Împeratoriya Osmanî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Osmaniyan hat beralîkirin)
Jump to navigation Jump to search
Împeratoriya Osmanî

Osmanlı İmparatorluğu
Devlet-i Alîye-i Osmânîye
دولت علیه عثمانیه Erebî, tirkî

1299 — 1922
Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg Coat of arms of the Ottoman Empire (1882–1922).svg
Al Nîşan
Împeratoriya Osmanî (1593)
Împeratoriya Osmanî (1593)
Agahiyên gelemperî
 Rêveberî
 Paytext Söğüt (1299–1326)
Bursa (1335–1365)
Edirne (1365–1453)
Stembol (1453–1922)
 Ziman Osmanî
 Dîn Îslam
 TBH {{{tbh}}}
 TBH/sal {{{tbh kes}}}
 Dirav {{{dirav}}}
 Dem {{{dem}}}
 Nîşana înternetê {{{nîşana înternetê}}}
 Kd. telefonê {{{koda telefonê}}}
 {{{agahîgelemp1 sernav}}} {{{agahîgelemp1}}}
 {{{agahîgelemp2 sernav}}} {{{agahîgelemp2}}}
 {{{agahîgelemp3 sernav}}} {{{agahîgelemp3}}}
 {{{agahîgelemp4 sernav}}} {{{agahîgelemp4}}}
 {{{agahîgelemp5 sernav}}} {{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
{{{gelhe}}}
{{{gelhe2}}}
{{{gelhe3}}}
{{{gelhe4}}}
{{{gelhe5}}}
Rûerd
{{{rûerd}}}
{{{rûerd2}}}
{{{rûerd3}}}
{{{rûerd4}}}
{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
{{{bûyer3}}}
{{{bûyer4}}}
{{{bûyer5}}}
{{{bûyer6}}}
{{{bûyer7}}}
{{{bûyer8}}}
{{{bûyer9}}}
{{{bûyer10}}}
{{{bûyer11}}}
{{{bûyer12}}}
Serwerî
   Siltan
 1299-1323 Osman I
 1918-1922 Mehmed VI
{{{serokA5}}}
   {{{sernav serokB}}}
{{{serokB1}}}
{{{serokB2}}}
{{{serokB3}}}
{{{serokB4}}}
{{{serokB5}}}
   {{{sernav serokC}}}
{{{serokC1}}}
{{{serokC2}}}
{{{serokC3}}}
{{{serokC4}}}
{{{serokC5}}}
   {{{sernav serokD}}}
{{{serokD1}}}
{{{serokD2}}}
{{{serokD3}}}
{{{serokD4}}}
{{{serokD5}}}
   {{{sernav serokE}}}
{{{serokE1}}}
{{{serokE2}}}
{{{serokE3}}}
{{{serokE4}}}
{{{serokE5}}}
{{{serokE6}}}
{{{serokE7}}}
{{{serokE8}}}
{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
{{{perleman}}}
{{{perleman1}}}
{{{perleman2}}}
{{{perleman3}}}
{{{perleman4}}}
{{{perleman5}}}


Împeratoriya Osmanî an jî bi fermî: Dûgela Berz a Osmanî, dewleteke Misilman[1] dîrokî ye.

Siltanên Osmanîyan

Dîrok[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Împaratoriya Osman bû dewletek împaratorî bû ku di 1299 de li dora hilweşandina çend eşîra tirkî. Împaratoriya wê mezin bû ku gelek deverên ku di niha de ewropa Ewropayê ye û di dawiya cîhana cîhanê de dawiyê împaratorên herî mezin, herî hêz û herî dawîn de bû. Li ser milê, Împaratoriya Osmaniyan li Tirkiyeyê, Misrê, Yewnanî, Bulgaristan, Rûsya, Macedonia, Hungary, Îsraêl, Urdun, Lubnanî, Sûrî û parçeyên Ereb û Erebistana Bakur de hene.

