Keyaniya Yekbûyî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Jump to navigation Jump to search
Disambig grey.svgEv gotar derbarê dewletê Brîtanî ye. Ji bo giravê rûpela Brîtanya Mezin binêre.
Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê
United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
Ala Mertal
Sirûd: God Save the Queen
Paytext
û bajarê mezin		London
51°30′Bk 0°7′Ra / 51.500°Bk 0.117°Ra / 51.500; -0.117
Zimanên fermî Inglîzî
Ziman naskirin Skotî, skotiya Ulsterê, walesî, kornî, skotiya gaelî, îrlendî
Demonîm Brîtanî
(bi en: Briton, British)
Rêveberî
 •  Keybanû Charles III
 •  Serokwezîr Boris Johnson
Pêşvebirî Parliament
 •  Meclîsa jorîn House of Lords
 •  Meclîsa jêrîn House of Commons
Rûerd
 •  Giştî 242.495 km2 (78)
 •  Av (%) 1,51
Gelhe
 •  2021 Texmînkirin 66.052.076 (22)
 •  2011 Giştî 63.182.178
 •  Tîrbûn 270,7/km2}
Dirav Sterling (GBP)
Demjimêr UTC
 •  Havîn (DH) +1 seet (UTC+1)
Hatûçûna ajotinê çep
Koda telefonê +44
ISO 3166 GB
Înternet TLD .uk, .gb

Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê, Keyaniya Yekbûyî (KY) yan jî Brîtanya (bi îngilîzî: Britain), welateke li bakurê rojavaya Ewropayê ye. Brîtanya, bi awayê keyaniya makezagonî û demokrasiya parlamenî tê birêvebirin û ji Îngilîstan, Wales, Skotlenda ji û Îrlendaya Bakur pêk tê.[1] Keyaniya Yekbûyî, girava Brîtanya Mezin, beşa bakurê rojhilatê girava Îrlendayê û gelek giravên piçûktir ku di nav Giravên Brîtanî de ne vedigire.[2] Îrlanda Bakur bi Komara Îrlendayê re sînorê bejahî parvedike; Wekî din, Keyaniya Yekbûyî ji aliyê Okyanûsa Atlantîk, Deryaya Bakur, Qenala Îngilîzan, Deryaya Keltî û ji aliyê Deryaya Îrlendayê ve dorpêçkirî ye. Rûerda giştî ya Keyaniya Yekbûyî 242.495 kîlometre çargoşe ye û bi pêşbînî ya sala 2020an nifûsa Keyaniya Yekbûyî 67 milyon kes e.[3]

Nexşeya topografîk

Rêveberiya Keyaniya Yekbûyî demokrasiyek parlamento ya yekbûyî û monarşiyek destûr dayî ye.[4] Qralîçe Elizabeth II, ji sala 1952an vir ve li welatê hikum dike.[5] Paytext û bajarê herî mezin bajarê Londonê ye. London bajarek cîhanî û navendek darayî ye ku bi nifûsa metropolê re zêdetirî 14 milyon kes lê jiyan dikin. Bajarên din ên mezin Birmingham, Manchester, Glasgow, Liverpool û Leeds in.[6]

Keyaniya Yekbûyî di nav çend sedsalan de ji rêzek pêvekirin, yekitî û veqetîna welatên pêkhatî çêbû ye. Bi Peymana Yekîtiyê ya di navbera Keyaniya Îngilîstanê de (ku Wales tê de, di sala 1542an de hate girêdan) û Keyaniya Skotlendê di sala 1707an de Keyaniya Brîtanya Mezin hate ava kirin. Yekîtiya wê di sala 1801ê de bi Keyaniya Îrlênda re Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Îrlanda ava kir. Piraniya Îrlendayê di sala 1922an de ji Keyaniya Yekbûyî veqetiya.[7]

Dîrok[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Beriya peymana yekîtiyê[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Rûniştina ji hêla mirovên anatomîkî yên nûjen ve ya ku bibe Keyaniya Yekbûyî di pêlan de bi qasî 30.000 sal berê dest pê kiriye.[8] Di dawiya serdema pêşdîrokê ya herêmê de, tê fikirîn ku nifûs, bi gelemperî, girêdayî çandek bi navê Insular Keltik bû ku ji Brîtanî û Îrlenda Galî pêk dihat.[9]

