Karl Marx

Karl Heinrich Marx FRSA
Karl Marx 1875
Jidayikbûn	5ê gulanê 1818 Trier
Mirin	14ê adarê 1883 London
Esil	Cihûyê alman
Pîşe	Fîlozof
Hevjîn	Jenny Marx
biguhêre

Karl Heinrich Marx FRSA di 5ê gulana 1818an de li Triera yek ji bajarên Almanyayê hatiye dinê. Fîlozof, civaknas, aborînasê polîtîk, dîroknas û sazûmankarê sosyalîzma zanistî ye. Di ciwanîya xwe de Hegelîyên Ciwan nas kir û peywendî bi felsefeyê re danî. Li zanîngehên Bonn û Berlîn perwerdeya hiqûqê stand. Ji fîlozofên wek Spinoza, Hegel, Feuerbach feyz wergirtiye û bandor li gelek fîlozof, siyasetmedar û şoreşgerên sedsala 20emîn kiriye û hîna ramanên wî tên nîqaşkirin. Karl Marx di sala 1843an de bi dergistiya xwe a bi navê Jenny re zewicî û ji vê zewacê 7 zarokên wan çêbûn , lê ji ber şert û mercên Marx di nav wan de tenê sê zarok gihîştin emrekî dirêj. Karl Marx di 1843an de dest bi nivîsîn û sazkirina ramanên xwe kir. Di sala 1844an de wî li gel hevalê xwe yê herî nêzîk Friedrich Engels Manîfestoya Partiya Komunîst weşand, ku ev beyanname di cîhanê de yek ji pirtûkên herî zêde hatiye wergerandin û xwendin e. Karl Marx digot, "fîlozofan heta îro bi awayên cuda tenê cdinyayê şîrove kirine, lê ya girîng guhertina wê ye. Marx ji ber fikrên şoreşgerî pêşî ji Prûsya, dûvre ji Fransa tê mişextîkirin û koçî Brîtanya dike, heta dawiya emrê xwe li London dijî.

Marx ji ciwanîya xwe heta roja mirinê hemû ked û jîrahî û ramanên xwe ji bo hilweşandina pergala kapîtalîst û avakirina cîhaneke komunîst bi kar anîye. Karl Marx bi gelemperî serê xwe bi ravekirina têkilîyên ked û sermiyanê, kapîtalîzmê, dîrokê, avahîya civakî, materyalîzma dîyalektîk êşandîye. Berhema wî ya herî navdar Kapîtal e ku ji sê bergan pêk tê. Berga yekemîn ji alî Marx ve tê weşandin, berga duyem û sêyem bi nîşe û çavkanîyên Marx ji alî Engels ve tê çapkirin. Navê çend pirtûkên wî yên din ev in: Bîrdozîya Alman, Li Fransa Şerê Çînî, Malbata Pîroz, Grundrisse.

Karl Marx di sala 1864an de beşdarî Enternasyonala Yekemîn bû û ji bo yekitîya karkerên cîhanê xebat kir. Piştî têkçûna Komuna Parîsê pirtûka bi navê Li Fransa Şerê Navxweyî dinivîse. Di pirtûka Rexneya Bernameya Gotha de li ser mijarên rêxistina partiya karkeran, ji kapîtalîzmê derbasbûna komunîzmê disekine. Karl Marx li gor otorîteyên ramanî giregirekî felsefeyê ye. Sartre ji bo Marx wiha gotiye: bêyî guh dayîna wî tu zanîst nayên kirin.

Li ser jiyan û berhemên Marx bi sedan pirtûk hatine nivîsîn, fîlm hatine çêkirin. Roman a bi navê Dizîna Agir ku ji pênç bergan pêk tê jiyana Marx û serdema wî vedibêje. Marx di 14yê Adara 1881an de jiyana xwe ji dest dide. Li ser kêla gora wî wiha dinivîse: Karkerên hemû welatan, bibin yek!

Jiyan û perwerdeya wî

Di bin Keyitiya Prusya de li Trier ê di malbata Cuhi de ku xwediyê heft(7) zarokan bû hata dinyê. Bavê wî Heinrich(1777-1838)aşqakî zanistên Deme Rohniyê yên weke Voltaire û Rousseau bû. Ji ber ku rêveberên Prusya Dîploma ne dida mirovakî Cihu, êdî ew ji bû Xiristiyan. Navê ciya wî Henrietta(1788-1863)ya. Xwûşk û birên wî ji Sopfie, Hermann, Henriette, Louise, Emilie û Caroline ne.

Marx haya 13 saliya xwe li malê hata perwerde kirin. Ji Gymmnasiumê ku mezûn bû, piştre rê girt û çû Bonn û li Zanko ya Bonnê ji bo xwandine dadê xwe da qeydkirin.Marks, ji ber hizre ku di demên pêş de bavê wî nikarê lê meyîzenê, felsefe û Wêje red kir. Ku salekê li wir xwand, piştre ji aliyê bavê wî ve, ew hata şandin li zankoya Berlinê e ku pir bi rêz dihata pêşwazi kirin û navê wê Fredrich-Wilhelms Uniwersîtî. Di wê demê de marks, di der haqê gelek jiyan û helbest nîvisandina. Di wan nivîs û helbestên wî de bandûra Hegelvanên ciwan heya. Ev koma [[Hegelvanan hinekî weke xwede nenas dihatina naskirin. Di sala 1841 ê de teze xwe ya bi navê "di naqabîna felsefe xwezê ê Demokritosvan û Epîkurûsvana de farq"ê re mezun bû.

