Dîroka Erdê

Dîroka Erdê bi dirêjahiyên demî yên sedsalan. Ms tê wateya "milyon sal berê".

Dîroka Erdê dîroka xwezayî ya Erdê ye ku bi bûyerên xwezayî ya Erdê û pêşketina Erdê ve girêdayî ye û ji avabûna Erdê heta roja îro hatiye. Hemî şaxên zanistên xwezayî beşdarî têgihîştina bûyerên sereke yên rabirdûya Erdê bûne ku bi guherîna jeolojîk a berdewam û pêşveçûna biyolojîkî ve hatine diyar kirin. Pîvana demê ya jeolojîk (GTS) ku ji aliyê Komîsyona Navneteweyî ya Stratîgrafiyê ve hatiye destnîşankirin, serdemên demê yên fireh ji çêbûna erdê heta roja îro dide nîşan û beşên van serdeman hinek bûyerên diyarkar ên dîroka Erdê vedibêjin. Erd nêzîkê 4.54 milyar sal berê, bi qasî sêyek ji temenê gerdûnê, ji kombûna ewrên ku ji roj a îro pêk hatiye çêbûye. Dibê ku derketina gazên volkanîk atmosfera seretayî û paşê jî okyanûsan afirandiye lê ev atmosfera destpêkê dibe ku bi temamî bê oksîjen bûye. Piraniya Erdê ji ber lihevketinên dubare yên bi cismên din re heliya ye ev yek jî bûye sedema çalakiyên volkanîkî yên zêde. Dema ku Erd di qonaxa xwe ya herî destpêkê de bû (Erdê Pêşîn) tê texmînkirin ku lihevketineke mezin ê bi cismek bi qasî gerstêrkeke mezin ku bi navê Theia tê zanîn qewimiye. Ev lihevketina bi Theia re bûye sedema çêbûna Heyvê. Piştre bi demê re Erd sar dibe û bûye sedema çêbûna qalikek hişk û rê daye ku av li ser rûyê erdê bisekine.

Serdema Hadeyî serdema berî tomarên fosîl ên pêbawer ên jiyanê temsîl dike ku bi çêbûna gerstêrkê dest pê kiriye û 4 milyar sal berê bi dawî bûye. Serdemên Arkeyî û Proterozoyî yên jêrîn destpêka jiyan a li ser Erdê û pêşveçûna wê ya herî zû çêkirine. Serdema piştî van serdeman Fanerozoyî ye ku ji sê serdemên wekê Paleozoyî, (serdemeke artropodan, masiyan û jiyana yekem li ser erdê) Mesozoyî, (derketin, serdestî û nemana lûtkeyî ya dînezorên nebalînde û nemabûna wan vedihewîne) û Kenozoyî (derketina memikan di vê serdemê de hatiye dîtin) heye. Mirovên naskirî herî zêde 2 milyon sal berê derketine holê ku ev serdem li ser pîvana jeolojîk serdemeke pir kurt e.

Delîlên herî kevn ên bê guman ên jiyan a li ser Erdê herî kêm ji 3,5 milyar sal berê di Serdema Eoarkeyî de ne ku piştî qalikeke jeolojîk ên piştî serdema Hadeyî a helandî ya berê dest bi hişkbûnê kiriye. Fosîlên mîkrobî yên wekê stromatolît hene ku di kevirên seqî yên 3,48 milyar salî de ku li Awistralyaya rojava hatine keşifkirin de hatine dîtin. Delîlên fîzîkî yên destpêkê yên din ên madeyek biyojenîk e ku di kevirên metasedîmenter ên 3,7 milyar salî de ku li başûrê rojavayê Grînlendayê hatine keşifkirin hatiye dîtin û her weha "bermahiyên jiyana biyotîk" ên ku di kevirên 4,1 milyar salî de hatine dîtin li Awistralyaya Rojava hatiye dîtin.

Organîzmayên fotosentezê di navbera 3,2 û 2,4 milyar sal berê de derketine holê û dest bi dewlemendkirina atmosfera bi oksîjenê kirine. Jiyan heta 580 milyon sal berê bi piranî biçûk e ku wekê mîkroskopîk maye. Jiyan dema ku jiyana pirxaneyî ya tevlihev derdikeve holê, bi demê re pêş dikeve û bi Teqîna Kambriyayê re ku nêzîkî 538,8 milyon sal berê qewimiye, gihîştiye asta xwe ya herî bilind. Ev cihêrengiya ji nişka ve ya formên jiyanê piraniya tîpên sereke yên ku îro têne zanîn hilberandiye û Serdema Proterozoyî ji Serdema Kamboçyayê ya Serdema Paleozoyî veqetandiye. Tê texmînkirin ku ji sedî 99ê hemî cureyên ku li ser Erdê jiyane, zêdetirî pênc milyar cure tune bûne. Texmînên li ser hejmara cureyên heyî yên Erdê ji 10 milyon heta 14 milyon diguherin ku ji wan nêzîkê 1,2 milyon hatine belgekirin lê ji sedî 86ê ji cureyên li ser rûyê erdê nehatine belgekirin.

Qalikê Erdê ji dema çêbûna erdê ve her tim guheriye û her wiha jiyan ji dema çêbûna erdê yekem ve jî her tim guheriye. Cure bi awayeke berdewam pêş dikevin, formên nû digirin, dibin cureyên zêdekar an jî li hember jîngeha fîzîkî yên her tim diguherin winda dibin. Pêvajoya tektonîkên plakeyan berdewam dike ku awayê rûyê erdê û jiyana li ser rûyê erdê her tim diguherîne.

Eon

Di jeokronolojiyê de dem bi gelemperî bi pîvana Ms (milyon sal berê) tê pîvandin ku her yekîneyek heyama bi qasî 1.000.000 salên berê niman dike. Dîroka Erdê ji çar serdemên mezin pêk tê ku 4.540 milyon sal berê bi çêbûna erdê re dest pê kiriye. Di her serdemekê de guhertinên herî girîng di pêkhate, avhewa û jiyana li ser Erdê çêbûne. Her serdem paşê di nava xwe de li serdem û deman hatiye dabeşkirin.

Eon	Dem (myb)	Danasîn
Hadeyî	4.540–4.000	Dinya ji bermahiyên ku li dora dîska protoplanetarî ya rojê digeriya çêdibe lê jiyan tineye. Germahî pir zêde ne, çalakiyên volkanîk ên berdewam hene û hawîrdor wekê dojehê xuya dibin (ji ber vê yekê navê eonê, ji Hadesê tê). Atmosfer ewrî ye. Dibe ku okyanûs an jî girseyên av ên şil ên destpêkê hebin. Heyv li dora vê demê, bi îhtimaleke mezin, ji ber lihevketina protoplanetekê bi Erdê re çêdibe.
Arkeyî	4.000–2.500	Jiyana Prokaryotî, şêweyê yekem ê jiyanê di destpêka vê serdemê de, di pêvajoyekê de ku wekê abiogenez tê zanîn derdikeve holê. Dibe ku parzemînên Ur, Vaalbara û Kenorland li dora vê demê hebûne. Atmosfer ji gazên volkanîk û ji gazên serayê pêk hatine.
Proterozoyî	2.500–538,8	Navê vê serdemê tê wateya "jiyana destpêkê". Êkaryot şêweyekî jiyanê ya tevlihevtir e ku di vê serdemê de derdikevin holê ku hinek formên organîzmayên pirxaneyî jî di nav de bûn hene. Di vê serdemê de bakterîyan dest bi hilberîna oksîjenê dikin û sêyem û atmosfera Erdê ya herî dawî çêdikin. Riwek, ajalên paşîn û dibe ku formên zûtir ên kiyarkan li dora vê demê çêbibin. Dibe ku qonaxên destpêkê û dereng ên vê serdemê, serdemên "Erdê Girseya Berfê" derbas kiribin ku di vê serdemê de germahiya gerstêrkê di bin sifirê de bû. Dibe ku parzemînên destpêkê, parzemînên wekê Kolombiya, Rodînya û Panotya, bi wê rêzê di vê serdemê de kombûne.
Fanerozoyî	538,8–present	Jiyana tevlihev, tevî birbiredaran di pêvajoyekê de ye ku wekê Teqîna Kambriyayê tê zanîn, dest bi serdestiya li ser okyanûsa Erdê dikin. Pangea çêdibe û paşê dibe Lawrasya û Gondwana ku di encamê de dibin parzemînên heyî. Hêdî hêdî, jiyan ber bi erdê ve berfireh dibe û formên naskirî yên riwek, ajal û Karok dest pê dikin ku di nav wan de qirmên xelekî, kêzik û xijok hene ku ji ber vê yekê navê eonê, ku tê wateya "jiyana xuya" werdigire. Di vê serdemê de çend Tinebûnên girseyî çêdibin ku di nav wan de çûk, nifşên dînozorên nebalînde û di demên dawî de jî memikdar derdikevin holê. Ajalên nûjen - di nav de mirov - di qonaxên herî dawî yên vê serdemê de pêş dikevin.

Pîvana demê ya jeolojîk

Dîroka Erdê dikare li gorî pîvana demê ya jeolojîk ku li ser bingeha analîza stratîgrafîk a ku di navberan hatiye dabeşkirin ku bi awayekî kronolojîk were organîzekirin.

Di vê şablonê de pênc demên jêrîn bi pîvana demê ya jeolojîk hatiye diyarkirin. Demnameya yekem tevahiya demê ji çêbûna Erdê heta niha nîşan dide lê di vê demnameyê de ji bo serdema herî dawî cihekê hindik werdigire. Demnameya demê ya duyem demek berfirehkirî ya serdema herî dawî nîşan dide. Bi heman awayî, serdema herî dawî di rêza demê ya sêyem de, di rêza demê ya çarem û di rêza demê ya pêncem de hatiye diyar kirin.

Milyon sal (demnameya yekem, duyem, sêyem û çarem)
Hezar sal (demnameya pêncem)

Çêbûna sîstema rojê

Dîmnenek ji dîska protoplanetayî ku ji aliyê hunermendekî ve hatiye çêkirin.