Dagirkirina Romayê, ku di sala 43 p.z. de dest pê kir û serweriya 400-salî ya başûrê Brîtanyayê, bi êrişek ji hêla niştecîhên Almanî yên Anglo-Sakson ve hat peywirdarkirin, devera Brîttonî bi giranî bidest xist ku bibe Wales, Cornwall û heya qonaxên paşîn ên rûniştina Anglo-Sakson, Hen Ogledd (bakurê Îngilîstanê û beşên başûrê Skotlendayê).[10] Piraniya herêma ku ji hêla Anglo-Saksonan ve hatiye bicîh kirin di sedsala 10an de wekî Keyaniya Îngilîstanê dibe yek.[11] Di vê navberê de, di sedsala 9an de galîaxêv li bakur-rojavayê Brîtanyayê (bi girêdana bakurê rojhilatê Îrlendayê re û bi kevneşopî tê texmîn kirin ku di sedsala 5an de ji wir koç bûne) bi Picts re bûne yek ku Padîşahiya Skotlandê ava bikin.[12]

Di 1066an de, Normans ji aliyê bakurê Fransayê ve dagir kir. Piştî dagirkirina Îngilîstanê, wan beşên mezin ên Wales zeft kirin, piraniya Îrlenda zeft kirin û hatin vexwendin ku li Skotlendê bi cih bibin, li her welatekî feodalîzma li ser modela Fransaya Bakur û çanda Norman-Fransî anîn. Çîna serdest a Anglo-Norman gelek bandor li her çandên herêmî kir, lê di dawiyê de asîmîle bûne.[13] Padîşahên Îngilîz ên navîn ên paşerojê Wales zeftkirin û bi hewildanên neserkevtî hewl dan ku Skotlendê bixin nav axa xwe. Her çend di pevçûnek domdar a bi Îngilîstanê re be jî, serxwebûna xwe bi Daxuyaniya Arbroath a sala 1320an de destnîşan kir, Skotlenda piştî wê jî serxwebûna xwe dewam dike.[14]

Padîşahiya Brîtanya Mezin[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Peymana Yekîtiyê ye ku bûye sedema padîşahiya yekbûyî ya hemî Brîtanya Mezin.

Di 1ê gulana sala 1707an de, Padîşahiya Brîtanya Mezin hate damezrandin, encama Qanûnên Yekîtiyê ku ji hêla parlementoyên Îngilîstan û Skotlenda ve hate pejirandin ku Peymana Yekîtiyê ya sala 1706an pejirandin ku bi vî awayî her du padîşahiyan bikin yek.[15][16]

Di sedsala 18an de, hikûmeta kabîneyê di bin rêveberiya Robert Walpole de, di pratîkê de ku serokwezîrê yekem e, (1721-1742) hate pêşvebirin. Çend Serhildanên Yaqûbî xwestin ku Mala Protestan a Hannoverê ji textê Brîtanî derxin û Mala Katolîk a Stuartê vegerînin. Yaqûbî di dawiyê de di Şerê Culloden de di 1746 de têk çûn, piştî ku Highlanders Skotlendî bi hovîtî hatin tepisandin. Koloniyên Brîtanî yên li Amerîkaya Bakur ku di Şerê Serxwebûnê yê Amerîkî de ji Brîtanya veqetiyan û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê damezrandin ku ji aliyê Brîtanya ve di sala 1783an de hatiye nas kirin.[17]