Marx û demên wî yên piştre

Hegelvanên ciwan, ji komaka ku Ludwig Feuerbach û Bruno Bauer serokê wan bû û hegel bi xwe jî rexne dikirin, ji wan pêk dihat. Her ku Hegel rexne dikirin jî, ew Tehera wî yanî Dîyelektika wî olê û polîtîkayê analiz bikin bikar dianîn. Hinek ji amdamên vê komê, di naqabîna "felsefe post-Aristo" û "felsefe post- hegelvanan" Analojîyekî ji xat dikin. Yek ji van Max Stirner]], Feuerbach û Bauer bi pirtûka bi navê Der Einzige sein Eigenthum rexne jî dikin. Rexne wan jî ewê ku wan xwede nenasan bi bêjeyên ne bûjen, bi bûjenkirina wan re oldariyê bi pêş dixin. Max, bi xwe dibêje ku ew pêzawariya Feuerbach di şopêne. Pişt vê re ji Stirner û Feuerbach bi rexne kirinê re bingihe pêzaweriya Dîrokî diavêje û Îdeolojiya Alman di nivîsêne. Lê pirtûka ku di nivîsêne jî nayê weşandin..

1843 marks, di çiriyê de diçê Parîs. Di 28 tabaxê de di sala 1844an de rastî Friedrich Engels tê û di jiyana wî de demeke nû bi hevalbendiya wan dest pê dike. Engels ji sedeme wî ya herî mazin ya hatina Parîsê jî ji bo naskirina Marx e. Di ofîsa rojname ya bi navê Rheinische Zeitung ye Marx derdixist hevdû dibînin. Engels, berheme xwe ya herî mezin ya ku gîringî dide yê de ya bi navê " Di 1844an de li Îngilistanê şert û mercên çîna karkaran" şanî wî dide. Di wê demê de Parîs ji şoraşgarên Alman, Îngiliz û Îtalî û hê ji yê gelek welatin din re malwelatî dikir. Marx ji bo ku bi Arnold Ruge bi xabitê hatibû. Bi hev re di sala 1844an de rojnama Deutsch-Französische Jahrbücher derxistin. Lê ev rojnema bi ser ne keve û Marx êdî di rojnema li Parîse ya Alman de û ya herî hişk di Vorwärtsê de di nivîsêne, êdî. Ev rojname ya Ewropî ya herî hişk û Marx li ser Hegel di nîvêsêne. Û li ser gote xwe ya li ser pirgirêka Cihuyan di xabitê. Şoreşa Fransayê û Froudhon ji lêkolîn dike.Êdî li ser çîna karkaran bidest hizirandinê dike. Piştre bi demekê re Nivîse xwe ya bi navê " Li ser Pirgirêka Cihuyan" weşand û weke bersivekê ji Bauer ji ev goter dibe û navbara wî û Hegelvanên ciwan ji kifş dike. Di vê gote wî de bi qasî li ser mafê mirov û mafên sivîl di sekinê wilqasî jî li ser azadiya di hundurê xiristiyaniyê ji di rawastihê û hinek rexnan ji digirê. Lê Engels, dike ku marks li ser çîna karkar û Îktîsatê bi ponijê. Riya wî ya ponijbûnê kifş dike. Di sala 1844an de di Nivîsên wî yên dest de hinek minaqên vê yekê cih digirin. Ev nivîsên wî haya 1930 bê ku werina weşandin dimênin. Di wan nivîsên xwe yên dest de li ser Kapitalîzmê, Keda mirov û Beyenîbûnê di rawastihê.

Di sala 1845an de piştî ku suîqast li keyê Prusya Li Friedrich William IV, ku rojnema Vorwärts piştgiriya vekirî diyar dike, êdî ferman ji marks re tê ku Parîse terk bikin. Bi Engels re diçina Brukselê. Marks, pişt vê re êdî xwe dide karê xwe yê Îdeolojiya alman û pêzawariya dîrokî. Ev çavkanî ji, li gor wê "ya ku hebûna mirov kifş dike ne têgihiştina wî ya, vajî wê, ya ku têgihiştinê kifş dike hebûne civakê bi xwe ya. Marks, êdî dîrokê li gor têkiliya di nav kedê de di hilde dest. Li ser xuruxurandin ketine pergala pêşawariya di rwastihê. Ev dem, weke ku aqadamisyanan dianî ser ziman ji deme Marksê ciwan qutbûna ji. Marks, piştre "sefeleta Felsefê" di nivîsêne û ew nivîsa wî weke bersivekê ji Pierrer-Joseph Poudhon re ya û weke rexne girtina li Felsefe pêzawar ya Fransa ji ya. Di 21 sibatê de 1848an de weke menîfestoya hevgirtina koma komînîst û hinek komên komînîst, manîfestoya komînîzmê yê engels û marks di weşênin.