Modela standard ji bo çêbûna Sîstema Rojê (di nav de Dinya jî heye) hîpoteza ewrê toz a rojê ye. Di vê modelê de Sîstema Rojê ji ewrekî mezin û toz û gaza navbera stêrkan de ku jê re ewrê rojê tê gotin ku di heman demê de li dora xwe zivirîye, pêk hatiye. Ev ewr ji hîdrojen û helyûmê pêk dihatin ku di demek kurt ê piştî Teqîna Mezin 13,8 msb (milyar sal berê) ji hêmanên girantir ên ku ji aliyê supernovayan ve hatine avêtin derketiye holê. Nêzîkî 4,5 mil sal berê ewrên toza rojê dest bi girjbûnê kiriye û dibe ku ev bûyer ji ber pêla şokê ya supernovayeke nêzîk çêbûye. Tê texmînkirin ku pêleke şokê ya duyem jî bûye sedema zivirîna tozên ewrê. Her ku ewr dest bi bi zivirîna bilez dike, momentuma wê ya goşeyî, giranî û bêçalaktiya ewrê vediguhêze dîskeke protoplanetayî ya perpendîkular ku li ser qada zivirîna ewrê bû. Xirabiyên piçûk ên ji ber pevçûnan û momentuma goşeyî ya bermahiyên din ên mezin rê li ber çêbûna protoplanetên bi mezinahiya kîlometreyan vekidikin ku li dora navenda ewrê dizivirîn.

Navenda ewrê ji ber ku momentuma goşeyî ya zêde tune bû, bi lez hilweşiya, zextê ew germ dike heta ku hevgirtina navokî ya hîdrojenê ya ji bo helyûmê dest pê kiribû. Piştî girjbûna zêdetir, stêrka bi navê T Tauri pê dikeve û vediguhêze Rojê. Di heman demê de li beşa derveyî ya ewrê, gravîtasyon dibe sedema ku made li dora têkçûnên dendikê û perçeyên tozê kom bibin û dîska mayî ya protoplanetarî dest bi veqetandina di nav xelekan de dike. Di pêvajoyekê de ku wekê kombûna bêserûber tê zanîn, perçeyên toz û bermayiyên mezintirîn li pey hev kom bûne û gerstêrkan çêkirine. Bi vê awayê nêzîkî 4.54 milyar sal berê Dinya (bi nezelaliyek %1) çêbûye û bi piranî di nav 10 û 20 milyon salan de temam bûye. Di hezîrana sala 2023an de zanyaran delîl ragihandine dibe ku Dinya di tenê di nav sê milyon salan de çêbûye ku ev fikir li gorî pîvanên berê ku wekê 10-100 milyon sal hatiye diyar kirin, demek pir kurttir e. Digel vê yekê bayê rojê ya stêrka nû ya T Tauri piraniya madeya di dîskê de ku hêj di nav girseyên mezin de zêde nebibû paqij kiriye. Tê payîn ku heman pêvajo li dora hema hema hemî stêrkên nû yên di gerdûnê de dîskên kombûnê çêdike ku hinek ji wan gerstêrkan çêdikin.

Proto-Dinya heta ku hundurê wê têra xwe germ dibe bi kombûnê mezin bûye ku bi vê germ bûnê metalên giran û sîderofîlan diheline. Ji ber ku tîr bûna van metalan ji silîkatan zêdetir bûn ev metal binav bûne. Ev karesata ku jê re karesata hesinê tê gotin tenê 10 milyon sal piştî destpêkirina çêbûna Erdê qewimiye bûye sedema veqetandina mantoyek kevnar û navokek (metalîk) ku avahiya qatkirî ya Dinyayê çêkiriye û avabûna qada manyetîk a Dinyayê daye destpêkirin. J.A. Jacobs yekem kes bû ku pêşniyar kiribû ku navika hundirîn a Erdê - navendek hişk a ji navika derve ya avî cuda ye - ji ber sarbûna hêdî hêdî ya hundirê Dinyayê (nêzîkî 100 pileya Celsius di milyar salan de) navika derve ya avê diqelişe û mezin dibe.

Serdemên hadeyî û arkeyî

Dîmen li gorî hunermendekî dema ku Dinya di Serdema Hadeyî de pir germtir dibe û ji bo hemî şêweyên jiyanê ne guncaw bûye nîşan dide.

Serdema yekem a di dîroka Erdê de ya hadeyî ye ku bi çêbûna Dinyayê re dest pê dike û piştî vê serdemê, berê 3,8 milyar salan serdema arkeyî dest pê dike. Kevirên herî kevin ên li ser Erdê hatine dîtin temenê keviran bi qasî 4,0 milyar sal in û krîstalên zîrkonê yên herî kevin ên di nav keviran de temenê wan bi qasî 4,4 milyar sal in ku demek kurt piştî çêbûna qalikê Dinyayê re bi erdê re çêbûnê. Hîpoteza lihevketina mezin ji bo çêbûna Heyvê dibêje ku demek kurt piştî çêbûna qalikên destpêkê, proto-Dinya ji aliyê protoplanetek piçûktir ve hatiye bi bandorkirin ku beşek ji manto û qalikê erdê avêtîye fezayê û Heyvê afirandiye.

Ji hejmartinên kraterên li ser laşên din ên ezmanî tê texmînkirin ku serdemeke bandorên meteorên dijwar ku jê re Bombebarana Giran a Dereng tê gotin, bi qasî 4.1 milyar sal dest pê kiriye û bi qasî 3,8 milyar sal, di dawiya serdema hadeyî de bi dawî bûye. Di heman demê de çalakiyên volkanîzm ji ber bilindbûna germahiya zêde û gradienta jeotermal giran bûn. Lêbelê krîstalên zîrkonê yên detrîtal ên ku dîroka wan digihêje 4,4 milyar salan nîşan didin ku bi ava şile re ketine têkiliyê ku ev jî nîşan dide ku di wê demê de li ser rûyê erdê okyanûs an derya hebûn.

Bi destpêka serdema arkeyî re Erd bi girîngî sar bibû. Ji ber ku oksîjen di atmosfera serdema Arkeyî de kêm bû şêweyên jiyanê ya niha nikarîbûn li ser rûyê Erdê bijîn û di heman demê de di serdema Arkeyî de tebeqeya ozonê tunebû ku Dinyayê ji tîrîjên ultraviyoleyê biparêze. Lêbelê tê bawerkirin ku jiyana seretayî di serdema Arkeyî a destpêkê de dest bi pêşveçûnê kiriye û fosîlên ku hatine dîtin hatiye texmînkirin ku dîroka wan vedigerin 3,5 milyar sal berê niha. Hin zanyar tewra texmîn dikin dibe ku jiyan di serdema Hadeyî destpêkê de ku heta 4,4 milyar sal berî niha dest pê kiribe û di dema Bomberdûmana Giran a Dereng de di kortên hîdrotermal ên di bin rûyê Erdê de sax maye.

Çêbûna Heyvê

Dîmenek ji rave kirina lihevketina mezin ku bûye sedema çêbûna Heyvê.

Tenê peyka xwezayî ya Dinyayê Heyv e ku li gorî gerstêrka xwe ji hemû peykên din ên di Sîstema Rojê de mezintir e. Di dema bernameya Apollo de kevirên ji rûyê Heyvê anîne Dinyayê. Dîroka radyometrîk a van keviran nîşan dide ku temenê Heyvê 4,53 ± 0,01 milyar salî ye ku herî kêm 30 milyon sal piştî afirandina Sîstema Rojê çêbûye. Delîlên nû destnîşan dikin ku Heyv hê jî derengtir çêbûye ku li gorî delîlên nû Heyv 4,48 ± 0,02 milyar sal berê an jî bi awayeke din 70-110 milyon sal piştî destpêka Sîstema Rojê çêbûye.

Heyv xwedî dendika kêm e (3,3 caran ji ya avê, li gorî 5,5 ya Erdê) û navikek metalîk a piçûk ê heyvê heye. Erd û Heyv xwedî heman îmzeya îzotopîk a oksîjenê ne (pirbûna nisbî ya îzotopên oksîjenê). Ji teoriyên ku ji bo ravekirina van diyardeyan hatine pêşniyarkirin, yek ji wan bi berfirehî hatiye pejirandin: Hîpoteza lihevketina mezin diyar dike ku Heyv piştî ku girseyeke bi qasî Behramê (carinan jê re Theia tê gotin) li proto-Dinyayê dikeve, bi vê lihevhatinê heyv derketiye holê.

Lihevketin nêzîkê 100 milyon carî ji lihevketina Chicxulub a ku di demek nêzîk de qewimiye enerjî derxistiye holê tê bawerkirin ku ev lihevketin bûye sedema tunebûna dînezorên nebalînde. Ev enerjî ewqasî zêde bû ku dikariya hinek tebeqeyên derve yên Erdê dûkel bike û her du girseyan bihelîne. Bi lihevhatinê hinek maddeyên ji qalikên Dinyayê ji Dinyayê dipeke û di rêgeha Dinyayê de belav dibe. Hîpoteza lihevketina mezin diyar dike ku Heyv ji maddeyên metalîk bêpar bûye û pêkhateya wê ya neasayî rave dike. Dibe ku madeya ku di orbîta li dora Erdê de ye di nav çend hefteyan de veguheriye girseyeke mezin û di bin bandora gravîtasyona (hilkişîn) xwe de, madeya ku hatiye avêtin veguheriye girseyeke gilover û bi vê awayê Heyv derketiye holê.

Parzemînên yekem

Nexşeya jeolojîk a Amerîkaya Bakur ku li gorî temenê erdê bi kodên rengan hatiye diyar kirin.

Ji ya herî dawî heta ya herî kevin, temen bi zer, kesk, şîn û sor tê nîşandan. Sor û pembe kevirên ji Serdema Arkeyî nîşan didin. Konveksiyona mantoyê pêvajoya ku tektonîkên lewheyên li ser rûyê Dinyayê dimeşîne, encama herikîna germ a ji hundirê Erdê ber bi rûyê Erdê ve ye. Ev yek avakirina lewheyên tektonîk ên hişk ên li ser okyanûsan vedihewîne. Hinek lewhe li herêmên jêrdestkirinê bi binavbûna nav mantoyê ve têne binavkirin. Di serdema arkeyî ya destpêkê de (nêzîkî 3 milyar sal berê) manto ji roja îro pir germtir bûye û dibe ku germahiya mantoyê li dora 1.600 santîgrat bû. Ji ber vê yekê konveksiyon di mantoyê de konveksiyoneke bileztir bû. Her çend pêvajoyên tevgerên lewheyên tektonîkî bişibe tevgera lewheyên roja îro, ev tevger li gorî tevgerên tektonîkên îro tevgerên bileztir bûn. Tê texmînkirin ku di dema Hadeyî û Arkeyî de herêmên jêrdestkirinê pirtir bûn ku ji ber vê yekê di van serdeman de lewheyên tektonîkî li gorî lewheyên roja îro piçûktir bûn.