Brîtanya di bazirganiya koleyan a Atlantîkê de rolek sereke lîst, nemaze di navbera salên 1662 û 1807an de dema ku keştiyên koleyên Brîtanî an Brîtanî-kolonyal nêzî 3.3 mîlyon kole ji Afrîkayê veguhestin.[18] Xulam hatin birin ku li nebatên li milkên Brîtanî, bi taybetî li Karibik lê di heman demê de li Amerîkaya Bakur jî bixebitin. Koletî digel pîşesaziya şekirê Karîb di sedsala 18an de di bihêzkirin û pêşvebirina aboriya Brîtanî de rolek wî yê girîng hebû.[19] Lê belê Parlamentoya Brîtanyayê di sala 1807an de bazirganî qedexe kir, di sala 1833an de koletî li Împaratoriya Brîtanî qedexe kir û Brîtanya di tevgera rakirina koletiyê de li çaraliyê cîhanê bi riya dorpêçkirina Afrîkayê û zextê li neteweyên din kir ku bi rêze peymanan bazirganiya xwe bi dawî bikin. Rêxistina mafên mirovan a navneteweyî ya herî kevn a cîhanê, Anti-Slavery International, di sala 1839an de li Londonê hate damezrandin.[20][21][22]

Sedsala 21an[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Keyaniya Yekbûyî jibo şerê li dijî terorê di salên destpêkê yên sedsala 21an de, bi berfirehî piştgirî da Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê.[23]

Krîza darayî ya cîhanî ya sala 2008 bi giranî bandor li aboriya Brîtanya kir. Hikûmeta hevpeymaniya Cameron-Clegg ya sala 2010an tedbîrên tesarûfê destnîşan kir ku ji bo çareserkirina kêmasiyên gelemperî yên girîng ên ku di encamê de derketine.[24] Hikûmeta Skotlandê û hikûmeta Brîtanyayê li hev kiribûn ku di sala 2014an de ji bo serxwebûna Skotlendayê referandum were kirin.[25] Di encama vê referandumê de hilbijêrên Skotlendê bi 55,3% li hember 44,7 deng dan ku Skotlenda beşek ji Keyaniya Yekbûyî bimîne.[26]

Di sala 2016an de ji sedî 51.9ê hilbijêrên Brîtanyayê dengê xwe dan jibo ku Brîtanya ji Yekîtiya Ewropayê derkeve. Keyaniya Yekbûyî di 31ê çileya sala 2020an de ji Yekîtiya Ewropî veqetiya û di dawiya wê salê de vekişîna xwe bi tevahî qedand.[27] Pandemiya COVID-19 di sala 2020 û sala 2021 de wek li tevahiya cihanê, bandorek mezin li Brîtanyayê jî kir.

Demografîk[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Nifûsa herî mezin li London, li başûr-rojhilatê Îngilistan e. Li navenda Brîtanya Mezin (bakurê Îngilistan) gelek kes li dora Manchester û Liverpool dijîn. Li deşt Skotlendayê li dora Edinburgh û Glasgow, û li başûrê Wales li nêzê Cardiff gelheyên mezin hene. Li Îrlendaya Bakur, pir kes li rojhilat, li nêzê Belfast dijîn.[28] Di sala 2020 de, 83,9% mirovên li Brîtanya li bajaran dijiyan.[28]

Dîn[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Ji gelê Keyaniya Yekbûyîyê 59,5% xiristiyanên ne[28] (45% angîlîkî, 19% protestanî û 10% katolîk).[çavkanî hewce ye] 4,4% jî misilman in.[28]

Neteweyên Keyaniya Yekbûyî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Al Welat Paytext Nifûs Rûerd
Îngilistan Înglistan London 50.100.000 (84%) 120.395 km²
Skotlenda Skotlenda Edinburgh (bi skotî: Dùn Èideann) 5.062.000 (8%) 88.782 km²
Wales Wales Cardiff (bi walesî: Caerdydd) 2.950.000 (5%) 20.779 km²
Îrlendaya Bakur Îrlendaya Bakur Belfast (bi îrlendî: Béal Feirste) 1.685.000 (3%) 13.843 km²

Girêdayîbûnên Taca Brîtanî wek Guernsey û Jersey û Girava Manê ne li nava Keyaniya Yekbûyî ne, lê ew têkildarên keyana ku seroka dewleta Keyaniya Yekbûyî ye.