Sala 1848, li Ewropa gelek şoraşên bingihin dibin, sala wê ya. Marks, piştre, li Berçîqa tê girttin û tê dervî sînorkirin. Piştî li Fransa tekoşîn dise dest pê dikin, êdî careke din, ew dewetî wêderê tê kirin. Li wir, ew gelek serî rakirinên xalkan dibîne. Di sala 1849an de careke din di vegerihê Kolnê û li wir êdî rojeneme yaNeue Rheinische Zeitung, bidest weşana wê dike.Li wir, di deme ku dimêne de du caran wî derdixina dadgahê, lê di herdû caran de baraat dike. Piştî êdî zêde baskî têne ser rojnemê, êdî di vegerihê Parîse û ji wir tê şandin û piştre pênebarî Londonê dike.

Li Londonê

Marks, ji Gulana 1849an haya dawiya umrê xwe wê li Londonê bimêne. Di sala 1851 de, di rojnameya New York Herald Tribune weke mihabîr kardike. Di sala 1855en de kurê wî Edgar ji nexweşiya veremê dimirê. Li wir di wê demê rewşe wî ya aborî ne başa. Lê belê çend ku rewşe wî ne xweşa ji di sala 1857en de li ser sermayê, milkê teybet û keda bimaf û dewletê pirtûka ku nivîsandibû temem dike. Di sala 1858 de karên xwe ku dana hevdû, ancax di sala 1939an de Li Grundrisse têne weşandin. Berheme wî ya ku cîdî ye ku di sala 1859an de bi navê "ji Rêzaniya Aborî yê re Têkarî" ya. Nîqaşên ku di derbarê Adam Smith û David Ricardo de li ser Pitir-bûha, ji jivîsên wî yên dest pêk tên. Ev pirtûk ji, lê piştî mirina wî re tê weşandin. Ev herdû pirtûk ji hinek beşên di Kapitalê û weke taslakaka wê ne. Di sala 1867an de karê wî yê herî mezin ya li ser Pêvajoya Hilberînê ku analiz dike, Kapîtal hate weşandin. Cilde pêşî hata weşandin. Cildên duyemîn û yê sêyemên ji, ew karê berdewam dike, Lê piştî mirina wî re Engels wan di weşêne.

Feqirî û xizaniya wî jêre bûya astang ku wan berhemen nezû bidawi bike. Piştre demên xwe û motive, hinekî dirêj ku dide Enternasyola yekemîn, wê karê wî ji dibe sedem ku hêdî bi rê ve herê. Di Kongre wê de ji bo civine aktif cih digire, di karê wê de. Di navbere wî û Mikhail Bakunin pir hizirên cude di nav wan de çêdibin. Di sala 1872 de Kongre Lehey di navbara wan de niqaş derdikevin. Bakunin, Hizrên Marks "otorîter" şîrove dike. Ev yek ji dibe sedeme pir niqaşên mazin û jidahî û hişk. Piştre Bakunin û yên di gotin em "neotorîter" in, hatina derxisitin ji Kongrê. PIştre ku li Komîna Parîsê, tişte ku li wir dibin, bandûra jev cudetiya hizran ya li Kongre Lehey ji hebû.Jev cudebûn Marks ji bi bandûr dike, piştre marks gote xwe ya bi navê "Şerê navxweyî yê Fransa" Komîna Parîsê di parêze. Marks, piştre ji sihata wî xira dibe, êdî nikarê weke berê bi bi afirêne. Di sala 1875 de "Rexn li bernema Gotha" weke stretejiya, û Dîktetoriya proleterya ji weke ji kapitalizmê buhurîna Komînîzmê û patiyên çîna karkaran mijarên wan hilda dest. Di vê pirtûka xwe de prensiba " ji herkesî li gor jêhatiya wan û ji herkesî re li gor divêtiya wan" anî rojeve. Wî xwest ku ew bibe dirişime xelkê.

Jiyana Marks ya bi malbatî ji pir weke ya zanistiya wî ya. Karl Marks, Bi keçe baronekî Prusya re, ku navê wê Jenny Von Westphalen re di zewice. Marks û Westsphalen, ji ber ku pêşî, malbata wê ne xwest, hinekî bi dizî têkiliya wan berdewam kir. Piştre di 19 hezîrene 1843an de ziwici bûn. Ew, pişte bi malbat re li Londonê li taxa Soho di malaka bi sê mezel de bicih bûn. Di wan salan marks û Jenny, çar zarokên wan dibin. Piştre sê zarokên wan din ji bûn. Lê ji wan heft zarokên wan sê zarok li jiyanê man û gahana deme xwe ya balixbûnê. Ji wan ji, sê zarokên wan di deme balixbûnê bixwe dawi li jiyana xwe tênin. Li Manchesterê Engels bi karê malbatê de diçû û ew yê ku herî zêde ji marks ji bû alikar bû. Marks li karkiirna xwe ya li New york Daily Tribune kardikir û hinek pere bidest dixistin. Malbat, di 1856an de hinek mireteye ku ji malabata wê ma ya, êdî barî taxaka Londonê yeka hinekî baş dikin. Lê Marks bi xwe, jiyana xwe, hemû hema bêja bi xizanî buhurand. Xizaniyê, pêşiya wî ne berda.

