Laos

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Laos
ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dûgela desthilatdar, welatên hundirîn û bê derya, communist state, people's republic û welat Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Ala

Mertal
Dirûşm: Peace, independence, democracy, unity and prosperity Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Laos li ser nexşeyê
Map
Laos li ser nexşeya Laos nîşan dide
Laos
Laos
Koordînat: 18°12'Bk, 104°6'Rh
ParzemînAsya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dûgel Laos
Paytext
  • Vientiane Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dema avabûnê1949 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rêvebir
 • ŞaredarPhankham Viphavan (2021–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rûerd
 • Giştî
  • 236.800 km² Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
6.858.160 (2017) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
DemUTC+7
Nîşana wesayîtêLAO
Malperwww.tourismlaos.org/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Komara Demokratîk a Gel a Laosê, (Sathalanalat Passathipatai Passasson lao), welatekî Asyaya başûr-rojava ye wekî welatên Myanmar, Taylenda, Kamboca, Viyetnam û Çîn cîranên Laosê ne.

Tarîx[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gava ku dor tê Asyaya Başûr-Rojhilat, welatê Laos bi gelemperî ji hêla cîranên xwe ji jiyanê mezintir eciqandî ye. Di navberê de cîwarbûyî vietnam û Tayland, li bakur Çîn û Myanmar, Laos dibe ku di bin siya de bimîne. Lêbelê, Laos welatek xwedan paşmayînek dewlemend a sirgûnê ye, ku şerê padîşahî û koloniyên hilweşiyayî dike. Ew cîhek e ku lê jiyanek hêdîtir lê tê hembêz kirin, li ku ye Dîmenên spehî û çemên dirêj bi dirêjahî pir in. Ew welatek ku bi etnîsîte, çand û kevneşopiyên cûda dagirtî ye. Di vê rêberê destpêkê de, ez hêvî dikim ronahiyek bibiriqe li ser ecêbên bêhempa yên Laos pêşkêş dike.

Eslê Laosan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Laos welatek e ku tê de gelek etnîsîte û paşnavên nijadî hene. Lêbelê, mirovên Lao di eslê xwe de êlek ji Yunnan, Çîn bûn. Ew di sedsala 13-an de koçî başûr kirin û çûn sînorê Khmermperatoriya Khmer. Yekem Keyaniya Lao di 1353-an de hate damezrandin û navê wî Lan Xang, an jî bi Englishngilîzî 'The Land of A Milyon Elephants' bû. Ew ji hêla Fa Ngum, neviyê yê Muang Sua Qiral. Ew di dawiyê de wekî 'Dagirker' hate nas kirin. Lan Xang zêdeyî 300 salan li ber xwe da berî ku ji hêla rejîma dijmin ve ji ber avantajên xwe yên bejahî were girtin.[1]

Fa Ngum[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gava ku bapîrê wî padîşahê padîşah bû Fa Ngum endamek malbata keyanî ya Muang Sua bû. Demek kurt piştî bûyîna wî, bavê wî ji ber ku wî peywirên xweya qralî pêk neanî ji hêla padîşah ve hate sirgûn kirin.[2] Malbat paşve kişiya Angkor, li cihê ku Fa Ngum hate mezin kirin, li navenda Khmermparatoriya Kmer. Sal bi şûnda, Fa Ngum di riya xwe de şer kir Ekemê Mekong, da ku textê xweyê rewa li Muang Sua ji nû ve bistîne û Keyaniyek Lao ya yekbûyî biafirîne. Ji bo pêkanîna vê armancê, wî destnîşan kir Budîzma Theravada bi hêviya ku ji nû ve beşdarî gelek komên etnîkî bibe.[2] Xezûrê Fa Ngum, Qralê Khmer, zanyar û doktrînên Bûdîst şand ku alîkariya hewildanên wî bike.[3] Wî her weha ji wî re Bûda zêrîn a rêzdar a bi navê Phra Bang, ku wekî sembolek îdiaya textê Laos dihat hesibandin, şand. Ev efsaneya zêrîn li Muang Sua hate danîn, ku di rûmeta xwe de bû Luang Prabang.[3]