Qalikê destpêkê ku dema rûyê Erdê yekem car hişk bûye ji ber tevhevkirina vê tektonîka bilez a lewheyên Hadeyî û bandorên tund ên Bombebarana Giran a Dereng bi tevahî winda bûne. Lêbelê mîna qalikê okyanûsî ya îro ji ber ku hê cûdahiyeke hindik a qalikê çêbûbû tê texmînkirin ku pêkhateya qalika wê serdemê bazaltîk bû. Parçeyên mezin ên pêşîn ên qalikên parzemînî ku berhema cûdabûna hêmanên siviktir di dema helandina qismî de di qalikê jêrîn de ne, li dawiya serdema hedayî bi qasî 4,0 milyar sal xuya bûne. Bermahiyên ku ji van parzemînên piçûk ên pêşîn mane wekê kraton têne binavkirin. Ev perçeyên qalikên ku ji serdemên hadeyî ya dereng û arkeyî ya destpêkê ve mane navikên ku parzemînên îro li dora wan mezin bûne pêk tînin.

Kevirên herî kevin ên li ser rûyê Erdê li kratonên Amerîkaya Bakur a Kanadayê têne dîtin ku temenê van tonalîtan li dora 4,0 milyar salanin. Ev şopên metamorfîzmê ji aliyê germahiya bilind ve nîşan didin lê di heman demê de dendikên sedîmentî yên ku di dema veguhastina bi avê de ji ber erozyonê dorveger bûne jî nîşan didin ku nîşan dide ku çem û derya wê demê hebûne. Bi gelemperî Kraton ji du cureyên teranên alternatîv pêk tên. Kratonên yekem kemerên bi navê kemerên kesk in ku ji kevirên sedîmentî yên metamorfozkirî yên pileya nizm pêk tên. Ev "kevirên kesk" dişibin sedîmentên ku îro di xendekên okyanûsê de, li jora herêmên jerdestkirinê têne dîtin. Ji ber vê sedemê kevirên kesk carinan wekê delîlên jêrdestkirinên di serdema Arkeyî têne dîtin. Cureyê duyem a Kantonan ji komplekseka kevirên magmatîk ên felsîk pêk tê. Ev kompleksa keviran bi piranî tonalît, trondhjemît an granodiorît in ku cureyên keviran di pêkhateya wan de dişibin granîtê (ji ber vê yekê teranên weha wekê TTG-terrane hatine binavkirin). Kompleksên TTG wekî bermahiyên qalikê parzemînî ya yekem hatine dîtin ku bi helandina qismî yê di bazaltê de çêbûne.

Okyanûs û atmosfer

Bi gelemperî sê atmosferên Dinyayê hene. Atmosfera yekem ku ji ewrê rojê hatiye girtin ku ji hêmanên ronahî (atmosferîk) yên ji ewrê rojê bû, bi piranî ji hîdrojen û ji helyûmê pêk hatiye. Têkeliya bayê rojê û germahiya Erdê dibe ku vê atmosferê ji holê rakiriye ku di encamê de atmosfer niha ji van hêmanan li gorî pirbûna kozmîkê kêm bûye. Piştî lihevhatina ku Heyvê afirandiye êrdê heliyayî gazên firoke çêkiriye. Piştre jî gazên din ji aliyê volkanan ve hatine çêkirin û atmosfereke duyem ku ji aliyê gazên serayê ve dewlemend lê ji aliyê oksîjenê ve jî xizan bûye, hatiye çêkirin. Di dawiyê de atmosfera sêyem ku ji aliyê oksîjenê ve dewlemend e 2,8 milyar sal berê dema ku bakteriyan dest bi hilberîna oksîjenê kiriye derket holê.

Xala porteqalî ya zer, nerîneke hunermendî ya erdê ya destpêkê ye dibe ku bi atmosfera wê ya duyem a prebiyotîk a mijdar a dewlemend a bi metanê rengê bi porteqalî xuya kiribe.Atmosfera Erdê di vê qonaxê de hinekî dişibihe atmosfera îro ya Tîtanê.

Di modelên destpêkê ya ji bo çêbûna atmosfer û okyanûsê de, atmosfera duyem bi derxistina gazên madeyên firoke ku ji hundirê Erdê derdikeve pêk dihat. Di roja îro de tê texmînkirin ku gelek ji van madeyên firoke di dema kombûnê de di encama lihevketinên bi cismên ezmanî re firîne û bi bandora lihevketinê pêvajoya ku wekê derxistina gazê tê zanîn gihiştiye rûyê erdê. Ji ber vê yekê dibe ku okyanûs û atmosfer dema ku hêj Dinya di pêvajoya avakirina de bû, dest bi çêkirine kirine. Dibe ku atmosfera nû ji dûkela avê, karbondîoksît, nîtrojen û hinek gazên din pêk hatiye.

Planetesimalên bi dûriya yekîneyeke astronomîk (AU) dûriya Erdê ji Rojê, bi îhtimaleke mezin av nedane Erdê ji ber ku ewrê rojê ji bo çêbûna qeşayê pir germ bû û hîdrasyona keviran bi dûkela avê pir dirêj didomiya. Dibe ku av ji alîyê meteorên vê ku ji kembera asteroîdên derve û ji hinek embriyoyên gerstêrkên mezin ên ku bi 2,5 yekîneya astronomîk dûrê Dinyayê ye hatibe dabînkirin. Dibe ku kometan jî ji bo daxistina avê beşdarî kiribin. Her çiqas di roja îro de piraniya kometan di rêgehên ku Neptûnê dûrtir bin û her çiqas nêzîkî Rojê bin jî simulasyonên komputerê nîşan didin ku ew di destpêkê de li beşên hundirîn ên Sîstema Rojê pir zêde bûn.

Her ku Dinya sar dibû ewran dest bi çêkirinê kirin. Bi çêbûna ewran re baranan okyanûsan afirandiye. Delîlên dawî nîşan didin ku okyanûsan dibe ku 4,4 milyar sal berê dest bi çêbûna xwe kiribin. Di destpêka Serdema Arkeyî de piraniya Erdê ji aliyê okyanûsan ve hatiye vegirtin. Ev pêkhatina zû ji ber pirsgirêkeke ku bi navê paradoksa Rojê ya ciwan a qels tê zanîn ku ravekirina wê dijwar e. Tê zanîn ku stêrk bi temenbûnê re geştir dibin û Roj ji çêbûna xwe ve, 4,5 milyar sal berê, ji %30 geştir bûye. Gelek model destnîşan dikin ku Erdê di destpêkê de ji aliyê qeşayê vê hatiye nixumandin. Çareseriyeke pêşdîtî ev e ku karbondîoksît û metan têra xwe hebû ku bandora serayê çêbikin. Dibe ku karbondîoksît ji aliyê volkanan ve û metan jî ji aliyê mîkrobên destpêkê ve hatine hilberandin. Tê texmînkirin ku dûyeke organîk jî hebû ku ji berhemên fotolîza metanê çêbûbû û di heman demê de bandoreke li dij-serayê jî çêkiriye. Dibe ku gazeke din a serayê, amonyak jî ji aliyê volkanan ve hatiye çêkirin lê ji aliyê tîrêjên ultraviyoleyê ve bi awayeke bilez hatiye tunekirin.

Koka jiyanê

Yek ji sedemên eleqeya bi atmosfer û okyanûsên destpêkê ev e ku cara yekem şert û mercên jiyanê atmosfer û okyanûsên destpêkê derxistine holê. Gelek model hene lê lihevkirineke hindik heye ku li ser ka jiyan çawa ji kîmyewiyên ne-zindî derketiye holê ku sîstemên kîmyayî yên ku di laboratuwarê de têne afirandin, ji bo tevlîhevî ya herî kêm a ji bo ku organîzmayeke zindî çêbike gelek kêm dimîne.

Dibe ku gava yekem di derketina jiyanê de reaksiyonên kîmyewî bin ku gelek pêkhateyên organîk ên hêsan hilberandine ku di nav wan de nukleobaz û asîdên amînî hene ku blokên avabûna jiyanê ne. Ceribandineke ku di sala 1952an de ji aliyê Stanley Miller û Harold Urey ve pêk hatiye nîşan daye ku molekulên weha dikarin di atmosfereke ku ji av, metan, amonyak û hîdrojenê pêk hatiye bi alîkariya şewqan çêbibin ku bandora birûskê layîn bikin. Her çiqas pêkhateya atmosferê pêşdîtî ya ku Miller û Urey bikar anîne cuda be jî ceribandinên paşê bi pêkhateyên rastîntir jî ji molekulên organîk hatine sentez kirin. Simulasyonên komputerê nîşan didin ku molekulên organîk ên ji derveyî erdê dikarin di dîska protoplanetîkî de berî çêbûna Dinyayê çêbibin.

Herî kêm sê xalên destpêkê yên gengaz dikaribû bigihêje tevliheviyeke zêdetir: xwe-dubarekirin, şiyana organîzmayekê ku hilberandina nifşên ku dişibin heman organîzmayê; şiyana metabolîzmayê ya xwe-xwedîkirin û xwe-restorekirin; û parzûna xaneyê ya derveyî ku dihêlin xwarin bikeve hundir û bermayiyên wê derkevin lê madeyên nexwestî ji holê radikin.

Pêşî replîkasyon: cîhana ARN-yê

Heta endamên herî hêsan ên sê qadên jiyanê ya nûjen jî ADN-yê bikar tînin ku "pênesayan" tomar bikin û rêzek tevlihev ji molekulên ARN û proteînê bikar tînin ku van rêwerzan "bixwînin" û wan ji bo mezinbûn, parastin û xwe-dubarekirinê bikar bînin.

Cureyeke molekuleke ARN-yê bi navê rîbozîm dikare hem dubarebûna xwe û hem jî avakirina proteînan katalîze bike ku rê li ber hîpotezê vekiriye ku daye nîşan şêweyên jiyanê yên berê bi tevahî li ser ARN-yê bûne. Ew dikarin cîhaneke ARN-yê ava bikin ku tê de ferd hebûn lê cure tunebûn, ji ber ku mutasyon û veguheztina genên horizontî bibûya sedema ku nifşên di her nifşê de bi îhtimaleke mezin genomên cuda ji genomên ku dê û bavên wan pê destpêkirine hebûn. ARN paşê dê bi ADN ve bihata guhertin ku ew aramtir e û ji ber vê yekê dikare genomên dirêjtir ava bike û rêza şiyanên ku organîzmayeke dikare hebe berfireh bike. Rîbozîm wekê pêkhateyên sereke yên rîbozoman û "kargehên proteînê" yên şaneyên nûjen berdewam dikin.