Di sala 1881 de jina wî Jenny ku çû ser dilovaniya xwe, piştre sihata Marks ji xira bû. 15 mihên xwe yên dawiyê wî bi nexweşiya qatarê dibuhurêne. Ev nexweşî piştre di qulube Bronşît û Ploreziyê. Karl Marks, Di 14 adara 1883an de çûya ser dilovaniya xwe. Tirba wî li Londonê ya û li ser kevirê tirba wî, gotina dawiyê ya Manifestoya Komînîst bi bi tipên mazin li ser kevirê tirba wî hatiya nivîsandin. Ew gotin ji, "Bila karkarên hemû welatan bigihin hev" Di binê kevirê wî de ji ji Tezên li ser Feuerbach, ev gotin wî hatiya nivîsandin."Filozofan cîhanê tenê bi hinek awayan şîrove kirin, ye girîng ewe ku mirov wê bi guharêne".

Felsefe marksîzmê

Felsefe marks ji pêvajoyan felsefê zêdetir kirinê ji dike nava xwe de. Bi vê yekê cude dibe. Marks, kirin û hizir di jiyanê degahanda hevdû û "felsefe praksîs" pêş xist. Li gor vê felsefe markssizmê, kirin û hizir bi hev re dike. Piştî mirina wî re Lenîn, Mao, Stalin û Trotskî marksizîm şîrove kirina. Bi van şîrove yan, Lenînîzm û Maoîzim derdikeve.

1. Hizre felsefê ya marks

Felsefe marks, palpişte wê xweza mirov û cihê wî yê di nav civakê de ya. Bi alikariya dîyelektîke Hegel di xwezaya mirov de neguharandinê red dike. Li vir, tişte ku qast tê kirin, ne ji aliyê fizyolojika mirov ya, ji aliyê nêzîkati û di nav civakê de labatina ku di nav civakê de hatiya kirin, ev qast tê kirin. Vê ji "pêvajoya dîrokî" û "Xweza"yê bi hev di hildê dest û pê têne ser ziman. Kifşkirina bi sert û mercên sosyolojikî ya civakê li pêşiya ya xwezayê ya ku li tevgere mirov tê. Lê ev hebûn mirov red nakê. Hizre xwe ya Beyenîbûnê ji li ser vê yekê ava dike. Keda mirov, bi xweza zerengiyekê pê divêt. Vê hizre xwe ji di kisma sêyemîn ya cilde Kapîtelê ye yekemîn de weke têne ser ziman. "Karê pîrabûkê weke yê hunervan weke ku tê dîtin, mêşa hingiv weke di peteke xwe çêkirnê de mîmarekî dike fêhetiyê de, Çi ku, ya avadanî ya xirab ji mêşa hingiv ya baş cude dike tişt, mîmar deme ku avadaniya xwe çêdike di serê xwe de wê di xiyala xwe de avabike ya"

Analizkirina Marks ya dîrokê, xwe di sipêre civakên candin û berê û di civaka pêşasaziyê de ji bo malakê çêkirin maden û fabrikên, vê hêza afirandinê û hêze amurên çêkirinê yên ku bikar têne mirov, têkili û teknolojiya ku bikar tê bikar anîn, bi wê re ji wê, wê buhurîne ji pêvajoya faodalozmê li pêvajoya kapitalizmê pêk hatiya.Li gor marks hêze afirandinê berî ya têkiliyan tê û zû tê guharandin. Di Sefeleta Felsefe de ev yek weha cih digirê. "Hêzên civakê pir jidahî bi hêzên afrandîne ve girêdayî ya. Ji bo hêzne afirindinê bêne afirandin, mirov awayê xwe yê afirandinê di guharêne.Awayê afirandina guharandin ji, bi xwe re jiyan û riyên qizinckirina xwe guharandinê re, hemû têkiliyên civakî têne guharandin. Aşê ardê awayê civaka faodalizmê dide, Aşê biharê ji deme pêşasaziyê kapitalistê wê dide .."

Li gor marks, di civakê de çînên ku diafirin ji li gor awayê afirandinê ya. Ew mirovên ku çîinekê awa dikin bi hebûna xwe, ne bilince xwe têne cem hevdû. Her çîn, li xwe xwe berjewendiyên wê yên cude hene, ev ji dibe sedeme şer û pevçûnan. Dîrokê mirovahiyê xoslete wê ya herî bigihin ji şerê nav çînan de ya. Li wî, "dîrokê civakê ya hata naha, ya dîroke şerên çînî ya".