Ew di qada 1595 (Zanîngeha Michigan) devera herî zêde 7.6 mîlyon çargoşe (19.9 mîlyon kîlometre). Împaratoriya Osmanî destpê kir ku di sedsala 18emîn de desthilatiyê kêm dike lê beşek perçeyek wê bû ku îro îro Tirkiye bû .

Împaratoriya Osman di dawiya 1200-a de di dema hilweşandina Selmuk Turk de Tirk Empire. Piştî ku wê împaratoriya serhildanan dest pê kir, Tirkiye dest pê kir ku dewletên din ên ku xwediyê împaratoriya kevneşopî berê ye û ji hêla xanîyên tirkî yên dawîn 1400 ve hatî bin destê Tûnisên Osmanî.

Nexşeya Osmaniyan (1326)

Di rojên destpêkê de Împaratoriya Osmanî, armanca bingehîn ya rêberên wê dirêj kirin. Dersên herî mezin ên pêşveçûnê Osmanî ez di nav Osman I, Orkhan û Murad I. Bursa de, di nav 1326an de ji yekemên Împeratoriya Osmanman ket, di sala 1326 de. .

Piştî ku hinek leşkerî di 1400'an destpêkê de dixebitin, otonom bi desthilatdariya Mihemed I û di 1453 de desthilatdariya xwe vegerand. Wan girtin Constantinople . Împaratoriya Osmanî paşî wê dirêjahiya xwe û çiqas ku dirêjkirina mezinahiya Mezin tê zanîn, dema ku împaratoriya wê hatibû axaftin da ku erdên li ser deh dewletên Rojhilata Navîn yên Ewropa û Rojhilata Navîn hene.

Ew tê bawer kirin ku Împaratoriya Osmanî bû ku bi lez lez bû û lewma din welatên qels û neorganî bûn û ji ber ku Osmaniyan ji bo demekê û rêxistina taktîkên pêşveçûn çêbû. Di salên 1500-ê de dirêjkirina Împaratoriya Osmaniyan bi têkeliya Mamluks li Misrê û Sûrî li 1517, Algiers di 1518 û Henggar di 1526 û 1541 de li Henghûra di 15 hezar û 1541 de desthilatdar dewam kir.

Di sala 1535 de padîşahiya Sulaymanê dest pê kir û Tirkiye ji ber ku rêberên berê berê bû. Di dema serweriya Sulayman I, pergala dadwerî ya tirkî veguherî bû û çanda tirkî dest bi mezin bû. Piştî mirina min Sulayman, dema desthilatdariya leşkerî di dema Şerê Lepanto de 1571 de desthilatdar bû desthilatdar dest pê kir.

Osmanî bavikekî tirk ji Oxizan e, navê bavê ku navê xwe dayê vî bavikî Osman bû. Di sedsala 13em û 14em de wekî mîrîtiyeke biçûk li sînorên Bîzansa ku êdî lawaz bû de bi cih bû. Di demeke kurt de li hemberî Bîzansê xwe birêxistin kir û serkeftinên leşkerî bi dest xistin. Dîsa bi riya siyaseta xwe ya bi bavikên cîran re erdê xwe mezin kir. Di nîşana 1453an de Konstantînopolîs (Stembol) bi dest xist û kir paytexta xwe.[2][3]

Bi giştî 36 siltanên osmaniyan çêbûn. Osmanî di sedsala 16em û şûn de êdî bi pêş neketin. Di sedsala 18em û 19em de êdî gelekî lawaz bûn, herçend di sedsala 19em de hewl ji bo guhartinan hatiye dayîn û reform jî hatiye kirin êdî di dawiya sedsala 19em û di serê sedsala 20em de Osmanî bi navê Zilamê Nexweş ê Ewropayê dihate nasîn. Bi derbeya Jon Tirkan (1908) desthilata Osmaniyan kete bin destê Îtihad û Teraqîyê. Ew di şerê cîhanê yê yekem de di aliyê Elmanyayê de cih girtiye. Di dema şer de qirkirineke herî mezin ya cîhanê[çavkanî hewce ye] li dijî ermenî û mesîhiyên din pêk aniye. Piştî şer bi dawî dibe osmanî têk çûye û qedera wan ketiye destê hêzên serketî yên mîna Fransa û Brîtanyayê. Bi dûçûna yek ji avakerên dewleta Iraqê ya modern Abdulmuhsin Sadun; sedema mezintirîn ya parçebûna Osmaniyan ew e ku tirkan heq û hiqûqa gelên din ên osmanî înkarkirin.[4] Piştî şerê azadîxwaz ê tirkan komara Tirkiyeyê hate damezirandin û bi awayekî fermî împeratoriya osmaniyan di sala 1923an de bi dawî bû.

