Montenegro

Republika Crna Gora Република Црна Гора
Komara Montenegroyê
Montenegro
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Oj svijetla majska zoro
Zimanên fermî	montenegrî
Paytext	Podgorica
Sîstema siyasî
- Serokdewlet  - Serokwezîr	Milo Đukanović Zdravko Krivokapić
Rûerd  - Giştî	13.812 km2
Gelhe  - Giştî  - Berbelavî	678.177 (2008) kes 50 kes/km2
Dirav	Ewro (EUR)
Dem	UTC+1
Nîşana înternetê	.me
Koda telefonê	+382
Navçeyên Montenegroyê

Montenegro (bi montenegrî: Crna Gora, tê wateya "Çiyayê Reş") welatekî Yûgoslavyaya kevin e ku dikeve başûrê rojhilatê Ewropayê. Di navbera Kroatya, Bosniya û Herzegovîna, Serbistan, Kosova û Albanya de ye. Li başûrê rojavayê wê jî deryaya Adriyatîk e. Paytextê wî jî Podgorica (bixwîne Podgorîtsa) ye.

Dîrok

Di nîvê sedsala 11an de, çend padîşahiyan ji Bîzans serxwebûna xwe bi dest xistin. Navçeya ku paşê wê bibe Montenegro, paşê bû beşek ji mîrektiyê Duklja. Di sala 1186an de, Duklja ji hêla Granddûk Stefan Nemanja ve wekî parêzgehek di nav Padişahiya Sirb de hate girêdan. Pêşengê serdema navîn a dereng ji bo Montenegroya îroyîn, Mîrektiya Serbî ya Zeta bû, ku di sala 1371 de ji Serbistan serxwebûna xwe bi dest xist, her çend ew jixwe di bin Prens Balša I de hinek otonomî hebû. ji sala 1356 de. Montenegro wekî beşek ji Zeta bû. Hilweşîna padîşahiya serbî bi serkeftina Osmaniyan li Kosovapolje di 1389 de bi gelemperî wekî xala destpêkê ya rastîn a hebûna Montenegro wekî dewlet tê hesibandin. Serbî girseyên ku xwe spartin lê Zetayê şerê li dijî dagirkerên Osmanî berdewam kir û çendîn deman karî herêmê serbixwe bihêle, bi piranî bi saya eraziyê dijwar.

Yek ji damezrînerên rastîn ên Montenegro metran Danilo Petrović-Njegoš (1697–1735) bû, yê ku mafê dengdanê ji holê rakir, da ku her "vladika" (mîr metran) bi xwe neçar ma ku cîgirê xwe destnîşan bike. Piştî wê, mala Petrović-Njegoš li Montenegro desthilatdar bû heta 1918 ku welat tevlî Serbistanê bû. Danilo bi Rûsya re peywendiyên nêzîk hebû û bi vî awayî welat rêça xwe ya paşerojê girt. Dûv re piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, xanedana wî li Montenegro hikûm kir heya ku welat di sals 1918an de serxwebûna xwe winda kir. Di nav serweran de Petrûs I, yê ku metran bû 1781–1830 û biraziyê wî Petrûs II (1813–1851; padîşah metran 1830–1851). Petrûs II li şûna biraziyê wî Danilo I (1826, mîr ji 1851) hat dinê. Di dema wî de hem reformên îdarî û hem jî yên leşkerî hatin kirin. Wî karakterê giyanî yê meqamê vladika betal kir û 1852 sernavê knjaz (mîr) girt. Danîlo di 12ê tebaxê 1860 de ji aliyê montenegrinê sirgûnkirî Todor Kadić ve bi mirinê hat birîndarkirin û roja din mir. Danilo hingê 1855 bi Darinka Kvekić re zewicî bû (mir 1892) lê kurê wî tune bû. Li şûna wî biraziyê wî, Nikola I hat.

Montenegro di Kongreya Berlînê 1878 de ji Împeratoriya Osmanî serbixwe hat ragihandin.

