Mele Mensûrê Girgaşî

Mele Mensûrê Girgaşî (Sedsala 15'an û 16'an) Alim û helbestvanekî kurdan e, Bedewî û rindiya her tiştî, bêguman bi hostatî û hunermendiya hunermendan ve, rewşen û şanaziya xwe diyar dikin. Çewa ku xwarin bi hunerên kebaniyên hunermend, xweştir û zewqdartir dibin, herweha ziman û nivîsar jî eynî wisan bi xameya xamekêşên hunermend, rindî û şênîtiya xwe radixêlin.

Ev jî li diyarî çavan e, heta ku mirov nexweşî û kulekiyan nebîne, mirov bihayê xweşî û rastiyê jî kêm dinase. Lê zivistaneke xedar gava ku hovîtiya xwe dadixîne holê, ewçax bihayê bihara rengîn jî zêdetir payedariya xwe dadixîne pêşberî çavên ramandar.

Erê, bihar û xweşiya biharê, xwîna hemû ganiyan germ dikin û her wisan jî bi agirê vîn û evîneke dijwar dikelînin. Lewra bihar, jiyaneke nû dixe xwezayê û reng û rû lê şên dike, bevz û madê her tiştî geş dike, û rewş û tewra nîvmirî diguherîne ser tewrekî hewesdar ku bê daxwaz û vîna dilan be jî, qulçavkên dilê xemdar têne heyteholê û dibin mîna Dîcle û Firatê bindest.

Bi hatina biharê re, jiyaneke nû dest pê dike. Ji xwezayê zêdetir, şênîtiya ganiyan jî şêntir dibe; teyr û tirûd dest bi çêkirina hêlînan dikin, rawil û tebayên çolane piştî gornevêneke kurt têjik û kudikên xwe tînin û ew bi dilovanî xwedî dikin. Herweha ew bi deng û qîrên pirtexlît jî, bihna xwe berdidin û dev bi reqs û colanine xwezayî dikin.

Ew awe, tewr û tore li nava mirovan jî her wisan çêdibe; ji aliyekî ve geşt û seyran, ji aliyekî ve kar û xebat, ji hin aliyan ve jî Newroz û şahî li pey hevdu kaşerêz dibin û dixulxulin.

Lê demsala biharê, ji Neteweyê Kurd re cuda ye; ji aliyekî ve şênî ye û ji aliyekî ve jî şînî ye. Ji hersê mehan jî, xasma ya biharê...

Erê, vê biharê çi kir û çi nekir! Biharê, Kurdan bi Newrozê şad û şadan kiriye, lê ji gelek aliyan ve jî ew xemdar û perîşan kirine; rûxandina Serhildana 1925-an û qirkirina Helebçeya şehîn, di 1988-an de...

Mensûrê Girgaşî nizanibû ku dê hewqas reşî û belengazî bi serê Neteweyê wî ve bêtin. Eger wî zanibiya, bêguman wî hewqas pesn û wesyetê delalî û kêlsima biharê nedida. Lê, de her çi be, dîsan jî giyana wî di gorê de şad û şên be, ku hewqas rindiya Bihara Kurdistanê bi xameya xwe aniye zimên û vêjeya kurdî bi nexş û nimûşan ve kiriye rewneqa cîhana mirovatiyê.

Berî destpêkirina helbestên li ser xweşikayî û delaltiya bihara rengîn a Kurdistanê, em ê berê xwe bidin hin çavkaniyên ku behsa Girgaşî kirine û ew bi nav û nîşan dane nasandin.

Helbestvanê hêja Mensûrê Girgaşî, li Kurdistanê, ji helbestvanî û nivîskariya bi zimanê kurdî bêtir, bi pîşeya xwe ya "mele"tiyê menşûr bûye û ji gundê Girgaşê ye. Lê li gorî hin çavkaniyan, ew bi eslê xwe ji herêma Botan e. Îcar ew kengê û bo çi ku çûye li başûrê Kurdistanê bi cih bûye, hêjî rind nehatiye zanîn.

Girgaş (yan jî Gêrgaş) dikeve rojhilata bajarê Amêdiyê. Ji mêj ve ye ku li wê herêmê lavje, stiran û helbest têne gotin.