Jibo ku sedemên belavbûna Împeratoriya Osmanî bê diyar kirin, divê ku mirov li ser avabûna Împeratoriya Osmanî raweste.

Împartoriya Osmanî jî, di destpêkê de encama desthilatdarî û şerê bandorî ya malbeta Osmanî dest avabûna xwe kir.

Piştî ku di nav eşîr û cemaatên cihê û cihê de yekîtiyek pêk anî, împaratoriya Osmanî, ji bona ku desthilatdariya xwe fireh bike, ji bona xwe siyaset û mejiyekî emperyal û kolonî çêkir; firehkirina sînorê Osmaniyan ji bona xwe kir armanc.

Ev siyaseta Osmaniya, bi awayekî siyaseta avabûyina împaratoriyên erebî, wek împeratariyên eyyûbî, emewî û Edulusî bû.

Osmaniyan jî ceribandina desthilatdariya îslamê, eyyubîyan, emewiyan, endulusiyê ji bona xwe wek wîzyon û stratejiyekê tespît kirn. Osmanî û di ev stratêjiya xwe de jî bi ser ketin.

Osmaniyan, bi şer û êrişkeriya emperyal heta ber deriyê Wîyanayê çûn û li wir şikest xwarin, vegeriyan.

Lê encama vê êrişê Balkan ket bin bandora Osmaniyan. Li Balkanan jî Yunanî û Bulgarî û gelek gelên din dijiyan; ev gelan,  herêm û welatê wan gelan ketin bin bandora Osmaniyan. Cezîra û welatên Ereban jî ket bin bandora Osmaniyan. Kurdistan û Ermenîstan jî ket bin desthilatdariya Osmaniyan.

Osmaniyan împeratoriyek ava kirin. Di Osmaniyan de gelên bindest desthiladariya merkezî bi Osmaniyan re parve nedikir û gelê bindest ji desthilatdariyê dûr dihatin sekinandin.

Bes gelên bindest li herêmên xwe nîv-azad û nîv-otonom bûn. Ev yeka di Împaratoriya Osmanî de her dem dibû pirsgirêkeke mezin û şerîhildanan. Lewra qanûneke xwezayî heye, ku her kesek û her gelek û her netewek dixwaze ku qasî kesê din, gel û neteyên din xwediyê maf be.

Imperatoriya Osmanî, dewleteke nîv-merkezî û feodal û kolonyalîst bû. Di Împeratoriya Osmanî de her gel, weletek, herêmek nîv-azad û nîv-otonom bû. Lê ev sîstema ji bona gelan zîndenek bû. Ji bona vê yekê dema ku Împaratoriya Osmanî tê bi nav kirin, wek zîndana gelan dihat bi nav kirin. Rastî jî, “Împaratoriya Osmanî zîndana ku gel tê de dijî bû.” Di Împeratoriya Osmanî de desthilatdariya merkezî di destê Osmaniyan de bû.

Osmaniyan desthilatdariya xwe bi ew kesên ji gelên bindest hatibûn dida meşandin.