Marks, bi hêze keda mirov û têkiliya wê re ji eleqeder bûya. Beyenîbûn, di deme xwe ya ciwanîye de li ser sekinî. Di pergala Kapitalizmê de mirov ji xweza beyenîbûn, hem ji keda xwe û hem ji ji têkiliyên xwe yên civakî ji her weha beyen dibe. Di Kapitalê de vê, bi "meta fetisizmê" têne ser ziman. Têgihiştine xalat ji, bêjeyeke ku di terminolojiya marksizmê ya girînge. Bi Îdeolojiyê ve pir girêdayî ya û wê ne baş dike. Li gor wî, yên xwediyê hêzên afirandinê ne, wê nêrîte xwe ji serwerî çînên bindest an ji biçûk bike. Bi vê yekê ji, li gor wî, wê Ploleterya wê nizanibe ku berjewendiyên wî li kuderê ne. Wê hizir bike ku hêze wî ya guharandina pergalê nîn e. wê bûyaran, ji çavaekî şoraşgarî bi çavakî olî an ji mirovî wê şîrove bike. Marks, bi vê ve girêdayî di "Raxnakirina li ser felsefe dadê ya Hegel" vê têne ser ziman. "Xamgîniya olî bi zêdeyê ya rasti ya ku li derve tê xistin û bi awayekî dî ji xamginiya rast ya li ber wê protesto kirina. Ol, mirovên têne binzorkirin zarazara wî ya dil, dinyeke bêdil germbûna wê, arîşa ya ku hatî dervkirin ji dêla wê arîşaya rewşên civakê bixwe ya.

2. Nêzîkatiya hizre wî ya li dîrokê

Li gor marks, Pêzawariya dîrokî hertimî li gor sert û mercên bûjenî pêk tên. têkiliyên afirandi yên aborî vê yekê kifş dikin. Mirov, berî her tiştî, ji bo ku xwarin, vexwarin, li xwekirin û bicihbûn, weke van pêdiviyên bicih dixwezê bêne. Marks û Engles, civakên Rojava pêşketin û paşarojên wan, li duv hevdû di çar xalan de tênin ser ziman û li gor wan wê piştre wê gahîne Sisteme komînîzmê wê gahandina wê bê.

• Komînîzme Îlkel, di deme nêçirkirin û hewgirtinê de mûlkên ku dihatina hevparkirin û xwe sipertina demokrasiya ilkel, koparatif û aşîr û êl.
• Koladarî, civakê ku ji deme aşîrtiyê buhurtina deme bajartiyê û pêre pêşketina koladariyê, mûlkiyata şaxsî, derketin û pêşketina Zadeganan û deme ku çandin pir li pêşketî..
• Faodalizm, key ji ku di nav Zadeganên ku dibin rêveber û ol ku dibe xwediyê cihê pir girîng.
• Kapitalizm, çîna burziwa ku bû rêveber û Proleterya ku bû ya bindest, sisteme parlementerizmê ku pir bû û aboriya piyasê pir mazin şûxul kir û amûran ku bi zêdeyî mûlkîyete lê taybet serdest bû, demê.
• Komînîzim, karkaran ku kapitalist dana ardê û civakak bêdewlet,çîn û mûlkîyet ava kirin.

Aboriya rêzanî

Li gor marks, mirov li keda beyenî bibe, xosletekî kapitalizmî yê herî li ber çava. Berî deme kapitalizmî ticaran mal dianîn û di kirîn û difirotin. Piştî awayê afirandina kapitalizmê pêşket, êdî ked bixwe bû weke malaka firotinê. Mirov, êdî ne tenê tişte ku çêdike hêze keda xwe ji difiroşê. Hêze keda mirov, ji bo ku pergal hebûna xwe berdewam bike, bi tememî bûya mijaraka kirîn û firotinê. Yê keda xwe di firoşîn jê re dibêjin Ptoleterya yê ku hêze kedê dikirin û xwediyê teknolojiya ji burziwa ya.

Li gor marks, kapitalistên pêşasazî û ticarên ku kirîn û firotinê jev cude ne. Ticar ji piyasayakê malakê dikirê û di piyasayaka din ji li xwestin û telebê li gor fiyetekî din ku hê zêdetir di firoşê. Bi vê yekê li hehvbûnê di destê xwe de dike. Ji xaynî wê, yekî kapitalist ji, ji malê ku hatiya çêkirin cude ji keda piyasê û piyasê bixwe ji, ji cudetiya di nav wan de fêde digirê. Merks, her pêşasaziyakî serketî di malê pêşasaziyê ye´ê keti hundur de û deme ku tê firotin de wê farq di nav wan de dibîne û bidest dixe. Ev farq ji, pitir-deger bixwe ya. Jê derka wê ji pitir-ked e. Tişte ku dest hati daîn ser, karê kapitalist diafirêne.