Keyaniya Lan Xang[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Keyaniya Lao ya Lan Xang ji 1353 heya 1707. wek dewletek yekbûyî serdest bû.[4] Ew wê demê yek ji mezintirîn keyaniyên Asya-Başûr-Rojhilat bû. Di warê mezinahiyê de, wê tevahiya Laos-a îro, bakurê rojhilatê Tayland-ê û deverên Viyetnam-ê di nav sînorên xwe de dorpêç kir. Di sedsala 17-an de, hebûnên wê pir girîng bûn, ji ber hewldanên artêşa Lan Xang li dijî Khmer, Burma, Viyetnamî û Taylendî.[4] Lêbelê, di 1694 de, dema ku Padîşah bê mirazek mir serdestiya wê dest bi perçebûnê kir.[5] Padîşahî ket nav kaosekê û di dawiyê de bû sê keyaniyên cûda: Luang Prabang, Vientiane û Champassak. Vê dabeşbûn bû sedema pevçûnek navxweyî ya domdar û êrişek hêsan a welatên din. Di dawiya sedsala 18-an de, Siyamî li piraniya sê keyaniyên Lan Xang, ku îro piraniya Laos û Kamboçya ne, hukum kir.[5]

Kolonîzmê fransî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di paşiya paşîn de Siam ji bo ku serxwebûna xwe biparêzin herêma Lan Xang teslîmî Fransiyan kir. Frensiyan sê keyaniyan ji nû ve kirin yek laşek rêveber û navê wê kirin Laos. Ev ji 'les Laos', navê pirjimar ji bo gelê Lao hat. Di bin kontrola Fransî de, di warê geşedan û guherînê de pir hindik çêbû. Wan welat wekî 'welatê lotikvanan' binav kirin, û yekane pargîdaniya bazirganî ya palpişt bû îxracata afyonê. Dema II ya Şerê Cîhanê, Hukumdariya Fransî bi rengek demkî ket destê japonan. Gava ku Japonya di 1945 de derket, tevgera Lao Issara ('Laos-a Azad') serxwebûna xwe ragihand. Lêbelê, Frensiyan gava Padîşah alî wan bû, serweriya xwe ji nû ve anîn, û dê heya 1953, dema ku wan otonomî dan Hikûmeta Royal Royal.[6][7]

Laos û Verê Viyetnamê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî ku Hikûmeta Lao ya Keyanî di 1953-an de hate ser kar, ji-berhema Tevgera Lao Issara, bi navê Pathet Laos, tevgereke berxwedanê ya ku ji hêla Viyetnama Bakur a komunîst ve hat pejirandin, da destpê kirin. Bi rêberiya Mîrê Souphanouvong, 'Mîrê Sor', wan bawer kir ku Hikûmeta Lao ya Keyanî ji rêvebiriyek pushoverê pê ve tiştek din nîne. Di konferansa duyemîn a Cenevreyê de, 1961-1962, Laos bêalîbûna xwe diyar kir. Ew hêvî dikir ku ji her pevçûnek navneteweyî dûr bikeve. Lêbelê, ji ber têkiliya xwe ya erdnigarî û siyasî bi Vîetnamê re, bêyî ku be jî ew bû beşek ji erê Viyetnamê. Di vê demê de, Pathet Laos hêdî hêdî populerîte dibû û dê biçûya ku bi nîv birayê Souphanouvong, Souvanna Phouma re bibe serokwezîr, bibe beşek ji hikûmeta koalîsyonê.[8]

Secreterê veşartî' yê DYE yê bi Laosê re[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 1960 de, CIA bi generalê serekî yê Artêşa Qraliyeta Lao, Vang Pao re têkilî danî, da ku arteşa wan ya veşartî bi rêve bibe di hewla wan de jibo aramkirina Pathet Lao. Pao endamek bû hmong civaka li Lao, û CIA Operasyona Momentum Hmong peyda kir û perwerde kir ku bi Pathet Lao re rûbirû bimîne. Laerê li erdê bi leşkerên Dewletên Yekbûyî yên li Laosê re ji ber şert û mercên nebaş û erdên dijminahî çu carî ne bijarde bû. Ji ber vê yekê, bombebarankirina Laos wekî vebijarkek ewletir bû ji bo seqetkirina xetên dabînkirina komunîst berî ku ew li dijî hêzên Amerîkî werin bikar anîn.[9]

Hêzên Hewayî yên Dewletên Yekbûyî di 1964-an de dest bi bombebarankirina Laosê kir, bi balafirên ku ji Taylandê direviyan û tijî bombeyên koma ku ji bo wezîfên veşartî hatibûn terxankirin bûn. Armanca hedefa van bombeyan astengkirina zincîrên dabînkirina komunîst bû li Chopa Ho Chi Minh. Tête texmîn kirin ku li seranserê bombebaranên Dewletên Yekbûyî yên li Laosê, Dewletên Yekbûyî neh salan her heşt deqîqeyan, 24 demjimêran, her heşt deqîqe wekhev avêt. Wekî encamek, Laos-ê di dîrokê de, ji zêdeyî du mîlyon ton bombe, ku ji hemî bombeyên di dema WCII-an de bi hev re hatine avêtin, bombebarana herî giran a her welatî kişandiye.[9]