Leşkerê Osmaniyan jî, leşkerekî taybetî bû jê re digotin ku “Yenîçerî”. Yenîçerî, ji zarokên gelên bindest yên dihatin ava dibû. Piştî ku zarok mezin dibûn û dibûn leşker, wan dê û bavên xwe; ê girîngtir jî gel û netewa xwe nas nedikirin. Leşker ji kesên bê kok û bê esil ava dibû. Ev leşkeriya bê kok û bê esil û bi wateyeke din bê netewe, wê demê gelek bi hêsanî û bê tirs û bê wîjdanî dikarî êriş bibe ser gel û herêmên din. Li ser gelan û herêmên gelên ji Osmaniyan cuda bandoreke xurt ava dikirin û tadeyeke mezin li ser wan dimeşandin.

Gelên di bin bandora Osmaniyan de jî, ji bona, ku ji bin bandora wan derkevin, azad û serbixwe bin jî,  Kurd di serî de, li herêmên xwe li hemberî desthilatdarî û karbidestiya Osmaniyan serîhildidan. Lê hezar mixabin ev gelên bidest heta beriya salên navîna 1800-î nikarîn ji bin bandora Împaratoriya Oamaniyan derkevin.

Piştî Şoreşa Fransayê (1789), li dinyayê û bi aybetî jî li Ewrupayê nasyonalîzm pêş ket û pêvajoya dewletên milî dest pê kir. Encama Şoreşa Fransayê derket holê ku bi sîstemeke otorıter û hişk ya kolonyalîst, li herêmên din desthilatdarî û bandor meşandin gelek zehmet e. Lewra di nav gelên balkanî û ne balkanî de şûureke nû ya milî çê bû; ji bona azadî û serxwebûna xwe tevdigeriyan.

Di vê qonaxê de di nav rewşenbîr û desthilatdarên Osmanî de jî minaqeşeyan dest pê kir. Beşek desthilatdar û rewşenbîrên Osmanî, gelek aşkere diyar kirin, ku bi sîstemeke otorîter û hişk ya kolonyalîst, yekîtiya Împaratoriya Osmanî parastin ne mimkûn e û divê ku sîstem gorî rastiyên plûral ya olî û neteweyî û gelî jinûve realîze bibe. Sıstemeke ne merkezî/adem-î merkezî ava bibe. Prens Sebahaddîn yek ji wan kesan bû ku Osmanicitî jinûve şirova dikir û osmaniya nû wek fikrekî û senaryoyeke nû pêşniyar dikir. Lewra Presns Sebahaddîn dinya û Ewrupa nas dikir; sîstemên sîyasî nas dikir. Jiyana neteweyan ya hevmişterek dikare çawa û di çarçewa kîjan sîstemê de bimeşe dizanî.  Lê desthilatdarên Osmaniyan dixwestin ku sıstema kevn ya otorîter û hişk ya kolonyalîst bimeşînin.

Împeratoriya Osmanî, her çiqas hat xwestin jî sîstema ya hişk û nedemokrat neguhart û xwest ku sîstema xwe bi awayekî hişktir bidomîne û lê biserkeneket. Gel û neteweyên balkanî di sedasala 19-an de ji Împaratoriya Osmaniyan veqetiyan û bûn neteweyên azad û welatên serbixwe.

Li Împeratoriya Osmanî encama nasyonalîzm û pêvajoya dewletên milî parçebûnê dest pê kir û di destpêkê de jî gelên balkanî, di vê pêvajoyê de biserketin. Azadbûna gelên balkanî û serxwebûna welatên balkanî, di nav Împeratoriya Osmanî de tirseke mezin dest pê kir, ku neteweyên ereb, kurd, ermen jî dê ji Împaratoriya Osmanî veqetin û bibin dewletên serbixwe. Di wê qonaxeê de di dawiya sedsala 19-an û destpêka sedsala 20-an de li Împeratoriya Osmaniyan pêvajoyeke nîjadperesytî ya tirk û îttîhat terakkîçitî dest pê kir. Îttîhat Terakkîciyan ji bona, ku yekîtiya Împeratoriya Osmanîyan biparêze û gelên bindest azad û serbixwe nebin, dest bi zulmeke mezin kirin û li hemberî neteweyên bindest, bi taybetî jî li hemberî kurdan û ermeniyan siyaseteke gelek dijwar ya nîjadperestî meşandin.