Her çiqas molekulên ARN yên kurt û xwe-dubareker di laboratuwaran de bi awayekî sûnî hatibin hilberandin jî, guman li ser gengazbûna senteza xwezayî ya ne-biyolojîk a ARN-yê derketine holê. Dibe ku rîbozîmên herî kevin ji asîdên nukleîk ên hêsantir ên wekê PNA, TNA an jî GNA pêk hatibin ku paşê bi ARN-yê ve hatine guhertin. Replîkatorên din ên pêş-ARN hatine destnîşankirin ku di nav wan de krîstal ên ji 150 û heta sîstemên kûantûmê jî hene.

Di sala 2003an de hate pêşniyarkirin ku bermayiyên sulfîdên metalên poroz dê di germahiya nêzîkê 100 °C û di zextên binê okyanûsê de, li qadên nêzîkê çavkaniyên hîdrotermalan ji bo senteza ARN-yê dikarin bibin alîkar. Di vê hîpotezê de hatiye pêşbînîkirin ku proto-xane heta pêşveçûna paşê ya membranên lîpîd, di kortikên substrata metalî de asê bimînin.

Pêşî metobolîzma: cîhana hesin-sulfurê

Ev replîkator di hemî jiyanên naskirî de asîda deoksîrîbonukleyîk e. DNA ji replikatora orîjînal pir tevlihevtir e û sîstemên replikasyona wê pir tevlihev in.

Hîpotezeke din a demdirêj ev e ku jiyana pêşîn ji molekulên proteînê çêbûye. Asîdên amînî, blokên avakarina proteînan di şert û mercên prebiyotîk ên guncaw de bi hêsanî hatine sentezkirin û di heman demê de ji peptîdên piçûk (polîmerên asîdên amînî) jî ku katalîzatorên baş in hatine sentezkirin. Rêzeceribandinên ku di sala 1997an de destpêkirine dane nîşan ku asîdên amînî û peptîd dikarin di hebûna karbonmonoksît û sulfîd a hîdrojenê de bi sulfîd a hesinê û sulfîd a nîkelê bi bikaranîna wekê katalîzator dikarin çêbibin. Her çiqas qonaxeke bi germahiya 250 °C ê û zextek wekhev a di bin 7 kîlometre kevir de hewce dikir, piraniya gavên di komkirina wan de germahiyên nêzîkê 100 °C û zextên navîn hewce dikirin. Ji ber vê yekê, senteza xwe-domdar a proteînan dikare li nêzîkê çavkaniyên hîdrotermalan çêbibin.

Zehmetiya senaryoya ku metabolîzmayê pêş digire ev e ku rêyek ji bo pêşketina organîzmayan were dîtin. Bêyî şiyana dubarebûnên wekê takekesan, komên molekulan di hedefa hilbijartinên xwezayî de dibûya xwediyê "genomên pêkhatî" (hejmartina cureyên molekulî di kombûnê de). Lêbelê modelek nû nîşan daye ku pergalek bi vê awayê nikare di bersiva hilbijartina xwezayî de pêş bikeve.

Pêşî membran: cîhana lîpîdan

Hatiye pêşniyarkirin ku "peqijok" lîpîdên du-dîwar ên mîna yên ku membranên derveyî yên xaneyan pêk tînin dibe ku gaveke yekem a bingehîn bin. Ceribandinên ku şert û mercên Erdê yên destpêkê simulasyon kirine, çêbûna lîpîdan ragihandine û ev dikarin bi awayekî xweber lîpozom, "peqijok" ên dîwarên duqat çêbikin û piştre xwe zêde bikin. Her çiqas ew bi xwezayî ne hilgirên agahiyê bin jî wekê asîdên nukleîk ew ji bo temendirêjî û hilberandinê dê di bin hilbijartinên xwezayî de bin. Dibe ku asîdên nukleîk ên wekê ARN wê demê di nav lîpozoman de ji yên li derve hêsantir çêbibin.

Teoriya gla

Hinek gil hene, bi taybetî montmorillonite, xwedî taybetmendiyên ku wan dikin lezkarên maqûl ê ji bo derketina cîhaneke ARN-yê: ew bi rêya dubarekirina xwe ya qalibê xwe yê krîstalî mezin dibin ku di bin bandora analoga hilbijartina xwezayî de ne (ji ber ku "cureya" gil a ku di hawîrdorek taybetî de herî zû mezin dibe û bi lez serdest dibe) û dikarin çêbûna molekulên ARN-yê katalîze bikin. Her çiqas ev raman nebibe mijara qebûlkirina zanistî jî, dîsa jî alîgirên fikrê ya aktîv hene.

Dîmenek ji dîtina lîpozomekê

Lêkolîneke ku di sala 2003an de hatiye kirin ragihandiye ku montmorîllonît dikare veguherîna asîdên rûn ji bo "peqijokan" jî bileztir bike û ku peqijok dikarin RNA-ya ku bi axê ve girêdayî ye dorpêç bikin. Piştre peqijok dikarin bi kişandina lîpîdên zêdetir û dabeşkirinê mezin bibin. Dibe ku çêbûna xaneyên herî kevin bi pêvajoyên wekhev hatibe alîkar kirin.

Hîpotezeke din jî gilên dewlemend bi hesin ên xwe-dubarekirî wekê pêşengên nukleotîd, lîpîd û asîdên amînî nîşan dide.

Bav û kalê hevpar a gerdûnî ya dawî

Tê texmînkirin ku ji vê pirjimariya protoxaneyan tenê rêzek xane sax mane. Delîlên fîlojenetîk ên heyî nîşan didin ku bav û kalê gerdûnî yê dawîn (LUA) di serdema destpêkê ya serdema Arkeyî de, dibe ku 3,5 milyar sal an jî hinek zûtir jiyaye. Li gorî delîl ên heyî ev xaneya ku wekê LUA hatiye binavkirin bav û kalê hemî jiyan a îro ye ku li ser erdê dijîn. Dibe ku ev xane prokaryoteke bû ku xwedî parzûnek xaneyê û dibe ku rîbozom bû lê bê navik an organelên bi parzûnê ve girêdayî yên wekê mîtokondrî an kloroplast bû. Hinek zanyar bawer dikin ku li cihê ku organîzmayek yekane bav û kalê hevpar ê gerdûnî yê dawîn be, nifûsên organîzmayan hebûn ku bi veguhastina genên alî (lateral) danûstandina genan dikirin.

Nêrîna hunermendekî ku Dinyayê di serdema Arkeyî ya paşîn de nîşan dide ku qalikê gerstêrkê bi piranî sar e û rûyê erdê bi av û bê riwek e ku bi volkan û parzemînan ve hatiye destnîşankirin ku mîkrobîalîtên gilover ên berê vedihewîne. Heyv ji roja îro pir nêzîktir e û li dora Erdê dizivire ku li ser ezmanê Erdê serdest e û şepêlên xurt çêdike.

Serdema proterozoyî

Serdema proterozoyî yek ji serdemên dîroka Dinyayê ye ku ji 2,5 milyar salan heya 538,8 milyon salên berê berdewam kiriye. Di vê heyamê de kraton mezin bûne û veguherîne parzemînên mezin ên bi mezinahiyên roja îro. Guhertina ber bi atmosfereke dewlemend ê bi oksîjenê pêşketineke girîng ê vê serdemê bû. Jiyan ji prokaryotan ber bi êkaryotan ve pêş dikeve û formên firexaneyî di vê serdemê de pêş ketine. Di Serdema Proterozoyî de çend serdemên qeşayê yên dijwar hatine dîtin ku wekê goga qeşayê hatiye binavkirin. Piştî qeşagirtina herî dawî ya Dinyayê ku bi qasî 600 milyon sal berê qewimîbû pêşketina jiyanê li ser Erdê bileztir dibe. Nêzîkî 580 milyon sal berê biotaya Ediyakarî bûye pêşevanê Teqîna Kambriyayê.

Şoreşa oksîjenê

Stromatolîteyên lîtîfkirî li peravên Gola Thetis a li Rojavayê Awistralyayê. Stromatolîtên arkeyî yekem şopên fosîl ên rasterast ên jiyana li ser rûyê Erdê ne.

Xaneyên herî pêşîn enerjî û xwarin a xwe ji jîngeha derdorê digirtin. Xaneyên pêşîn bi enerjiyên kêmtir bikaranîne fermentasyona ku bi pêkhateyên kêm tevlihev bi pêkhateyên zêde tevlihev perçe dike bikar anîne û enerjîya ku bi vê rengê derketiye holê ji bo mezin bûne û ji bo zêde bûne bikar anîne. Fermentasyon tenê di hawîrdoreke anaerobî (bê oksîjen) de dikare çêbibe. Pêşketina fotosentezê ji bo xaneyên rê daye ku enerjiyê ji Rojê bistînin.

Piraniya jiyana ku li ser rûyê Erdê hene rasterast an nerasterast bi fotosentezê ve girêdayî ne. Forma herî berbelav fotosenteza oksîjenî ye ku karbondîoksît, av û tîrêjên rojê vediguherîne xwarinê. Enerjiya tîrêjên rojê tevlî molekulên dewlemend enerjî yên wekê ATPê dibe û piştre jî ev molekûl enerjiya çêkirina şekirê peyda dike. Ji bo dabînkirina elektronan ê di nav çerxerêyê de, hîdrojen ji avê hatiye veqetandin û oksîjen wekê bermayiyek dimîne. Hin organîzma, di nav wan de bakteriya binefşî û bakteriya sulfur a kesk, Hinek organîzma ku di nav wan de bakteriya binefşî û bakteriya sulfur a kesk jî hene ku formeke anoksijenîk a fotosentezê bikar bînin ku alternatîvên hîdrojena ji avê hatiye veqetandin wekê donorên elektronan bikar tîne, hîdrojen sulfîd, sulfur û hesin in. Cihên ku organîzmayên ekstremofîl ên ku bi karanîna van pêkhateyan fotosentezê dikin lê dijîn, bi hawîrdorên wekî kaniyên germ û çavkaniyên hîdrotermal ve sinorkirî ne.

Forma anoksijenîk a hêsantir nêzîkî 3,8 milyar sal berê demek kurt ê piştî derketina jiyanê derketiye holê. Dema fotosenteza oksîjenî hêj nakoktir e ku ev bi qasî 2,4 milyar sal berê xuya bûye lê hinek lêkolîner vê demê heya 3,2 milyar sal berê vedigerînin. Ya duyem "dibe ku hilberîna gerdûnî bi kêmî ve du an sê qatan zêde kiribe". Di nav bermahiyên herî kevin ên formên jiyanê ya ku oksîjenê çêdikin de stromatolîtên fosîl hene.