Çand[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bi piranî, cewhera gelên Laos bi baweriyên wan ên Bûdîzma Theravda ve tête diyar kirin. Taybetmendiyek sereke ya Theravada ew e 'aramkirina hestên mirovî', ku dike ku hestên xurt û bêtehm di civaka Laos de wekî tabû werin dîtin. Kamma (karma), wekî faktora diyarker tê dîtin ku jiyana yek dê çawa bilîze, ji ber vê yekê dema ku dor tê pêşeroja wan mirov hinekî rehettir dibin. Bêjeyek ku di civaka Laos de hevpar e pir zêde kar ji bo te xerab e ', û dûrketina ji stresek nehewce wekî normek çandî tête hesibandin. Wekî encamek, jiyan li Lao dibe ku bi gavên hêdîtir were jiyan kirin.

Piraniya mirovên Lao meyldar in ku zû radibin. Ew bi gelemperî li ser xwe didin dikan roj beriya 6ê sibehê. Dibe ku ev tiştek bi vê yekê re hebe ku pir sazî zû li Lao, tewra li paytexta Vientiane, zû nêzîk dibin. Kar bi gelemperî forma xebata destan digire, ji ber ku piraniya gelê Lao li deverên gundewarî dijîn. Berevajî Viyetnamê, Lao her sal tenê yek berek birinc didirû. Ev piştrast dike ku dema ku serdemên xebatê yên mijûl hene, di navberê de gelek demdirêj heye. Gelê Lao meyl heye ku bi malbatên xwe yên berfireh re bijîn, bi sê nifşan re heman malbatê parve dikin. Kevneşopî ye ku malbat hemî bi hev re li ser doşekên li ser erdê bixwin, digel çend xwarinên ku ji hêla her kesî ve têne parve kirin.

Cilûbergên Kevneşopî li Laosê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gava ku piraniya mirovên lao di jiyana xweya rojane de cilên nûjen li xwe dikin, cilên kevneşopî hîn jî ji bo merasîm û hin şahiyan li xwe dikin. Ji bo jinan, setek 'Sinh' tê li xwe kirin, ku ji sê beşên cuda pêk tê. 'Sinh' an 'phaa guneh' kirasek pêçayî ye ku ji hevrîşim û pembû hatiye çêkirin û bi gelemperî bi qalibên tevlihev hatî xemilandin. 'Suea pat' kirasê milê dirêj e ku li du beşan parvekirî ye ku li pêş bi alîyê dî diagonal derbas dibe û paşê jî bi têlan ve li paş ve tê girêdan. 'Pha biang' celebek şalê hevrîşim e, ku ji hêla mêr û jinan ve tê pêçandin, bi qasî lingê fireh ê ku li ser singê xwe diagonal li ser milê xwe dixe, û yek serê wê li piştê ve daleqandî ye.

Ji bo mêran, kincê kevneşopî bi gelemperî ji 'salong' pêk tê, ku pêlavên mezin in ku bi rengên cihêreng têne. Ew timûtim bi gogên spî yên çok-berjêr, kirasek û pha biang ve têne girêdan, û ji bo piraniya merasîm û bûyerên girîng têne lixwekirin. Lêbelê, Laos ji gelek etnîkan re mal e, û wekî encamek, gelek celeb celeb cilên kevneşopî. Yek ji van nimûneyên weha Kulîlka Hmong e, ku bi cil û bergên xweyên rengîn ên bi pêçikên bejnkirî û serikên mezin ên tartana rengîn têne nas kirin.

Olî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Digel ku Laos welatek pirçandî ye, du olên sereke yên serdest hene. Ya yekem yek e ku min berê behs kir; Budîzma Theravada. Li Laosê ola herî mezin e û ji hêla 65% ê gel ve tê peyde kirin. Theravada Budîzm, di aslê xwe de, digihîje sê têgehên sereke: Dharma, Karma û Sangha. Dharma dikare wekî rêberek tevger û baweriya rast were dîtin. Karma diyar dike ka tevgerên kesek çawa dikare çarenûsa wî diyar bike an biguheze. Sangha têkildar e ka meriv çawa dikare çalakiyên xwe baştir bike. Dîdevaniyek hevpar a ku li Laosê tê dîtin rêwîtiya rojane ya rahîbên xiftan e ku goriyên xwarinê ji gundiyên xweyên îbadetê yên herêmî qebûl dikin. Rahîbên Bûdîst bi xwedîkirina milkên erdê bawer nakin û şagirt bawer dikin ku pêşkêşkirina xwarinê karma baş peyda dike.