Makezagona yekem hate nivîsandin 1905 û di 28ê tebaxê 1910 padîşahiya herî ciwan a Ewropayê hate ragihandin û Nikola I tac kir padîşah. Welat di Şerên Balkan yên 1912 û 1913 de, dema ku bi Serbistanê re li dijî Împeratoriya Osmanî şer kir, bi serfirazî berfireh bû. Di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de wan windahiyên giran li hember artêşa Awistiryayê xwar dema ku ew alîgirê hevalbendan bûn. Lêbelê, artêşa Serbistanê bi yekîneyên Montenegro re di dawiya şer de Awistirya derxistin û Montenegro azad kirin. Di sala 1918 de, Montenegro tevlî Padişahîya Serb, Kroat û Sloven ya ku ji 1929 ya bi navê Yûgoslavya ya nû hatiye damezrandin, bû.

Keyaniya Montenegroyê di şerê cihanî ya dûyem de.

Têkildarî hilweşandina Yûgoslavyayê di destpêka salên 1990an de, Montenegro (piştî referandûmê) hilbijart ku bi Serbistan re li Yûgoslavyayê bimîne. Van her du komaran welatê nû bi navê Komara Yûgoslavyaya Federal ava kirin. Slovenya, Kroatya, Bosniya û Herzegovîna û Makedonyaya Bakur hilbijart ku ji federasyonê derkevin, ku di serî de li Kroatya û Bosnayê bû sedema gelek şeran. Ji van şeran re bi gelemperî Şerên Yûgoslavyayê tê gotin. Montenegro, tevî Serbistanê, partiyek şerker bû. Yekîneyên Montenegro bi giranî li başûrê Kroatya û Bosna li dijî yekîneyên Xirwatî şer kirin û di nav tiştên din de, beşdarî dorpêkirina Dubrovnik bûn.

Lê belê, di destpêka salên 2000an de, Montenegro ji Serbistanê serbixwe bû, û di sibata 2003an de Federasyona Yûgoslavyayê bi yekîtîya dewletî ya nelirê Serb û Montenegro hat guhertin. Paşê Montenegro gavên sembolîk ên din avêtin ber bi zêdekirina serxwebûnê bi danasîna ala nû û roja neteweyî di sala 2004an de. Parêzvanên serxwebûnê tenê bi çend hezar dengan deng bi dest xistin. Di 3ê hezîranê de, Montenegro serxwebûna xwe ragihand; di 5ê hezîranê de, Sirbistanê serxwebûna xwe ji Yekîtiyê ragihand û bi vî awayî hat hilweşandin û di 15ê hezîranê de serxwebûna Montenegro ji aliyê Serbistanê ve hat naskirin. Di 28ê hezîranê de, Montenegro wek endamê Neteweyên Yekbûyî hat qebûlkirin.

Montenegro di 15ê adara 2007an de Peymana Îstîqrar û Hevgirtinê ya YEyê îmze kir û di 17ê kanûna 2010an de welat statuya berendamê ya fermî wergir.

Erdnigarî

Montenegro

Parka neteweyî ya Durmitorê

Kotorbukten

Montenegro ji hêla dîmenên çiyayî ve, ku tenê beşek daristanî ne, serdest e. Welat li başûrê rojava li hember Derya Adriyatîk li Deryaya Navîn peravê heye. Li başûrê rojhilat Gola Shkodra ye, ku di navbera Montenegro û Albanya de tê parve kirin. Çiyayê herî bilind ê Montenegro Zla Kolata li zincîre çiya Prokletije li bakurê welêt e. Bay of Kotor wekî başûrê Ewropayê fjord tê zanîn, û li bakurê rojavayê welêt li kêleka Deryaya Adriyatîkê ye.

Bajarên girîng Podgorica, Bar, Budva, Nikšić, Pljevlja, Bijelo Polje, Herceg Novi , Berane û Cetinje. Binêre lîsteya havîngehan li Montenegro.

Siyaset

Serok Milo Đukanović

Referandûma serxwebûnê

Komên mezin ên li Montenegro, ku Milo Đukanović yek ji kesayetên pêşîn e, ji mêj ve serxwebûna mezintir an derketina ji yekîtîya bi Serbistanê re dixwestin. Parlamenê di 12ê tîrmehê 2004an de biryar da ku ala nû, sirûda neteweyî ya nû û roja neteweyî ya nû wekî gavek ber bi serxwebûna mezin ve destnîşan bike. Roja Netewî di 13 Tîrmeh de ji bo bîranîna Kongreya Berlînê li 1878 tê pîroz kirin ku Montenegro wek 27emîn neteweya serbixwe ya cîhanê tê naskirin.