Di destpêkê de oksîjena ku hatine çêkirin bi kevirê kilsinî, hesin û mîneralên din ve hatibûn girêdan. Hesinê oksîdkirî di tebeqeyên jeolojîk de wekê tebeqeyên sor xuya dike ku jê re formasyonên hesinê ya bendkirî tê gotin û di serdema sîderî de (di navbera 2500 û 2300 milyon de) bi awayek zêde çêbûne. Dema ku piraniya mîneralên ku bi hêsanî reaksiyon nîşan dane û oksîde bûne, oksîjen di dawiyê de dest bi kombûna di atmosferê de kiriye. Her çiqas her xaneyek tenê miqdarek pir piçûk a oksîjenê hilberandibe jî, metabolîzmaya hevbeş gelek xaneyan di demek dirêj de atmosfera erdê veguherand rewşa wê ya niha ku sêyem atmosfera Dinyayê bû.

Hinek oksîjen ji aliyê tîrêjên ultraviyoleyên ku ji aliyê rojê ve hatine şandin bûye sedem ku tebeqeya ozon çêbibe ku di tebeqeyek nêzîkê beşa jorîn a atmosfera Dinyayê kom bûye. Tebeqeya ozonê miqdarên girîng ji tîrêjên ultraviyoleyên ku ji rojê tên û di atmosfera Dinyayê re derbas dibe dimije heya niha ev tîrêjên ultraviyoleyên ku ji rojê tên ji alîyê vê tebeqeya ozonê vê tê mijandin ku nahêle hemî tîrîj bigîhêjin rûyê erdê. Tebeqeya ozonê rê da xaneyan ku rûyê okyanûsê û di dawiyê de jî li ser ruyê erdê belav bibin. Ger ku tebeqeya ozonê nebûya tîrêjên ultraviyoleyê ku rasterast dihata rûyê erdê û okyanûsan dê di xaneyên servekirî de bibûya sedema mutasyon ên neberdewam.

Bandoreke din a girîng ê fotosentezê hebû ku berî bandora fotosentezê oksîjena li ser ruyê erdê bi jehrîn bû ku piraniya jiyana li ser rûyê Erdê ji ber bilindbûna asta oksîjena bi jehrî ku wekî karesata oksîjenê tê zanîn de dimirin. Formên berxwedêr ên ku ji ber vê kesayetê xwe xilas dikin, geş dibin û hinek ji wan şiyana bikaranîna vê oksîjenê ji bo zêdekirina metabolîzma xwe û bidestxistina enerjiyê ji heman xwarinê bidest xistine.

Erdê goga berfê

Wênekirina hunermendekî ku Dinyaya Berfê ku bi temamî qeşagirtî û oksînkirî ye.

Pêşveçûna xwezayî ya rojê di serdemên arkeyî û proterozoyî de ew her ku diçe geştir bûye ku ronîbûna Rojê her milyar salan carekê %6 zêde bûye. Di encamê de Dinya di Serdema Proterozoyî de dest bi wergirtina germahiya zêdetir a ji Rojê kiriye. Lêbelê di vê serdemê de li gel wergirtina germahiyê de Erd germ nebûye. Di cihê gerimbûnê de tomarên jeolojîk nîşan didin ku di destpêka proterozoyî de ew bi awayekî berbiçav sar bûye. Bermayiyên cemedî yên ku li Afrîkaya Başûr hatine dîtin vedigerin 2,2 milyar sal berê ku li gorî delîlên paleomagnetîk, divê di wê demê de li nêzî ekvatorê cih girtibin. Ji ber vê yekê ev qeşagirtin ku wekê Qeşagirtina Huronî tê zanîn dibe ku li seranserê Erdê qewimiye. Hinek zanyar pêşniyar dikin ku ev ewqas giran bûye ku Erd ji herêmên polar heta ekvatorê cemidî bûye ku hîpotezeke bi navê Erdê goga berfê derxistiye holê.

Dibe ku serdema qeşayê ya Huronî ji ber zêdebûna rêjeya oksîjenê di atmosferê de çêbûbe ku ev yek jî bûye sedema kêmbûna metan a (CH₄) di atmosferê de. Metan gazeke serayê ya bihêz e lê bi oksîjenê re dikeve reaksiyonê ku CO₂ çêdike ku gazeke serayê ya bi bandor a kêm e. Dema ku oksîjena azad di atmosferê de peyda bûye dibe ku rêjeya metanê bi awayekî berbiçav kêm bûye ku têra xwe bandora erênî li hevsengî ya herikîna germahiya zêde ya ji Rojê kiriye.

Di heman demê de peyva "Goga Berfê" bi gelemperî ji bo danasîna serdemên qeşayê yên dijwar ên paşîn ên di serdema Kriyojenî de hatiye bikar anîn. Çar serdem ên qeşagirtina Dinyayê hebûn ku her yek nêzîkê 10 milyon salan berdewam kiriye ku di navbera 750 û 580 milyon sal berê de ku tê texmînkirin ku Erd ji xeynî çiyayên herî bilind, bi temamî ji qeşayê hatiye nixumandin û germahiyên navînî ya li ser rûyê erdê nêzîkê −50 °C bû. Dibe ku berfirehî ya goga berfê qismî ji ber cihê superparzemîna Rodînyayê ye ku li ser ekvatorê berfireh bûye. Karbondîoksît bi baranê re tevlihev dibe û keviran dihelîne û asîda karbonîk çêdike ku piştre ber bi deryayê ve hatine şuştin û bi vî awayê bûye sedem ku gaza serayê ji atmosferê dûr bikeve. Dema ku parzemîn nêzîkê herêmên polar dibin, pêşveçûna qeşayê keviran vedişêre, kêmkirina karbondîoksîtê hêdî dike lê di Serdema Krîyojenê de perçebûna Rodînyayê bê kontrol berdewam kiriye heta ku qeşa ber bi tropîkan ve çûye. Dibe ku ev pêvajo di dawiyê de bi derketina karbondîoksîtên ji volkanan an jî bêîstîqrariya hîdratên gaza metanê berevajî bûye. Li gorî teoriya alternatîf a "Dinyaya Goga Berfê" heta di lûtkeya Serdema Qeşayê de jî li Ekvatorê ava vekirî hebû.

Derketina okaryotan

Kloroplast di xaneyên kevzê de.

Taksonomiya nûjen jiyanê li sê qadan dabeş dike. Dema jidayikbûna wan ne diyar e. Domaîna bakteriyan dibe ku pêşî ji formên din ên jiyanê (carinan jê re Neomura tê gotin) veqetiyabe lê ev texmîn di roja îro de bi nakok e. Piştî veqetandina bakteriyan 2 milyar sal berê Neomura bi Arkea û Okaryotan dibe du beş. Xaneyên okaryotî (Eukaryota) ji xaneyên prokaryotî (Bakterî û Arkea) mezintir û tevlihevtir in û koka vê tevliheviyê tenê di roja îro de hatiye tesbîtkirin. Fosîlên herî kevin ên ku xwedî taybetmendiyên tîpîk ên karokan ne vedigerin serdema paleoproterozoyî ku bi qasî 2,4 milyar sal berê van organîzmayên bentî yên firexaneyî xwedî awayên filamentoz bûn ku dikariya anastomozê çêbikin.

Li vê demê yekem proto-mîtokondrîyon çêbûye. Xaneyeke bakterî ya bi Rîketsiya ya îro ve girêdayî ye ku ji bo metabolîzekirina oksîjenê pêşketibû ku ket nav xaneya prokaryotiya mezintir ku ew şiyan tine bû. Dibe ku xaneya mezin hewl dabe ku xaneya biçûktir bihelîne lê bi ser neketiye (dibe ku ji ber pêşveçûna parastina nêçîrê be). Di heman demê de dibe ku xaneya biçûktir hewl dabe ku ya mezintir parazît bike. Di her rewşê de, xaneya biçûktir di hundirê xaneya mezintir de sax maye. Bi karanîna oksîjenê bermayiyên xaneya mezintir metabolîze kiriye û enerjiya zêdetir bi dest xistiye. Beşek ji vê enerjiya zêde vegeriyaye xaneya mezin. Xaneya biçûktir di hundirê xaneya mezintir de zêde bû. Di demek kurt de, di navbera xaneya mezin û xaneyên biçûktir ên di hundirê wê de sembiyozeke domdar pêş ketiye. Bi demê re xaneya mêvandar hinek gen ji xaneyên biçûktir bi dest xist û her du cure bi hev ve girêdayî bûn ku xaneya mezintir bêyî enerjiya ku ji aliyê xaneya biçûktir ve hatiye hilberandin nikare bijî û ev jî di encamê de bêyî madeyên xav ên ku ji aliyê xaneya mezintir ve dihate peyda kirin nikarin bijîn. Niha tevahiya xaneyan wekê yek organîzmayeke tê hesibandin û xaneyên biçûktir wekê organelên bi navê mîtokondrî têne dabeş kirin.

Bûyereke bi vê rengê bi sîyanobakteriyên fotosentetîk re çêbûye ku ketin nav xaneyên mezin ên heterotrofîk ku bûne kloroplast. Dibe ku ji ber van guhertinan zêdetirî 1 milyar sal berê rêzek xaneyên ku dikarin fotosentezan bikin ji okaryotên din veqetiyane. Dibe ku çend bûyerên tevlêbûn ên bi vî rengê çêbûye. Her çiqas yek ji wan bi berfirehî nehatibe pejirandin jî ji xeynî teoriya endosîmbiyotîk a baş-damezrandî ya çavkaniya xaneyî ya mîtokondrî û kloroplastan, teorî hene ku xaneyan rê li ber peroksîzoman vekiriye, spîroketan rê li ber sîlîka û flagela vekiriye û dibe ku vîrusek DNA-yê rê li ber navika xaneyê vekiribe.

Arkeyan, bakterî û okaryotan berdewam kirin ku cihêreng bibin û tevlihevtir bibin û li gorî jîngehê baştir adaptebûna xwe pêk bînin. Her domaîn dubare dubare di nav gelek kokan de dabeş bûne. Her çiqas di wî demê de jîndarên yekxaneyî hebin jî nêzîkê 1,1 milyar sal berê xetên riwekan, ajalan û karokan ji hev veqetiyane. Hinek ji van li koloniyan jiyan kirine û hêdî hêdî dabeşkirina kar dest pê kir; wek mînak, xaneyên li derdorê dibe ku dest pê kiribin ku rolên cûda ji yên li hundir bigirin. Her çiqas dabeşkirina di navbera koloniyeke bi xaneyên taybet û organîzmayeke fireaneyî de her gav ne zelal be jî nêzîkê 1 milyar sal berê yekem riwekên pirexaneyî derketin holê dibe ku nav van de alga kesk jî hebe. Dibe ku li dora 900 milyar sal berê  488 firexaneyibûnî di ajalan de jî pêşketiye.