  • Keyaniya Yekbûyî

    Keyaniya Yekbûyî

  • Keyaniya Îngilistan

    Keyaniya Îngilistan

  • Keyaniya Skotlenda

    Keyaniya Skotlenda

  • Keyaniya Irlandayê

    Keyaniya Irlandayê

  • Keyaniya Yekbûyî

    Keyaniya Yekbûyî

  • Îngilistan

    Îngilistan

  • Skotlenda

    Skotlenda

  • Keyaniya Îrlendayê

    Keyaniya Irlendayê

  • Wales

    Wales

  • Keyaniya Yekbûyî

    Keyaniya Yekbûyî

  • Îngilistan

    Îngilistan

  • Skotlenda

    Skotlenda

  • Keyaniya Irlendayê

    Keyaniya Irlendayê

  • Wales

    Wales

Rêveberî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Elizabeth II, ji sala 1952an vir ve Qeralîçe ye.
Boris Johnson, ji sala 2019an ve serokwezîr e.

Keyaniya Yekbûyî di bin monarşiya destûrî de dewleteke unîter e. Qralîçe Elizabeth II Qeralîça û seroka dewleta Brîtanya û 14e welatên din ên serbixwe ye. Ji van 15 welatan re carinan wekî "Qeraliya Commonwealth" têne binav kirin. Padîşah yan jî Qeralîçeya rêveber xwedî "mafê şêwirmendiyê, mafê teşwîqkirinê û mafê hişyarkirinê" ye.[29] Destûra Bingehîn a Keyaniya Yekbûyî ne kodkirî ye û bi piranî ji berhevokek çavkaniyên nivîskî yên cihêreng pêk tê ku di nav de qanûn, qanûnên dadwerî û peymanên navneteweyî û peymanên destûrî, heye.[30] Parlamentoya Brîtanyayê dikare bi pejirandina qanûnên parlamentoyê reforma destûrî pêk bîne û bi vî rengî xwediyê hêza siyasî ye ku hema hema her hêmanek nivîskî an nenivîsandî ya destûrê biguhezîne yan betal bike. Ti parlementoya rûniştî nikare qanûnên ku parlementoyên paşerojê nikarin biguherînin derxîne.[31]

Keyaniya Yekbûyî demokrasiyek parlementerî û monarşiyek destûrî ye. Parlamentoya Brîtanyayê serwer e. Ji Mala Gelan, Mala Lordan û Tacê pêk tê.[32] Karê sereke yê parlamentoyê di her du malan de pêk tê lê razîbûna Qeralîçe hewce ye ku pêşnûmeyek bibe qanûnek parlamentoyê.[33]

Ji bo hilbijartinên giştî (hilbijartinên Meclisa Gelan), Brîtanya li ser 650 herêman hatiye dabeşkirin, ku her yek ji wan ji aliyê endamekî parlamentoyê ve tê temsîlkirin.[34] Parlamenterên meclîsa gelan heta 5 salan wezîfeya xwe dewam dikin û her dem di hilbijartinên giştî de têne hilbijartin.[35] Partiya Muhafezekar, Partiya Karker û Partiya Netewî ya Skotlendê bi rêzê, ji hêla hejmara parlamenteran ve, di Meclisa Gelan a Brîtanyayê de partiyên herî mezin ên yekem, duyem û sêyem ên heyî ne.[36]