Di 21ê gulana 2006an de, referandûmek li ser wê yekê hat kirin ku Montenegro serxwebûna tevahî bi dest bixe an na. Nêzîkî 55,5 ji sedî yê kesên ku dengê xwe dane derketina ji Yekîtîyê, ku tenê 0,5 puan li ser sînorê ku YE ji bo referandûma li ser yekîtîya dewleta Serb û Montenegro be yan nebe, li ser sînorê ku YE diyar kiribû. Vê yekê Montenegro kir welatê herî dawî ku ji Yûgoslavyaya berê derket. Hinekan referandûm nederbasdar dîtin, ji ber ku Serbên ku li Montenegro dijîn û Montenegroyên ku li Serbistanê dijîn destûr nehat dayîn ku deng bidin. Di 3ê Hezîranê de, Montenegro serxwebûna xwe ragihand; di 5ê hezîranê de, Serbistan serxwebûna xwe ragihand û defacto Montenegro nas kir. Hikûmeta Serbistanê di 15ê hezîranê de bi fermî Montenegro wek dewleteke serbixwe nas kir.

Hilbijartinên parlamenê

Di 10ê îlona 2006an de, Milo Đukanović û sosyaldemokrat hevbend di hilbijartina yekem a welêt de wekî neteweyek serbixwe bi ser ketin. Hilbijartin ji aliyê çavdêrên hilbijartinê yên navneteweyî ve hat pejirandin. Željko Šturanović bû serokwezîr dema ku Đukanović dîsa nexwest post. 2007 lê belê, Šturanović ji ber sedemên tendiristiyê îstifa kir û Đukanović careke din bû serokwezîrê welêt. Di 2018 de, Đukanović ji bo serokkomarê Montenegroyê hate hilbijartin. Ji 28ê nîsana 2022an ve Dritan Abazović serokwezîr e.

Parastin

Montenegro piştî ragihandina serxwebûnê di sala 2006an de leşkeriya neçarî betal kir. Li şûna wê, artêşek profesyonel hate destnîşan kirin. ji 340 efser, 900 nefserên nefermî û 900 karmendên bi peyman non-efserê û taybeta, her weha 260 karmendê sîvîl (2006). 800 leşkerên din jî dê bên xebitandin.

Ji 5ê hezîrana 2017ê ve, Montenegro beşek ji hevalbendiya parastinê ye Nato.

Aborî

Montenegro bi qestî yek ji wan deverên herî kêm pîşesazkirî yên Yûgoslavyaya berê ye, û welat wekî yek ji hindik welatên ekolojîk ê cîhanê tê binav kirin. Pîşesazî di nav xwe de çandinî, çêkirina pola, Bafûn û komir, daristan, titûn û pîşesaziya tekstîlê û pîşesaziya tûrîzmê dihewîne. Pirsgirêkên bêkariyê yên li welat hene (14,7%) , sûc zêde ye û gendelî berbelav e. Pîşesaziya serdest a aluminyûmê û sektora darayî hatine taybet kirin. Welat bi lez û bez nûjen dibe û hem tawan û hem jî gendelî meyleke xwarê heye. Bi riya pîşesaziya geştyariyê, welat bala xwe kişandiye sermayeyek veberhênana biyanî û bi ser ketiye ku bi giranî beşa başûrê welêt, xêzika peravê, di nav deverek nûjen de ji bo tûrîzma luks pêşve bixe, di nav yên din de, Porto Montenegro û Sveti Stefan.

Piştî hilweşandina aboriya komunîst, di salên 1990'î de di aboriyê de paşveçûnek mezin rû da. Di Çileya 1994 de, Serbistan û Montenegro di cîhanê de duyem enflasyona herî zêde bû ku ji sedî 3 mîlyon e. Ji ber vê sedemê, beşek mezin ji aboriya Montenegro di pratîkê de dest bi karanîna D-land kir. Di sala 1999an de, li Montenegro biryar hat girtin ku bi tevahî dev ji pereyê kevn berde û li şûna wê nîşana D wekî pereyê fermî were bikar anîn. Nîşana D di sala 2002an de veguherî ewro, û bi vî awayî li welat pere ye, tevî ku welat ne endamê EMU.