Yekem ajalên firexaneyî yên destpêkê dibe ku ji organîzmayeke xirabûyî ku bi alîkariya xaneyên totîpotent xwe ji nû ve kom kiriye û dibe ku ev ajal dişibûne sîngerên roja îro. Her ku dabeşkirina kar di rêzikên cuda yên organîzmayên firexaneyî de temam bûye, xane zêdetir pispor bûne û zêdetir bi hev ve girêdayî bûn.

Di proterozoyî de superparzemîn

Ji nû ve avakirina Panotya (550 milyon sal berê).

Ji nû ve avakirina tevgera plakayên tektonîk di 250 milyon salên borî de (serdemên kenozoyî û mesozoyî) dikare bi karanîna lihevhatina qiraxên parzemînê, anomalîyên manyetîkî yên binê okyanûsê û herêmên jorîn ên paleomanyetîk bi awayekî pêbawer were derxistin. Ji ber ku berî 250 milyon salên dawî qalikê okyanûsê nehatiye dîtin, çêkirina nexşeyên tektonîk berî vê dîrokê dijwar e. Herêmên jorîn ên paleomanyetîk bi delîlên jeolojîk ên wekê kemberên orogenîk ku qiraxên lewheyên kevnar nîşan didin û bi belavbûna berê ya flora û faunayê ve têne temam kirin. Her ku demê dûrtir dibe, şîrovekirina daneyan kêmtir û dijwartir dibe û ji nû ve avakirina nexşeya tevgera lewheyên tektonîk jî nezelaltir dibin.

Di dîroka Erdê de parzemînên biçûk û mezin li hev ketine û superqizmenan ava kirine ku piştre jî bûne parzemînên roja îro. Di heman demê de tevgerên lewheyên tektonîk ên Dinyaya herdem berdewam e ku di roja îro de jî lewhe û parzemîn di nav tevgeran de ne. Nêzîkê 1000 heta 830 milyon salan piraniya girseya parzemînê di superparzemîna Rodînyayê de bûne yek. Dibe ku beriya Rodînyayê parzemînên serdema proterozoyî yên destpêk-navîn ên bi navê Nuna û Kolombiyayê hebûne.

Piştî parçebûna Rodînyayê nêzîkî 800 milyon salan dibe ku parzemînan li dora 550 milyon salê superparzemîneke din a temenkurt ava kiribin. Ev superparzemîn hîpotetîk carinan wekê Panotya ya jî Vendiya hatine binavkirin. Delîlên van parzemînên hîpotetîk qonaxek pevçûna parzemînî ye ku wekê orojeniya pan-afrîkî tê zanîn ku girseyên parzemînî yên Afrîkaya îro, Amerîkaya Başûr, Antarktîka û Awistralyayê bi hev ve girêdaye. Hebûna Panotya girêdayî dema qelşa di navbera Gondwana ye (ku piraniya erdê niha li Nîvkada Başûr û her wiha Nîvgirava Erebî û Nîvgirava Hindistanê vedihewîne) û Lorentya (bi qasî Amerîkaya Bakur a îro wekhev e) ye. Bi kêmanî diyar e ku heta dawiya serdema proterozoyî, piraniya girseya parzemînî li dora herêma jorîn a başûr di pozîsyoneke yekbûyî de bûne.

Avhewa û jiyan a proterozoyî ya dereng

Fosîleke 580 milyon salî ya Spriggina floundensi ku ajaleke ji Serdema Ediakarî ye. Dibe ku formên jiyanê yên bi vî rengî bav û kalên gelek formên nû yên ku di Teqîna Kambriyê de derketine holê bin.

Di dawiya serdema proterozoyiyê de herî kêm du Erdên bi navê "Goga Berfê" çêbûne ku ewqas qeşagirtin giran e dibe ku rûyê okyanûsan bi tevahî qeşa girtî ye. Ev qeşagirtin li dora 716,5 û 635 milyon sal berê di Serdema Kryojeniyê de qewimiye. Zext û mekanîzma herdu qeşagirtinan heta roja îro jî di bin lêkolînê de ne û ravekirina wan ji Erdê Goga Berfê ya serdema proterozoyî ya destpêkê dijwartir e. Piraniya paleoklîmatologan difikirin ku serdemên sermayê bi avakirina superparzemîn a Rodînyayê ve girêdayî ne. Ji ber ku Rodînya li ser ekvatorê bûye, rêjeyên hilweşîna kîmyewî zêde bûye û karbondîoksît (CO₂) ji atmosferê hatiye kişandin. Ji ber ku CO₂ gazeke girîng a serayê ye û ji ber kişandina CO₂ avhewa li seranserê cîhanê sar bûye.

Bi heman awayî di dema Erdên Berfê de piraniya rûyê parzemînê bi cemeda daîmî hatibû nixumandin ku dîsa hewaya kîmyewî kêm kir û bû sedema dawiya qeşayan. Hîpotezeke alternatîv ev e ku bi rêya derxistina gazên volkanîk têra xwe karbondîoksît derketiye ku ji ber bandora serayê germahiya gerdûnî bilind kiriye. Di heman demê de zêdebûna çalakiyên volkanîk ji pêvajoya perçebûna Rodînyayê zêde bûye.

Piştî serdema Krîyojenî, serdema Ediyakarî hatiye ku bi pêşketineke bilez a şêweyên jiyanê ya firexaneyî yên ji nû ve hatiye pêşxistin. Ne diyar e ka di navbera dawiya serdemên qeşayê yên dijwar û zêdebûna cihêrengiya jiyanê de pêwendiyek heye yan na lê ne tesadif xuya dike. Şêweyên nû yên jiyanê ku jê re biyota ediyakarî tê gotin ku ji her demê mezintir û cûrbecûrtir bû. Pêşketinên girîng çêbûna xaneyên masûlke û demarî bûn. Ti fosîlên ediykarayî endamên laşê yên hişk ên wekê îskeletan tunebûn. Ev yekem car piştî sinorê di navbera serdemên Proterozoyî û Fanerozoyî an jî serdemên Ediyakarî û Kambrî de xuya dibin.

Serdema fanerozoyî

Fanerozoyî serdema niha yê li ser Erdê ye ku bi qasî 538,8 milyon sal berê dest pê kiriye ku ji sê serdemên wekê Paleozoyî, Mesozoyî, Kenozoyî pêk hatiye ku jiyana firexaneyî pir cihêreng bûye ku hema hema hemî organîzmayên îro di nav de ye.

Serdema Paleozoyî ("jiyana kevin") serdema yekem û herî dirêj a serdema Fanerozoyî bû ku ji 538,8 heta 251,9 milyon salên berê berdewam kiriye. Di dema Paleozoyî de gelek komên jiyanê ya nûjen derketine holê ku pêşî riwek û paşê jî ajal li ser rûyê erdê zêde bûne. Di vê serdemê de du tunebûnen girîng pêk hatine. Parzemînên ku di dawiya Serdema Proterozoyî de bi jihevketina Panotya û Rodînya çêbûne hêdî hêdî dîsa li hev kom bûne û di dawiya Serdema Paleozoyî de superparzemîn Pangeayê ava kirine.

Serdema Mesozoyî ("jiyana navîn") ji 251,9 milyon berê û heya 66 milyon berê berdewam kiriye ku di nav xwe de serdemên wekê Trîasî Jurayî û Kretasyeyê vedihewîne. Serdem bi bûyera tunebûna Permiyan-Trîasî dest pê kiriye ku bûyera tunebûna herî giran a di tomarên fosîlan de ku tê de %95ê cureyên li ser Erdê mirinê û bi bûyera tunebûna Kretasye-Paleojenê ku dînezoran tune kiriye, bi dawî bûye.

Serdema Kenozoyî ("jiyana nû") 66 milyon sal berê de dest pê kiriye û bi serdemên wekê Paleojen, Neojen û Kuaternerî hatiye dabeşkirin. Ev hersê serdem jî di heft beşan de hatine dabeş kirin ku Paleojen ji Paleosen, Eosen ji û Olîgosenê pêk tê, Neojen ji Mîosen, Plîosen pêk tê û Kuaternerî jî ji Pleîstosen û Holosen pêk tê. Ajalên memikdar, balînde, bejavî, krokodîl, kusiyê avî (req) û lepîdosaur ji bûyera tunebûna Kretasye-Paleojenê ku dînozorên nebalînde û gelek şêweyên din ên jiyanê têde tune bûne, sax mane û piştre jî bûne sedema curbecurbûna xwe û bûne sedema belavbûna cureyên ji bo formên xwe yên nûjen.

Tektonîk, paleoerdnîgarî û avhewa

Pangea parzemînek mezin bû ku li dora 300 heta 180 milyon sal berê hebû ku nêzîkê 120 milyon sal hebûna xwe parastiye. Xetên serekeyên parzemînên nûjen û girseyên din ên bejahî li ser vê nexşeyê hatine nîşandan.

Di dawiya Serdema Proterozoyî de parzemîna Panotya perçe dibe û parzemînên biçûktir ên wekê Lorentya, Baltîka, Siberya û Gondwana çêbûne. Di demên ku parzemîn ji hev dûr dikevin, ji ber çalakiyên volkanîk qalikê okyanûsê zêdetir qalind dibin. Ji ber ku qalikê volkanîk ê ciwan ji qalikê okyanûsê yê kevin germtir û kêmtir tîr e, di demên wiha de qata okyanûsan bilind dibin. Ev bûye sedema bilindbûna asta deryayê. Ji ber vê yekê, di nîvê yekem ê Paleozoyî yê de, deverên mezin ên parzemînan di bin asta deryayê de bûn.

Avhewaya paleozoyî yên destpêkê ji avhewaya îro germtir bûn lê di dawiya Serdema Ordovîsyenê de serdemeke qeşayî ya kurt çêbûye ku di dema wê de qeşayan herêma başûr a jorîn ku parzemîna mezin a Gondwana lê bû, nixumandiye. Şopên qeşagirtinê yên vê serdemê tenê li ser Gondwana berê têne dîtin. Di Serdema Qeşayê ya Dereng a Ordovîsyenê de çend tunebûnên girseyî pêk hatine ku di wan de gelek cureyên deryayên wekê brakîopod, trîlobît, bryozoa û koral winda bûne. Ev cureyên deryayî dibe ku nikarin li hember kêmbûna germahiya ava deryayê li ber xwe bidin.

