebûna xwe ragihand. Piştî vê yekê Şerê Bosnayê destpê kir ku heta dawiya sala 1995'an dom kir û bi îmzekirina Peymana Daytonê dawî lê hat.

Îro, welat mala sê komên etnîkî yên sereke ye, ku di destûra welêt de "gelên pêkhatî" têne destnîşan kirin. Boşnakî ji her sêyan koma herî mezin in, Sirb di rêza duyemîn de ne û Kroat jî di rêza sêyemîn de ne. Bi Îngîlîzî ji hemû xwecihên Bosna û Herzegovînayê re, bêyî ku ferqa etnîsîte hebe, wek Bosnakî tên bi nav kirin. Di nava kêmarên ku li gorî makezagonê wek "yên din" tên binavkirin, cihû, rûm, Albanî, Montenegrin, Ukraynî û Tirk in.

Bosna û Herzegovina xwedan meclîsek du deme û serokatiyek ji sê endaman e ku her yek ji her sê komên etnîkî yên sereke pêk tê. Lêbelê, desthilata hukûmeta navendî pir kêm e, ji ber ku welat bi gelemperî nenavendî ye. Ew du pêkhateyên otonom-Federasyona Bosna û Herzegovîna û Komara Srpska- û yekîneya sêyemîn, Navçeya Brčko, ku ji hêla hukûmeta xweya herêmî ve tê rêvebirin, pêk tê. Federasyona Bosna û Hersekê jî ji 10 kantonan pêk tê.

Bosna û Herzegovîna welatekî e ku bi pêş dikeve û di Indeksa Pêşketina Mirovî de di rêza 74an de ye. Aboriya wê ji aliyê pîşesazî û çandiniyê ve, li pey tûrîzmê û sektora xizmetê ye. Tûrîzm di van salên dawî de gelekî zêde bûye.[2][3] Welat xwedî pergalek ewlekariya civakî û gerdûnî-tenduristiyê ye, û xwendina asta seretayî û navîn belaş e. Ew endamê UN, Rêxistina Ewlekarî û Hevkariyê li Ewropayê, Konseya Ewropayê, Hevkariya ji bo Aştiyê û Peymana Bazirganiya Azad a Ewropa Navîn e; ew di heman demê de endamek damezrîner e ji Yekîtiya ji bo Deryaya Navîn, ku di Tîrmeha 2008 de hate damezrandin.[4] Welat serlêderê endametiya Yekîtiya Ewropayê ye û ji Nîsana 2010an vir ve berendamê endamtiya NATOyê ye, dema ku Plana Çalakiya Endamtiyê wergirtibû.[5]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ Î.O. Farîzov (1957)
  2. ↑ "Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical Update" (PDF). UNDP. Ji orîjînalê di 22 adar 2017 de hat arşîvkirin (PDF). Roja wergirtinê: 16 îlon 2018.
  3. ↑ "International tourism, number of arrivals - Bosnia and Herzegovina". World Bank. Ji orîjînalê di 25 kanûna paşîn 2021 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 14 çiriya paşîn 2020.
  4. ↑ "List of Member States of the Union for the Mediterranean - UfM". Ji orîjînalê di 12 gulan 2018 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 5 gulan 2018.
  5. ↑ "Membership Action Plan (MAP)". nato.int. NATO. Ji orîjînalê di 18 nîsan 2015 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 6 nîsan 2015. In April 2010, when the foreign ministers of NATO member countries met in Tallinn, after reviewing the progress that Bosnia and Herzegovina had made in its reform efforts, they invited the country to join the Membership Action Plan.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Bosniya û Herzegovîna de hene.


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosniya_û_Herzegovîna&oldid=1120083" hatiye standin.