Her çiqasî ku tarîxeke xwepêgir a rast bo jidayîkbûn û çûna dilovaniya Girgaşî li pêşberî çavan tune, lê belê li gorî hin delîl û belgeyan, ew di Sedsala şanzde û ya Hivde yên Zayînê de jiyaye. Herweha di dem û çaxê Mele Ehmed Hiseynê Bateyî de jî bûye. Mamosteyê nemir Enwerê Maî gotiye ku Mele Mensûr: "Ji gundê Gêrgaşê ye yê ku dikevite başûrê rojhelata Amêdiyê, di Sedê Yanzdê Mişextî da jiye. Çend hozanêt cuda-cuda, ne ku bi rengê dîwanekê bi zimanê kurdî û bi awayê klasîkî hene, ji hemî hozan û helbestêt wî yêt spehî û taze berêkana hozanvaniyê ye digel hozanvanê Hekarî yê mezin Melayê Bateyê ye." Bi vê rastiya li jorê, îcar diyar dibe ku Girgaşî di dema Mela Huseynê Bateyî de bûye. Doktor Bileç şêrko û Micerson jî, gotine ku: Bateyî di Sedsala Pazdehan de, di navbera salên 1417-1490-ê Zayînê de jiye. Mamoste Elaedîn Secadî jî, vê gotina li jorî pejirandiye û gotiye ku: Girgaşî hevdemê Mele Ehmed Huseynî Bateyî bûye.

Nexwe madem ku Bateyî di navbera salên 1417-1490-î de jiye, îcar kêm-zêde mirov dikare bêje ku tarîxa çêbûn û mirina Girgaşî jî, her li dengyê wan salan bûye.

Ev nivîskar û kurdologên bi navûdeng ên ku li jorê behsa navên wan hate kirin, herweha kek Evdilreqîb Ûsiv jî digel wan, hemiyan gotiye ku, di navbera Girgaşî û Bateyî de helbesteke munazere hatiye gotin.

Ew helbesta munazere ya ku di navbera Mele Mensûrê Girgaşî û Melayê Bateyî de çêbûye, bi temamiya xwe heft malik in. Çar ji wan ên Girgaşî ne û her yekê şeş rêzan in. Lê malikên Bateyî sisê ne, ew jî her yekê şeş rêz in. Destpêka wan ev e:

Mela Mensûrê Gêrgaşî:

Silava min seherxêzî

Li te, ey Bate her karî

Ji şehbazan şekirdîz î

Ji ´eqda dirr û mirwarî

Ji mewca fitneengîz î

Ji lutfa Xaliqê barî

Melayê Bateyî:

Ji lutfê û ´înayatê

Tu yî Mensûrê rehmanî

Here goşê xirabatê

Bibîn fincan û xaqanî

Ji sîmaya bit û latê

Xuyabû sira Subhanî

...

Belê helbestvanê bi navûdeng Girgaşî, ne tenê helbesta Bihara Kurdistanê ristiye, herweha wî gelek helbest û qesîdene din jî ristine û dewlemendiya vêjeya zimanê kurdî kiriye şox û şaneşîna evîndaran:

...

Delala nazika rend î Şepal î, dêm weku find î Bi rastî ayeta zend î Bihar û xweşiya can î Tu daxwaza min î, dîlber Ji min tu çak bike bawer Ji bihişt û Zemzem û Kewser Bi tenha min tu yazan î

...

Helbesta Bihara Kurdistanê bi temamiya xwe sih (30) malik in. Her malikek, ji şeş rêzan ava bûye. Lê di hinekan de kêm û zêdeyiya kiteyan heye. Fermo, de ka em binerin îcar Bihara Kurdistanê awayê şênîtiya xwe di çi kêl û kêlsiman de rûbirû dike:

Bihara Kurdistanê

Subhan ji şahê bêçûn Çi biharek keskûn Qadirê Kun fe yekûn Ji erdan derbûn ´uyûn Kûhîsarê di mehzûn Bi îzna wî vebûn Kûhîsaran viderkevtin Hilalan ser hilîne Di nêv keviran verestin Beyan bû erdê şîn e Tevrî ji bin derkevtin Kêrî bibûn rengîn e Mineqeş bûn cîbal e Ji palal û beybûn e Ji dengê re´dê biharê Wê hilat kêrestûn e Wê nazil bûyî xelat e Beyabanî tezyîn bûne Tezyîn bûn kûh û sehra Bi litfa Zulcelalî Ehmer bûn deşt û çiya Bi kulîlkên biharê Yeqîn xelatê Îlah Ji bo dinyayê hinarî Xel´etî sor û zer bûn Hinarî ji bo kulîlk e Kûhîsara minewer bûn Murxan li ser çîkeçîk e Li murxîzarê di rengîn ´Endelî lîkelîk e Spehî bibûn mirxuzar Bi kevî û kaniyêt biharê Mineqeş bûn cûyîbar Têtin dengê ´endelî Bi sosin û binevşan Bi nêrgizêt xumarî Temam kemilîn dunya Bi zîneta biharê Kebkê di mewtinçiya Wêt jor da hatin xwarê Dê xeber dem ji hemiyan Hin di bo medhê adarê Nîsan bi letafet e Bi kevî û kaniyan Gêrî, bûne cinet e Bi qudreta rebaniye Çi xelkê bê xîret e Ranabineve şahiye şahî û sefa û sirûr Ew sabit in di biharê Çiya geriyan di me´mûr Di neqşêt cûyîbarê Zahir bû cumle mestûr Di meha başî adarê Cûbar û bax û bistan Kamil bibûn tivav e şehlûl û ´endelîban Meşyane hatine nav e Cewabê bibine reqîban Wa li nêrgiza xunav e Nêrgiza bişkoj daye Sosin hemxuroş e Lale pir cefa ye Sinbil bi qeba boş e Çi bihareka e´la ye! Sosin zêrîngoş e Sosin di nav baxan de Zan-zûr digirin xunavê Nêrgizê ser çivand e Qedeh pir bû ji avê Sîmen wereq nişan da ´Eksî li neqşê avê Neqş kirin cuyîbar Bilaçû werda exdder Sinûber û gulbihar Kulîlkê di mu´teber Gulşilîl û lalezar Nîsanokên di ehmer Ehmerê sor ê tarî Daxa li ruyê lale Zervefşan bû xumarî şebnem lê bûye jale Wereçîn bûn biharê Bi qurmuz şîn û al e Qurmuz û şîn û sifîde Mulebes bûn kûhîsar Keskî seraser dimîd Tteyîbe bûn cûyîbar Fezleke pak e se´îd Mufereh bûn murxîzar Mufereh bûne zînî Terazinî dibin xwoş Pak xemilîn bi şînî Kesk û zer û al û reş Pîvazî û yasemîn Girik gêran muneqeş Neqaşî gêra qelem Reşand şebreza şîn e Gerdena wekû ´elem Ji bin befrê hilîne Beybûn bibûn der qedem Lazimêt êk dimîne Beybûnokêt nîhala Jê têt bêna mu´enber Gerden ji reng piyalan Dirêjin miskê ezfer Nezera daye vi cîbalan Mikemil bûne sor û zer Sor û zerê semawî Çiya kirin ´eyan e Bi narincî û mawî Kulîlk kirin beyan e Du meh diçûn misawî Xilas bibû nîsan e Di vê meha nîsanê Bûne silattîn cebel Dihat meha gulanê Roj hat ji birca Hemel Xwoş bû weqtê seyranê Dunya bibû mukemel Dunya bibû birûne Terazin bû dil-ara Bi emrê Kaf û Nûn e Werandin ´enber sara Bi ´ettrê şahî bûne Çîmen li wan nizara Nizar ku bûne xara Beroj ku bûne ettles Reşandin ´enber sara Ji zêr camê museddes Di mexrib û siharê Vi ezman hate exres Exres ku ´endelî bûn Kebkê di kûhîsaran Di sibha ewelî bûn Êvaran car û baran şehlûl û ´endelî bûn Bilakotka beyaran Bilakotk û ´endelî Pir ji neqşê selîm in Dixwûnin sibha ewilî Di zikrê şahê ´Elîm in şibî gulê û bilbilî Ew aşiqê nesîm in Nesîm bi weqtê seher Dixişit li tteyîbatan Sike li dimaxê esfer Êk e ji mu´cîzatan Bi keskê nivîsî mexdder Tuxxra serê beratan Txra ku zer nîşan kir Dav bilbilê malxirab Sseba ´enber vişan kir Mînayê reng da ciwab Gulê xunçe ´eyan kir Be hal û xef da ciwab: - Ez sorgula bi naz im Me mesken sehnê bax e Sed car ku ez mecaz im Bi dilê te ve tînim dax e Keşfa cemî´ê raz im Meftûhî her dîmax e Dîmaxî sota bilbil Ji bêhna min dinalin Çîçek û tirh û sinbil Hindî zehr li bal in Av û hewa di daxil Di bezma lîsanê hal in Bi lîsanê hal ê ttiyûr in Seyrangeha nexmesaz Lale kevî di hûr in Zînet li baxê mecaz ´Enber û ´ûd û kafûr in Tawus û zax û şehbaz şehbazê emrê Ehed Felek kirin neyî likûn Daniya ferşê zumerred Reqem kirin Kaf û Nûn Nuqteyê "ma la ´eded" Bi nexme "ma yeştehûn" Bi nexmeyê tesbîhan Vi ezman tên ttiyûr e Ji exres û fesîhan Pakî dibit zihûr e Ji Mûsa û Mesîha Da´î bi xwoe Mensûr e.

Çavkanî

1- Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî[1], Zeynelabidîn Zinar, Stockholm, 1991, rûpel: 153-157.