Parzemînên Lorentya û Baltika 450 û 400 milyon sal berê, di dema Orojenyeya Kaledonyayê de li hev ketine û parzemîna Lawrasyayê (ku wekê ewroamerîka jî tê zanîn) ava kirine. Şopên kembera çiyayî ya ku ji ber vê lihevketinê çêbûye li Skandînavya, Skotlenda û li bakurê Çiyayên Apalaçiyayê têne dîtin. Di serdema Devonî de (416–359 Milyon sal berê) Gondwana û Sîbîrya dest bi tevgera ber bi Lawrasyayê ve kirine. Lihevketina Sîbîryayê bi Lawrasyayê re bûye sedema Orojeniya Uralî ku lihevketina Gondwanayê bi Lawrasyayê re li Ewropayê Orojeniya Varîskan an Herkîniyan an jî li Amerîkaya Bakur Orojeniya Allegheniyan tê gotin vekiriye. Qonaxa dawî di serdema Karboniferê de (359–299 Milyon sal berê) pêk hatiye û bûye sedema çêbûna superparzemîna dawî ya Pangeayê.

Teqîna kambrî

Trîlobît cara yekem di serdema Kambrî de derketine holê ku di nav komên herî berbelav û cihêreng ên organîzmayên paleozoyî de bun.

Rêjeya pêşveçûna jiyanê ya ku ji hêla fosîlan ve hatiye tomar kirin di serdema kambriyê de (542–488 milyon sal berê) bileztir bûye. Derketina ji nişka ve ya gelek cure, fîl û şêweyên nû di vê serdemê de wekî Teqîna Kambrî hatiye binavkirin. Ew celebeke ji radyasyona adaptîvî bû ku li ku derê nîşên vala yên ku ji hêla bîotaya ediyakarî ya nemabûyî ve hatine hiştin, bi derketina holê ya komên nû hatine dagirtin. Teşwîqkirina biyolojîk a di Teqîna Kambrî de berê û ji wê demê ve bûyereke bêhempa yê nedîtî bû. Her çiqas şêweyên jiyana ediyakarayî hê jî prîmîtîv xuya bikin û ne hêsan be ku di nav komeke nûjen de werin bicihkirin jî, di dawiya kambrî yê de piraniya komên jiyana nûjen jixwe hebûn. Pêşveçûna beşên laş ên hişk ên wekê qalik, îskelet an jî eksoskeletonan di ajalên wekê molusk, ekînîderm, krînoîd û artropodan de (komeke naskirî ya artropodên ji Paleozoyî ya jêrîn ên trîlobît in) parastin û fosîlkirina van şêweyên jiyanê ji yên bav û kalên wan ên Proterozoyî hêsantir kiriye. Ji ber vê sedemê li ser jiyana di serdema kambriyayî û piştî wê de ji jiyan ên di serdemên kevintir de pirtir agahî têne zanîn. Hinek ji van komên kambrî yên tevlihev xuya dikin ku ji jiyana nûjen pir cûda ne; mînak ên vê cureyê Anomalocaris û Haikouichthys in. Lêbelê di demên dawî de hatiye dîtin ku ev cure di dabeşkirina nûjen de cihekê dîtine.

Di dema kambrî de yekem ajalên birbiredar ku di nav wan de masiyên pêşîn jî hebûn, derketine holê. Pikaia mexlûqeke bû ku dibe bav û kalê masiyan be an jî dibe ku bi îhtimaleke mezin nêzîkê masiyan be. Notokordeke destpêkê hebû ku avahiyeke bû ku paşê dikaribû bibe stûnek movikan. Masiyên pêşîn ên bi çene (Gnathostomata) di serdema jeolojîk a din de, an jî di serdema ordovîsyenê de derketin holê. Kolonîzasyona nişên nû bûye sedema mezinahîyên mezin ên laşan. Bi vî awayî masiyên ku di serdema paleozoyî ya destpêkê de mezinahîyên wan zêdetir bûn ku wekê plakoderma titanîk Dunkleosteus ku dikaribû 7 mêtre dirêj bibe.

Ji ber rêzetunebûnên girseyî yên ku yekîneyên biyostratîgrafîk ên berbelav ên bi navê biyomer diyar dikin, cûrbecûrîya formên jiyanê bi girîngî zêde nebûn. Piştî her nemanê, herêmên refê parzemînî ji aliyê şêwazên jiyanê yên dişibin hev ve hatin ji nû ve dagirtin ku dibe ku li deverên din hêdî hêdî pêşve çûne. Di dawiya kambriyenê de trîlobît gihîştine cûrbecûrîya xwe ya herî mezin û hema hema li hemberî hemî komên fosîlan serdest bûn.

Dagirtina erdê

Li gorî nêrîna hunermendekî floraya devonî

Berhevkirina oksîjen a ji fotosentezê bûye sedema çêbûna qatek ozonê ku piraniya tîrêjên ultraviyole yên rojê timijîne ku ev tê vê wateyê ku organîzmayên tekxaneyî yên ku gihîştin bejahîyê ku îhtîmala mirina wan kêmtir bû û prokaryot dest bi zêdebûnê kirin û ji bo jiyana li derveyî avê bi awayekê çêtir adapte bûn. Bi îhtimaleke mezin neslê prokaryotan 3 milyar sal berê heta berî derketina holê ya êkaryotan, li ser bejahiyê bicih bûne. Ji bo demek dirêj erd ji organîzmayên firexaneyî bêpar maye. Superparzemîna Panotya li dora 600 milyon sal berê çêbûye û piştre piştî 50 milyon salan ji hev perçe bûye. Masî ku ajalên birbiredar ên herî pêşîn in, li dora 530 milyon sal berê di okyanûsan de pêş ketine. Bûyereke mezin a tunebûnê nêzîkê dawiya serdema kambrîyenê qewimî ye ku 488 milyon sal berê de bi dawî bûye.

Çend sed milyon sal berê riwek (ku dibe ku dişibin kevzan) û karok li qiraxên avê û piştre jî ji dever dûr ên avê mezin bûne. Her çiqas delîlên molekulî destnîşan dikin ku karok dibe ku 1000 milyon sal û riwek jî 700 milyon sal berê de li ser erdê kolonîze bûne, fosîlên herî kevn ên karok û riwekên bejahî dîroka wan vedigerin 480-460 milyon sal berê. Karok û riwek di destpêkê de nêzîkê qiraxa avê şîn bûne, mutasyon û guherînan bûne sedema kolonîzasyoneke zêdetir a vê jîngeha nû. Dema derketina yekem a ajalên ku ji okyanûsan derketine bi rastî nayê zanîn: delîla herî kevn a zelal a artropodan li ser erdê li dora 450 milyon sal berê ye, dibe ku ji ber çavkaniya xwarinê ya berfireh ku ji aliyê riwekan ve tê peyda kirin geş bûne û çêtir adapte bûne. Her wiha delîlên nepiştrastkirî hene ku artropod dibe ku di destpêka 530 milyon sal berê de li ser rûyê erdê xuya bûne.

Pêşveçûna tetrapodan

Dîtinek ji masîya Tiktaalikê ku masîyekî xwedî perên wekê lingan bû ku yek ajalên pêşiyê tetrapodan bû. Wêne ji fosîlên ku dîroka wan nêzîkê 375 milyon sal barê ye, hatiye vejandin.

Di dawiya serdema ordovîsyanê de, 443 milyon sal berê bûyerên tinebûn ên din qewimîne û dibe ku ev tinebûn ji ber serdema qeşayê ya hevdem qewimîne. Nêzîkê 380 heta 375 milyon sal berê tetrapodên pêşîn ji masiyan pêş ketine. Masiyên bi perik pêş ketine û ev perik bûne lingên tetrapodên pêşîn ku ji bo rakirina serê xwe yê ji avê ku hewayê bikşînin. Ev yek bûye sedem ku ew di avên kêm oksîjen de bijîn an jî di ava kêm kûr de li pêy nêçîrên piçûk bikevin. Dibe ku ew paşê jî ji bo demek kurt li ser erdê geriyane. Her çiqas ew di nav avê de ji hêkan derdiketin û careke din ji bo hêkên xwe vedigeriyane avê, di dawiyê de hinek ji wan ewqas baş li jiyana bejayî adapte bûne ku jiyana xwe yê herî zêde li ser bejayî derbas kirine. Ev çavkaniya amfîbiyan(bejavî) bû. Nêzîkê 365 milyon sal berê serdemeke din a tinebûnê qewimiye û dibe ku ev tinebûn ji ber sarbûna gerdûnî pêk hatiye. Li dora vê demê (bi qasî 360 milyon sal berê) riwek tovên xwe hilberandine ku belavbûna wan li ser rûyê erdê bi awayekê berbiçav berfireh kiriye.

Nêzîkê 20 milyon sal şûnda (340 milyon sal berê 293–296), hêka amniotîk pêş ketiye ku dikaribû li ser erdê were danîn û ev yek avantajeke jiyanê daye embrîyoyên tetrapod ku ev jî bûye sedema cudabûna amniyotan a ji amfîbîyan. 30 milyon salên din (310 milyon sal berê: 254–256) sînapsîdan (tevî memikdaran) ji sauropsîdan (tevî çûk û xezal) cuda bûne. Komên din ên organîzmayan pêşketinên xwr berdewam kirine û bûne şaxên cuda cuda yên masî, kêzikan, bakteriyan û hwd - lê di derbarê hûrgiliyan de kêmtir agahî têne zanîn.

Dîmenek ji dînê zoran ku di piraniya Serdema Mesozoyî de movikdarên serdest ên bejayî bûn.

Jiber tinebûna herî giran a vê serdemê (251~250 milyon sal berê) ku li dora 230 milyon sal berê qewimî ye, dînezor ji bav û kalên xwe yên xişokdar veqetiyane. Bûyera tunebûna Trîasî-Jurasî ku 200 milyon sal berê qewimî ye gelek dînozoran xilas kiribû ku ew di demek kurt de di nav movikdaran de bûne ajalên herî serdest. Her çiqas hinek xetên guhandaran di vê serdemê de dest bi ji hev veqetînê kirine jî, memikdarên heyî bi îhtîmaleke mezin ajalên piçûk bûn ku dişibin mişkên poztujik.

Sînorê di navbera dînezorên çûk û dînezorên nebalînde de ne diyar e lê Archaeopteryx ku bi kevneşopî wekê yek ji çûkên pêşîn tê hesibandin, li dora 150 milyon sal berê jiyaye.

Delîlên herî kevn ên ji bo pêşketina kulîlkên anjîosperman di serdema Kretasye de ne, nêzîkê 20 milyon sal şûnde (132 milyon sal berê) derketine holê.