Marks û Engles, di Manîfestoya Komunîstî de dibêêjin birziwa di dîrokê de weke ku ti kesekî ne dîtî weyneke şoraşgarî ji di leyîzê. Lê di deme afirandina pêvajoya kapitalist de krîzên ku derkevin nikarê pêşiya wan bigirê. Pêşktine teknolojiyê, bi mazinbûna aboriyê ve girêdayî û zêdebûna karê û kapitalizm, her demê wê bi krîzan re ru bi ru bi hêle. Ev mazinbûn, krîz û dise mazinbûn, pêvajoya wê, di her seferê de wê krizên ji yên din maztir li pey hevdû bêne. kapitalist ji vê pêvajoyê, wê xwezê ku hertimî dewlemendtir derkeve û wê karkar ji hertimî xizantir derkeve, ji ber ku pitir deger ya ku wê diafirêne pitir-ked e. Di dawiyê wê proleterya wê dest dêne ser aumrên afirêner û wekhev belav bike. Derfete pevkirinê nîn e, ji ber ku bi pevkirinê wê jevcudetiyên çînî wê ji hole ne rabin. Vajî wê, wê kapitalist wê ji bo hebûna xwe berdewam bikin wê serî li zore bidin. Ji bo rewşe xwe ya serdest berdewam kin, wê hewl bidin. Di vê pêvajoyê de hêzekê ku pir bi organîze divêt ku derkeve û vê rewşê hildê dest û îdere bike. Di "Raxnakirin li bernama Gotha" de her weha têne ser ziman, "Civaka kapitalist û civaka komînîst, di naqabîna wan de deme guharandina şoreşgerî heya. Di vir de deme rêzanî ya buhurîne heya, ku li vir dewlet, tenê ji dîktatoriya proleterya pê ve ne tiştekî dî ya".

Rewş û yên ku Marks ji wan bi bandûr bûyî

mirov karê bi kurtasi weha bêne ser ziman. Ji felsefe Alman, dîyelektikê Hegel.Felsefe alman bandûraka mazin lê kir. Pêre Îktisata Îngiliz bandûraka mazin lê kir. Hizre Adam Smith û David ricardo ya rêzaniya aborî. Di serî ku mirov Rousseau di nav bêne ser ziman, hizre fransî ya wekhevîye û sosyalizmê, bandûraka mazin lê kir.

Makrs bawer dikir ku dîrok û civak bi metoda zanistê re divêt ku mirov hilde dest. Nêzîkatiya wî ya dîrokê weke "pêzawariya dîrokê" tê ser ziman. Engels û Lênîn ji vê weke pêzawariya diyelektîk di hildina dest.Hizre Hegel ya rastî û dîyelektîke dîrokî" yê pir bi bandûr bûya. Hegel, di temenê wê dîyelektikê de ji ber ku Mengîwer di rûniştand, ji aliyê marks ve hatiya raxna kirin. Engels di "pêkariya di rêzaniya aborî" de weha têne ser ziman."Di dîrokê de yê ku di pêşketine hundur de li Duvhevdûbûn aniya ser ziman pêşî Hegel e. di felsefe wî ya dîrokî de gelek tişt çiqa ji me re ecêb ji werin, yên li pey wi ne, hata pişt wî re yên ku li ser dîrokê hizir di meşênin ji, pişt wî re, di tijbandinên hev de, nêzîkatiyên wî yên bingihin i ro ji heyrentiyê bi me re çêdikin. Di ´Phênomênologie´ xwe de, di ´estetîke´ xwe de, di ´felsefe dîrokê´ de di her derê de pîroziye dîrokê dikeve, di her derî de mijar bi awayê dîrokî ya. Bi razberî, bi ser serê wê ve be ji hatibe kirin, dîrokê di nav têkiliya wê de lêkolîn dike"

Bi gotina modern, marks dîroke Hegel rakira ser lingên wê. Di redkrina mengîweriyê û erêkirina pêzawariyê de Feuerbach bandûra wî li Marks bûya. Feuerbach û hevalên wî, dibêjin xwede kifşe mirove û metode dîyelektikê ji ji teolojiyê qut dikin û pê olê û rêzaniyê analiz(politika) dikin. Marks ji bawer dike ku ev dinye ji mirov ti "rasti"yê ne veşerê û vajî wê ol û mengiweri ji bo mirov rewşe xwe ya rast bibinin ji wa re dibe astang. PIştî ji "Hegelvanên ciwan" qut dibe, piştre çend ku raxna ji bike ji ji Feuerbach pir bi bandûr bûya. Marks, çend di şandinan ji ji Rousseaure bike ji, Rousseau yê ku mûlkîyekete teybet pêşî raxna kiirya ya. Ji marks re ji bûya bingeh ji bo ku ew hizre xwe ava bike. Marks, çend ku wan weke otopîk ji şrove bike, Charles Fourier û Saint Simon, yên weke sosyalist ji nêrîte wan pir girîng dibîne.

Bandora Marks

Marks û Engles, karê û xabetên wan, ji gelek serekan pêk tên. Hizr û nêrîte marks, piştî miirna wî re di bin navê marksîzmê de têne lêkolînkirin û nîqaşkirin. Lê di navbara marksîstan de wê nivîsên marks bi çi awayê bêne ser ser ziman şîrovekirin ji bûn mijara pir nîqaşê girînd û cidî. Hê ku marks ji jiyanê ji bo ev yek dibe. Marks berî mirina xwe, di sala 1883an de Hm ji aliyê Paul lafargue û hem ji ji aliyê serokê karkaran yê fransî Jules Guesde ve weke "şoreşgerê ticar yê gotinê" hata gunahbaskirin ji. Partiya fransa bi reformist û Şoreşger, ku bû du hizip, serokê şorasgaran Jules Guesde, weke ku ji marks perman hilda ya hata gunahbarkirin. Marks ji bixwe ji got, li ber wê, " markssizm ev bê, ez bi xwe ne marksistim".Ev gotin di nema ya ku Engels ji Eduard Bernstein re şandibû ji, têde dibuhurê.