Li Laosê olek din a populer Animîzm e. Bingeha Animismê baweriya bi 'Phi' an giyanan e. Baweriya hebûna van giyanan sedema her tiştî ye ku li dora me diqewime. Anîmîst bawer dikin ku mirov ji çar hêmanên bingehîn ên gerdûnê: erd, av, ba û agir; û ku laş ji hêla 32 giyan an 'xwan' ve tê parastin. Van 'xwan' di hundurê laş de bi ahengî dijîn û dema ku kesek nexweş bikeve tê bawer kirin ku bêhevsengiyek giyanî rû daye. Anîmîstên Laotî bawer dikin ku şaman têkiliyek taybetî bi cîhana giyanî re heye. Ger kesek bawer dike ku ji cîhana giyan winda bûye û hewce ye ku were vegerandin bi gelemperî bang li wan tê kirin.

Celeahî û Fahiyên Kevneşopî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Adeta Laosî ya ku carî pir dijwar naxebite jî tê vê wateyê ku mîhrîcan û bûyerên pîrozbahiyê kêm caran ji dest diçin. Gelek betlan û cejn hene ku di salê de têne pîroz kirin. Yek ji navdartirîn Pi Mai an Sala Nû ya Lao ye. Bi fermî, ev festîval sê roj dirêj e. Lêbelê, ne tiştek ne ew e ku ew bi kêmî ve hefteyek bimeşe. Taybetmendiyek sereke ya şahiyê şerên mezin ên avê digire nav xwe. Mirov bi av û ard bi xerîban şil dibe. Di heman demê de li bajaran pêşangehên ku bi laş û maskeyên kevneşopî dîroka folklorî û folklorî didin pêşandan. Perestgeh têne şûştin û paqij kirin û amade ne ku ji şagirtên pratîk pêşkêşî bistînin.

Festîvala Boun Bung Fai[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Festîvalek din a Lao ku pir populer e Boun Bung Fai, an Festîvala Rocket a Lao ye. Bi kevneşopî, ev merasîmek e ku ji bo anîna baranê tê çêkirin da ku çandina birincê dest pê bike. Pîrozbahî bi gelemperî di nav du an sê rojan de çêdibin û tê de muzîk û reqs, rêwiyên float hene û roja paşîn bi avêtina roketên navmalîn diqedin. Yên ku xwediyê wan roketên ku herî bilind difirin û ya herî geş dişewitînin, yên winda dikin têne avêtin nav axê, wekî serketî têne hesibandin. Temaşevanên vê mîhrîcanê dikarin li pêşandanan temaşe bikin, li darizandina roketan guhdarî bikin û di atmosfera cejnê de bigirin.


Eyaletên Laosê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Laos ji 16 eyalet, Şaredariyek û herêmek taybet pêk tê:

  1. Oudomxay
  2. Sayaboury
  3. Xieng Khuang
  4. Houaphan
  5. Bokeo
  6. Phongsaly
  7. Luang Namtha
  8. Luang Prabang
  9. Vientiane
  10. Khammouan
  11. Savannakhet
  12. Borikhamxay
  13. Attapeu
  14. Saravane
  15. Sékong
  16. Champasak
  17. Şaredariya Vientiane
  18. Herêma taybet a Xaysomboun

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ Journals. "Manusya" (PDF). PDF (bi English).{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  2. ↑ a b "The Golden days of the Great Shan Empire II". San Oo Aung's Weblog (bi îngilîzî). 17 kanûna paşîn 2008. Roja wergirtinê: 3 îlon 2023.
  3. ↑ a b "Fa Ngum | Founder of Lan Xang Kingdom | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 3 îlon 2023.
  4. ↑ a b Williams, Benjamin (22 kanûna pêşîn 2020). "Cultural Profile: Lan Xang, the Empire of Ancient Laos". Paths Unwritten (bi American English). Roja wergirtinê: 3 îlon 2023.
  5. ↑ a b "Laos : a country study". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Roja wergirtinê: 3 îlon 2023.
  6. ↑ Stuart-Fox, Martin (1995). "The French in Laos, 1887-1945". Modern Asian Studies. 29 (1): 111–139. ISSN 0026-749X.
  7. ↑ "13. French Indochina/Laos (1945-1954)". uca.edu (bi American English). Roja wergirtinê: 3 îlon 2023.
  8. ↑ Stuart-Fox, Martin (1980). "LAOS: The Vietnamese Connection". Southeast Asian Affairs: 191–209. ISSN 0377-5437.
  9. ↑ a b "Supporting a Secret War" (PDF).

Giredanê dervê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Laos de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Laos&oldid=1190433" hatiye standin.