Tinebûnên girseyî

Yekem ji pênc tinebûnên girseyî yên mezin tinebûna ordovîsî-silûrî bû ku sedema vê tinebûnê qeşagirtina dijwar a Gondwana bû ku di dawiyê de bûye sedema erdê goga berfê. Di vê tinebûnê de %60ê bê movikdar ên deryayî û ji %25ê hemî malbatan tine bûne.

Tinebûna girseyî ya duyem Tinebûna Devonî ya Dereng bû ku bi îhtimaleke mezin ji ber pêşveçûna daran çêbûye ku dibe ku ev pêşveçûn bûye sedema kêmbûna gazên serayê (wekê CO₂) an jî ewtrofîkirina avê.

Sêyem tinebûna girseyî bûyera permî-trîasî an bi navê Tinebûna Mezin bû. Dibe ku bûyer ji ber hinek tevlîheviyên bûyera volkanîk a Sîbîryayê Traps ku bi lêdana asteroîdek, gazkirina hîdrata metanê, guherînên asta deryayê û bûyereke anoksî ya mezin çêbûye, yan jî kratera Wilkes Land a pêşniyarkirî li Antarktîkayê, Avahiya Bedout li peravê bakurê rojavayê Awistralyayê dibe ku nîşaneke bandora bi tinebûna permî-triasî nîşan didin. Lê belê heta roja îro jî ne diyar e ka ev kraterên sinorî yên permî-trîasî ên pêşniyarkirî yên din kraterên bandorê ya rastîn in, an jî hevdemê bûyera tinebûna permî-trîasî nin. Ev bê guman nemana herî kujer a heta niha bû ku bi qasî %57ê hemî malbatan û bi qasî ji %83ê hemî cinsan di vê tinebûnê de hatine kuştin.

Nemana girseyî ya çarem a bûyera nemana triasî-jurasî bû ji ber têkoşîna nû ya bi dînezoran re bû ku tê de hema hema hemî sînapsîd û arkosaur tine bûne.

Pêncem û tunebûna girseyî ya dawî bûyera tunebûna Kretasye-Paleojenê bû ku 66 milyon sal berê asteroîdeke bi berfireha 10 kîlomêtreçarçik li nêzîkê Nîvgirava Yucatán - li deverek li serê başûrê rojavayê Lawrasya ya wê demê - li cihê ku kraterê Chicxulub a îro lê ye - li erdê ketiye. Ev ketina asteroîdê mîqdarên mezin ji madeyên perçeyî û buharê derxist hewayê ku bi vê yekê tîrêjên rojê hatiye qewînkirin û fotosentez hatiye asteng kirin. Ji %75ê hemî zindiyên li ser rûyê erdê, tevî dînezorên nebalînde tinebûne ku ev bûyer nîşana dawiya serdema Kretasî û serdema Mesozoyî bû.

Curbecurbuyina memikdaran

Memikdarên rasteqîn ên pêşîn di siya dînozor û arkosaurên din ên mezin de ku di dawiya Serdema Triyasî de cîhanê tijî kirine, pêş ketine. Memikdarên pêşîn pir piçûk bûn û dibe ku ji bo xweparastina ji nêçîrvaniyê şevînî bûn. Curbicurbûna memikdaran bi rastî tenê piştî bûyera tunebûna Kretasî-Paleojenê dest pê kiriye. Di destpêka Paleosenê de Erd ji tinebûnê xilas bûye û cihêrengiya memikdaran zêde bûye. Mexlûqên mîna Ambulocetus derbasê okyanûsan dibin ku di dawiyê de bibin balîna û hinek mexlûqên mîna prîmatan jî diçin daristanan. Dema ku herikîna derdora Antarktîkê di navbera Antarktîka û Awistralyayê de çêbû ku şêwazên hewayê li ser asta gerdûnî guherandiye, ev hemî bûyer di navbera nîvê Eosenê û dawiya Eosenê de hat guhertin. Savana bê giya dest pê kiriye ku piraniya erdnîgariyê serdest dibe û memikdarên wekê Andrewsarchus rabûne ser xwe û bûne mezintirîn memikdarên nêçîrvan ên bejayî yên ku heta niha hatine zanîn û balînayên destpêkê yên wekê Basilosaurus kontrola deryayan girtine destê xwe.

Pêşveçûna giyayan guherînek berbiçav li dîmeneke erdê aniye û qadên vekirî nû ji bo memikdaran vekiriye. Giya di Mîosenê de dest bi berfirehbûnê kiriye û gelek memikdarên îro cara yekem di vê serdemê de xuya bûne. Ajalên mezin ên mîna Paraceratherium û Deinotherium ji bo serdestiya li ser erdên şîn pêş ketine. Pêşveçûna giyayê her wiha prîmatan ji daran aniye xwarê û pêşveçûna mirovan daye destpêkirin. Pisîkên mezin ên pêşîn jî di vê demê de pêş ketine. Ji ber lihevketina Afrîka û Ewropayê, Deryaya Tethîsê hatibû girtin.

Avabûna Panamayê dibe ku bûyera jeolojîk a herî girîng be ku di nav 60 milyon salên dawî de qewimiye. Sekinandina herikînên Atlantîk û Pasîfîkê bûye sedema çêbûna Herikîna Kendavê ku ev herikîn Ewropayê germtir kiriye. Pira bejahî rê daye ajalên dûrî Amerîkaya başûr ku koçî Amerîkaya bakur bibin û di heman demê de rê daye ajalên Amerîkaya bakur jî derbase Amerîkaya başûr bibin. Cureyên cûrbecûr ber bi başûr ve koç bûne ku ev yek bûye sedema hebûna lama, hirçê berçevdar, kînkajû û jaguar ên li Amerîkaya başûr.

Sê milyon sal berê ji ber serdemên qeşayê ya guherînên dramatîk ên avhewayê nîşan daye û bi vê bûyerê re Serdema Pleyîstosenê destpêkiriye. Serdemên qeşayê li Çolên Afrîkayê bûye sedema pêşkevtin û berfirehbûna mirovê nûjen. Mîqdara mezin a avê ya di nav qeşayê de dimîne ku gelek çavkaniyên avê biçûk dibin û carinan jî winda bibin ku mînaka herî berbiçavê vê bûyerê windabûna Deryaya Bakur û Tengava Beringê bû. Gelek kes bawer dikin ku koçberiyeke mezin li Beringiayê çêbûye, ji ber vê yekê îro Hêştir (ku li Amerîkaya bakur pêş ketine û tinebûne), hesp (ku li Amerîkaya bakur pêş ketine û tinebûne), û xwemaliyên amerîkî hene. Dawiya Serdema Qeşayê ya Dawîn bi belavbûna mirovan û mirina girseyî ya megafaunaya Serdema Qeşayê re hevdem bû.

Pêşveçûna mirovan

Ajaleke biçûk ê afrîkî ku dişibûya mirovan li dora 6 milyon sal berê jiyaye ku ev ajalê dawî bû ku xizmên mirovên nûjen ê roja îro bû. Tenê du şaxên dara wê ya malbatî neviyên vê ajalê sax mane. Di demek kurt de piştî veqetînê, ji ber sedemên ku hê jî ne diyar in, ajalên di yek şaxê de şiyana meşa ser pîyan pêş xistine. Mezinahiya mejî bi awayekê bilez zêde bûye û heta 2 milyon sal berê, yekem ajalên ku di bin cinsê homo de hatine kategorîzekirin derketine holê. Dema ku pêşveçûn di hemî şêweyên jiyanê de bi hevdemî berdewam kiriye, di heman demê de şaxê din bûye bav û kalên şempanzeyên asayî û bav û kalên bonoboyan.

Şîyana kontrolkirina agir bi îhtimaleke mezin di Homo erectus (an Homo ergaster) de dest pê kiriye dibe ku herî kêm 790.000 sal berê lê dibe ku heta 1.5 milyon sal berê jî dest pê kiriye. Bikaranîn û vedîtina agirê kontrolkirî dibe ku ji Homo erectus jî wêdetir be. Dibe ku agir ji hêla homînînên Paleolîtîka Jêrîn (Oldowan) ê destpêkê Homo habilis an australopithecusên bihêz ên wekê Paranthropus ve hatibe bikar anîn.

Li ser bingeha daneyên fosîlan ji nû ve avakirina dîroka mirovahiyê.

Diyar kirina koka zimanan dijwar e ku ne diyar e ka Homo erectus dikaribû biaxivin an jî ev şiyan heta Homo sapiens dest pê nekiribû ne diyar e. Berî ku serê wan pir mezin bibe û nikaribe ji pelvisê derbas bibe, her ku mezinahiya mejî zêde dibe zarok zûtir ji dayik dibûne. Di encamê de wan plastîkbûnek mezintir nîşan dane ku bi vê awayê xwedî kapasîteyeke zêdetir a fêrbûnê bûn û pêwîstiya wan bi demek dirêjtir a girêdayîbûnê hebû. Serkevtinên civakî tevlihevtir bûne, ziman sofîstîketir bûye û amûr jî aloztir bûn. Ev yek alîkarî daye hevkarî û pêşveçûna rewşenbîrî ya zêdetir. Tê bawerkirin ku mirovên nûjen (Homo sapiens) li dora 200.000 sal berê an jî zûtir li Afrîkayê derketine holê; fosîlên herî kevn dîroka wan vedigere dora 160.000 sal berê.

Yekem mirovên ku nîşanên ruhanîbûnê nîşan dane Neanderthal in (bi gelemperî wekê cureyek cuda ya bê neviyên sax têne dabeş kirin); pir caran bêyî nîşanek xwarin an amûran wan miriyên xwe veşartine. Lêbelê delîlên baweriyên sofîstîketir, wekî wêneyên şikeftên destpêkê yên Cro-Magnon (dibe ku bi girîngiya efsûnî an dînî bin) heta 32.000 sal berê xuya nebûne. Cro-Magnonan her wiha peykerên kevirî yên wekê Venusa Willendorf li pêy xwe hiştiye dibe ku ew jî baweriya dînî nîşan didin. 11.000 sal berê Homo sapiens gihîştibû serê başûrê Amerîkaya Başûr ku ev parzemîna dawî ya bêmirov bû (ji xeynî Antarktîkayê ku heta sala 1820 p.z. nehatibû kişfkirin). Bikaranîna amûran û ragihandin berdewam baştir bûye û têkiliyên navkesî tevlihevtir bû.

Mijarên têkildar

• Dewrên erdnasiyî
• Pangea
• Lorentya
• Rodînya