Bêja markssizme bi xwe ji, bi bêjeyî, ji bo ku mirov Şerê çînî, Fetişisme metê û awayê afirandîne ya kapitelizmê û civakên din fahm bike tê ser ziman. Ya ku wê mirov bê û bigihêne deme komînîzmê ji wê û yê ku wê bigihê de tê gotin. Bêja marks ya ku bêje nêvî an ji qismekî wê erê bike, û aqil yên ne meşandin, mijara nîqaşê ya. Piştî mirina marks ji bi 6 salan re kongre wê ya pêşî hata kirin çêkirin Enternasyonala duyemîn, ji bo hizrên rêzanî navendeka girngî afirand. Partiyên mezin , xosîsî ji parti ya Alman ya "Partiya sosyal demokrat e Alman" bi tevlibûna wê ya Enternasyonala yekemîn bi serketî diçê. Hinek amdamên wê yên weke Edrard Bernstein hizre sosyalizmê Evrîmî diavêjine hole û piştre rudana şerê cihanê yê Yekemîn, dibin sedeme davî lê hatina enternasyonalê. Di bin sereketiya Lenîn serketina boşevîkan û di Rûsya de bûna Şoreşa Çiriya Pêşîn, li cihanê bi giştî dengekî mazin di vedê.LI Moskovê di adara 1919an de levgahan û civîna Enternasyonala Sêyemîn dibe û armaca wê ew bû ku di hêla dinyê de li welatan hemûkan partiyên komînîst werina avakirin û pê şorasa navnetewî ya proleterya li dinyê pêk were, tê kirin.

Marks, hizir dikir ku öra¨wø li welatøn weke Fransa, îngîlîstan û Almanya, yên pêsaziya pêşketî wê dest pê bike. Lenîn ji, di Çaxa Emperyalîzmê]] de li gor ne wek heviya di aborî û rêzaniyê de, li Rûsya, her ku welatekî çandinê ji bû, bi Emperyalizmê ve girêdayî pêşasaziya pêşxe û wê ji zincire wê vaqatihe û her weha wê li welatên xizan ji wê zincire şoraşê wê dest pê bike, got.Ew agirê şoreşê yê hata pêxistin, êdî ew avêje Ewropa û pêşasaziya wê ji. Marks û Engles, di pêşgotina bi rûsî ya di sala 1882 de manîfestoya komînîste yê de weha tê vegotin."Nahaka pirsgirêk ev e: Bi zêdeyî ku zayif ji bûbe, Di asta bilind de awayekî li şûn mayî ya çandinê "Obşînên Rus" ji, rast û rast ji ji mûlkîyete komînîst ya hevpar re bibe bingeh û di asta bilind de bibuhurê, wê karibe? An ji di serî de merhala evrîme ya rojana di afirîne, wê jev belavbûnekê wî jîn kê? Iro bersive ku mirov bide ve ev e: Eger şoraş rûs bibe peyama şoraka ploreter li cihanê û ev hevdû temem bikin, li rûsyê ev xwedibûnên li ard yên hene, sereke şoraşa komînîst ya ku dibe, peyama wê ya, dibe ku bibe".

Gotinêne Marks ji Lenîn re cihê destpêkeke bûn, bi Troçkî û Boşevîkên kevn re mêşandina şoraşa rûs, li rojava ji destpêka şoraşaka proleter, weke peyama wê, divêt ku were fahmkirin, armanca Komînternê ji bû, ji bo şoreşa Cihanê. Di komînternê de zimanê wê almanî hata kifşkirin. Lenîn ji weke sîxorê alman hata gunahbarkirin. Piştî ku li rojava tekoşînên şoraşan têk çûn û welatan li sovyet anî girt, piştre hizre ku Stalîn ajote pêş, " di welatekî de sosyalizm" di "yekîtiya Sovyet de bû hizre sereke. Yên ku li ber Stalin anî vekirin Lev Trotskî û hevalên wê di Enternasyonala çaramîn de xwe bi rêxistin kirin û kirin ku li ber wî rabin.