Dahata neto ya navînî ya serê niştecihan di adara 2008 de 402 Euro her meh bû.

 Gotara bingehîn: Guhaştina li Montenegro

Binesaziya li Montenegro bi giranî ji rê û rêhesin pêk tê. Bendera sereke li Bar ye, li wir jî ferîbotên Îtalya hene. Li Montenegroyê bi giştî 5 hezar û 277 kîlometre rê hene. Girêdana trênê ya sereke li welat li Bar ye, Montenegro bi tevahî 250 km rêhesin heye, ku sêyek ji wan tunel û rêwiyan in.

Li Montenegro du balafirgehên navneteweyî hene, yek li paytext Podgorica û yek jî li Tivat.

Demografîk

Nexşeya komên etnîken Montenegro

 Gotara bingehîn: Gelhenasiya Montenegroyê

Montenegro di serjimartin sala 2011 de 625 266 şênî hebûn. Di serjimêriya Mijdara 2003 de, hejmara şêniyan 620 145 bû.

Caristanî di makezagonê de li kêleka Serb, Boşnak Misilman, Alban û Kroatî wek neteweyek cuda hatine binavkirin. Ji sedî 43,16 di serjimêriya sala 2003 de xwe wekî Montenegrin, ji sedî 31,99 Serb, ji sedî 7,77 Boşnak, ji sedî 5,03 Alban û ji sedî 3,97 jî xwe wek Misilmanên Slavî dîtin. , Misilmanên Boşnak û Slavî îro li gorî destûra nû ya ji Cotmeha 2007an ve wek yek grûbek etnîkî têne hesibandin). Bi tevahî 6 811 kesan, ango ji sedî 1,1, gotin ku ew Xirvatî ne. Ji sedî 6,98 ji eslê xwe yên din bûn an jî bijartin ku bersiva pirsê nedin. Li gorî serjimêriya herî dawî ya 2011, nifûsa niha ji %44,1 ji etnîkî Montenegro, 29,73% Sirb, 11,96% Misilmanên Bosnayî, 4,91% Arnavut, 1,1% Roma û 0,97% Kirwat pêk tê.

Ol

Welat xwedî azadiya olî ye. Piraniya welatiyan Xiristiyanên Ortodoks in û ji sedî 70 ji van endamên Dêra Ortodoks a Serbî ne. Beşek piçûk ji Ortodoksan Dêra Ortodoks a Montenegro ya serbixwe di sala 1993an de ji nû ve hate damezrandin, ku di sala 1920an de hate hilweşandin û tev li Dêra Ortodoks a Serbî bû. Piranîya hindikahîya Albanî Îslam (Sunnî). Li Sandžak li bakur-rojhilat, li herêma sînorê di navbera Montenegro û Serbistanê de, hindikahiyek girîng a misilmanên slavî jî heye.

Çand

Montenegro ew welat ye ku di Franz Lehár operetta Jebebiya dilgeş, Die lustige Witwe (dema ku fictional) tê binavkirin a Ewropî mîranît Pontevedro). Çîroka fîlmê Casino Royale heta radeyekê li Montenegro derbas dibe lê li Karlovy Vary û bajarê piçûk ê Loket , hem li Komara Çek.

Xwarin û vexwarin

 Gotara bingehîn: Pêjgeha Montenegro

Çanda xwarinê ya li peravên Adriyatîkê bi xwarinên deryayê, sîr, rûnê zeytûnê û xwarinên Îtalî bi giranî bi Dalmatî re wekhev e. Li hundur, xwarin bêtir dişibihe sirbî, bi goşt pir zêde.

Bajar Njeguši bi qenciya xwe pršut (hemê şuştin) û bi penîrên xwe navdar e. Taybetmendiyek din goştê pijandî "ispod sača" ye, ku di bin qapaxek metalî ya bi komirên dibiriqandî de hatiye pijandin. Ya din jî berxê ku hêdî hêdî di şîr de hatiye pijandin e. Kačamak xwarinek e ku ji ceyran dişibin polenta.

Mijarên têkildar

Dîrok

• Yûgoslavya

• Serb û Montenegro

Ziman

• Zimanê serbî

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Montenegro de hene.