Çavkanî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

  1. ↑ "Brîtanya". webarchive.nationalarchives.gov.uk. Retrieved 2022-07-25.
  2. ↑ "GREAT BRITAIN | Meaning & Definition for UK English | Lexico.com". Lexico Dictionaries | English (in îngilîzî). Archived from the original on 2022-07-25. Retrieved 2022-07-25.
  3. ↑ "Population estimates - Office for National Statistics". www.ons.gov.uk. Retrieved 2022-07-25.
  4. ↑ "Malpera çavkaniyê, bi îngilîzî". www.royal.gov.uk. Retrieved 2022-07-25.
  5. ↑ Staff, A. O. L. "Queen takes over longest reign mantle after Thailand's King Bhumibol dies". www.aol.co.uk (in British English). Retrieved 2022-07-25.
  6. ↑ "Largest UK cities 2020". Statista (in îngilîzî). Retrieved 2022-07-25.
  7. ↑ "Anglo-Irish Treaty". Wikipedia (in îngilîzî). 2022-07-13.
  8. ↑ "Ancient skeleton was 'even older'" (in British English). 2007-10-30. Retrieved 2022-07-25.
  9. ↑ Koch, John T. (2006). Celtic culture : a historical encyclopedia. Library Genesis. Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-440-0.
  10. ↑ "Encyclopaedia of Wales". Wikipedia (in îngilîzî). 2022-04-15.
  11. ↑ "BBC - History - Athelstan". www.bbc.co.uk (in British English). Retrieved 2022-07-25.
  12. ↑ The Cambridge historical encyclopedia of Great Britain and Ireland. Internet Archive. Cambridge [Cambridgeshire] ; New York : Cambridge University Press. 1985. ISBN 978-0-521-25559-2.{{cite book}}: CS1 maint: others (link)
  13. ↑ Chibnall, Marjorie, ed. (2006-01-01). "The Normans". doi:10.1002/9780470693391. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  14. ↑ Canny, Nicholas P. (2001). Making Ireland British, 1580-1650. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-154201-5. OCLC 252552703.
  15. ↑ "Citizenship". www.nationalarchives.gov.uk. Retrieved 2022-07-25.
  16. ↑ "Treaty or Act of the Union, Scotland & England 1706 - UK History". web.archive.org. 2019-05-27. Archived from the original on 2019-05-27. Retrieved 2022-07-25.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  17. ↑ Congress, Library of (2002). The Impact of the American Revolution Abroad (in îngilîzî). The Minerva Group, Inc. ISBN 978-0-89875-978-5.
  18. ↑ Morgan, Kenneth (2007). Slavery and the British Empire: From Africa to America (in îngilîzî). Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-156627-1.
  19. ↑ Morgan, Kenneth (2007-12-06). Slavery and the British Empire: From Africa to America (in îngilîzî). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-923899-6.
  20. ↑ "Arquivo.pt". arquivo.pt. Archived from the original on 2016-05-13. Retrieved 2022-07-25.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  21. ↑ BBC. "Sailing against slavery". www.bbc.co.uk (in British English). Retrieved 2022-07-25.
  22. ↑ Lovejoy, Paul E. (2000). Transformations in slavery : a history of slavery in Africa. Internet Archive. Cambridge, UK ; New York : Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78012-4.
  23. ↑ "The inside story of how Tony Blair led Britain to war in Iraq". The Independent (in îngilîzî). 2016-07-05. Retrieved 2022-07-25.
  24. ↑ "United Kingdom country profile". BBC News (in British English). 2020-02-07. Retrieved 2022-07-25.
  25. ↑ "Scottish independence: Cameron and Salmond strike referendum deal". BBC News (in British English). 2012-10-15. Retrieved 2022-07-25.
  26. ↑ "Scottish independence referendum - Results - BBC News". www.bbc.co.uk. Retrieved 2022-07-25.
  27. ↑ "Brexit: New era for UK as it completes separation from European Union". BBC News (in British English). 2021-01-01. Retrieved 2022-07-25.
  28. ↑ a b c d "United Kingdom". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 5 adar 2021. Retrieved 13 adar 2021.
  29. ↑ "Walter Bagehot". Wikipedia (in îngilîzî). 2022-07-14.
  30. ↑ "Features - Update to A Guide to the UK Legal System | LLRX.com". web.archive.org. 2012-05-05. Archived from the original on 2012-06-03. Retrieved 2022-07-25.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  31. ↑ "Rûpela parlamentoya Brîtanyayê".
  32. ↑ "Malpera parlamentoya Brîtanyayê".
  33. ↑ "Malpera parlamentoya Brîtanyayê".
  34. ↑ "Malpera parlamentoya Brîtanyayê".
  35. ↑ "Malpera parlamentoya Brîtanyayê".
  36. ↑ "Malpera parlamentoya Brîtanyayê".

Girêdanên derve[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Keyaniya Yekbûyî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Keyaniya_Yekbûyî&oldid=1103374" hatiye standin.