Li Çînê ji Mao Zedong ji, çend ku girêdana xwe bi marks ve dianî ser ziman û digot ku ne tenê karkar Gundî ji weke hêze şoraşê karîn weyne xwe bi leyizin. Hê ku di civakên gundî de ku hê çîna karkar ne afiriya, gundiyên ku li hemberê Faodalimê dirabin ji, hebû ji ji aliyê şoraşê ve nêzîkatiya xwe dênin. Ev hizir, ku ji hizrên marks cude ji ban, mao ev hizrên di xataka nêzîkî Marksîzm-Lenînîzm anîn ser ziman û bi teoriya Şoreşa Demokratîk e Nû Anî ser ziman. Di vê mijarê de Mahîr Çayan vê dibêje, "Ev pêkariyên mao, em cewberê wan û ozê wan di Lenîn de ji dibînin. Lê xala Marksîzm-Lenînîzm, ye ku ev pir girîng(Şoreşa demoktatîk ê neteweyî û Şoraşa çandî ê Proletar), awayên xwe yên pir baş di pêkanîna Mao e rêzanî de hilda na".

Li Almanya di 1932an de Înstîtuya lêkolînê e civakî ye ku marksistan avakirî, rêz û bi hevgirtina Marksizmê de roleke mezin lîstiye û ev enstîtu piştre weke xetake hatina wê ya ser ziman ji, bi navê Zankoya Frankfurt bûya. Yên weke Theodor Adorno, Max Horkheimer, Walter Benjamin, Herbert Marcuse û Jürgen Habermas, nêzîkatiyê vê Instituyê weke teoriya rexnekar tînin ser ziman. Ev înstîtu, di qada xwe da li ber Marksizme Ortodoks rabûye û li têgihiştina çînî û li ser Aboriya kifşkar gelek rexne anîye. Hinek Marksîstan ji ev înstîtu, ji Marksizmê dûr anîne ser ziman û di qada xwe de weke înstîtuyatake hizirê ku bi hebûna xwe ye, anîne ser ziman. Bi Zanîngeha Frankfurt re di heman demê de jîn bûye Antonio Gramsci ji gelek vekirinên girîng di Marksîzmê de kirine.

Raxnayên hatina kirin

Raxna yên li marks û li Marksizmê, bi zêdeyî li di Yekîtîiya Sovyet de xwe didine der. Raxnayên li analiza Marks ya li Kapitalizmê û li ser analizên wê yên li ser analiza aboriya hatina kirin, bin yên ku di qada "komînîzmê" û "yekîtiya sovyet hatina kirin in. Hizrên marks yên weke Pitir- heêja, Bahayê Hêja û Sermeye di qada îktisatê de rast têne erêkirin. Gelek parazvanên Kapitalizmê, bawer dikin ku çêkirna refahê û belavkirina wê, ji sosyalizm û komînîzmê bi bandûrtir û wekhevtira.Marks û Engels, bawerkirina ku navbeyne di nav dewlemend û xizan de di deme Kapitalizme hov de ya. Di xwezaya mirov de xwestina li hevdana hevdû û berhevkirin, jê repergala aborî ye herî baş ya Kapitalizmê ya. Îktîsatvanên Zanîngeha Awistirya ya hizre ked hêja ye maks raxna dikin. Piştre, xuruxîna Yekîtiya Sovyet û ketina Hêtê Berlin, popîleteya marksizmê û bandûra hizrên marksist ji hindiktir kirina.

Friedrich Hayek, Di pirtûka xwe bi sernavê Riya diçê hişkbûnê de dibêje ku wê di aboriyaka sosyalist de ji wê pirgirêkên têkiliyê wê hebin û di deme yekitiya sovyetê de deme Lenînizmê ji vê yekê re mînaq nîşan dide. Ev pirgirêk ji, ew dibêje ku di deme afirandinê de dibine sedeme asebûnan. Hayek û yên ku wî di şopênin ji, deme lenînizmê û deme Îngistanê ya 1939 û 1951 ji demên tinebûnê yên ku afirnêne mînaq didine nîşandin û pêve ji dikin bêdadî dibe.

Hinek raxna ji li qada pêzawariya dîrokê de dibin û digihine hevdû. Di dîrokê dinîvîsandî de û mijarên ku bûn û awayê afirandina çînan de, ku ji bisedeme, yên ku rexne dikin, di pirsin ku ka "awayê çêkirinê ji kuderê tê?". Murray Rotland dibêje, " marks ti carî bersive vê yekê ne da. di rastiyê de ji ne dida, ji ber ku dabana guharandinên bi teknolojiyê û an ji dewlete teknolojiyê ku bi mirov anîbana ser ziman, wê sistemî xuruha bana. Di vê rewşê de ji têgihiştina mirovaahiyê an ji ya mirov wê bûbana kifşkarê awayê çêkirinê, riyaka din ji ne mumkun bû". Lê marks ji di Raxnakirina li rêzaniya aboriyê de weha dibêje, "Di awayê çêkirina afirandinê de, mirov dikeve têkiliyaka ku di dervî vîne wî ya, ev awayê çêkirina afiranê ji rastî awayê çêkirina wan ya aborî û asta pêşketine wan têt".Marks di vir de awayê afirandinê "bi vînê wî bixwe ve ne girêdayê", têne ser ziman û pêve ji awayê pêşketinê yê civaknasî pêgav bi pêngav têne ser ziman.

Girêdanên derve

• K. Marx - Ji Malpera Felsefevan ^{Girêdana arşîvê 2016-03-14 li ser Wayback Machine}

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Karl Marx de hene.