Ermenî ji bona ku gelekî ne îslam û xirîstiyan bû, îttîhat terakkîcî ditırsiyan ku welatên ewrupayê dê ji wan re xwedî derkevin û emenîsteneke serbixwe ava bikin, di destpêka sedasala 20-an de di sala 1915-an de li hemberî gelê ermenî jenosîdek meşandin û di ev jenosîda xwe de jî bi serketin.

Lê ev tirsa wan piştî Şerê Cîhanê yê 1-emîn bû rastiyekê. Piştî ku Împaratoriya Osmanî şer wenda kir di sala 1920-an de girêdayî Peymana Sewrê Împaratoriya Osmanaiyan mecbûr ku avabûna Ermenîstanê û Kurdistanê re, bibêje erê. Ev peymana encama daxwaza Rojavayê û Ewrupayê pêk hat, Hezar mixabin dîsa bi îradeya Ewrupayê jî ev peymana ji holê rabû. Lê di despêka sedsala 20-an de jî gelên ereb ji Împaratoriya Osmaniyan veqetiyan û bûn xweser û ketin bin mandeya Îngilîz û Fransiziyan.

Di encamê de ez dikarim bibêjim, ku sedema parçebûna Împeratoriya Osmanî, netewe û gelên bindest. Azadbûn û xweserbûna van gelan bû. Dema ku gel û neteweyên bindest azad û serbixwe bûn, welatên wan ji Împaratoriya Osmanî veqetiya, erdê împaratoriyê biçûk bû. Rejîma Kemalîst jî, piştî salên 1919-yî û bi taybetî jî piştî sala 1923an Împeratoriya Osmanî ji holê rakirin û rejîma sultanî/qraliyetê û xelıfetiyê dawî anîn û Komara Tirkiyeyê wek dewleteke nû ya unîter û neteweya tirk ava bû.  Kurdistan bes wek kolonî ji Komara Tirkiyeyê re ma. Îro jî, desthilatdarî û kolonyalîzma Komara Tirkiyeyê li Bakurê Kurdistanê dom dike.

Daxuyaniya û Parastina Împaratoriya Osmanî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Di tevahiya 1500an de û 1600s û 1700s de, Împaratoriya Osmaniyan piştî piştî gelek leşkerî de desthilatdariya desthilatdariyê dest pê kir. Di nav 1600-ê de, împaratoriya piştî demeke kurt de li Persia û Venice ve hat guhertin. Di sala 1699 de emperyal dîsa dest pê kir ku paşê erd û hêza xwe winda kir.

Di 1700-ê de Împaratoriya Osmaniyan dest pê kir ku piştî şerê Rûsyayê-Tirkiye û rêzikek peymanên ku di wê demê de emperyal ji bo serbixwebûna aborî ya aborî winda kir.

Şerê Crimean , ku ji 1853-1856-ê ve hatî domandin, bêtir desthilatdariya têkoşîna xilas kir. Di 1856 de serxwebûna serxwebûnê ya Osmaniyê ji aliyê Kongreya Parîsê ve hatibû naskirin lê belê hîn hîn hêza wekî hêza Ewropa wenda bû.

Di salên dawiya salên 1800-ê de gelek serhildan bûne û Împaratoriya Osmanî berdewam kir ku di nav 1890an de li hemberî împaratoriya navneteweyî ya li hemberî emperyalîzasyona avakirina berbi desthilatdar û sosyalîst berdewam kir. Şerrên Balkan ên 1912-1913 û serhildanên neteweperestên tirk jî bêtir kêm kirin erdê împaratoriyê û bêkariyê zêde bûn. Piştî dawiya dawiya Şerê Cîhanê, Împeratoriya Osmanî bi fermî ve bi dawî re Peymana Sevr

Girîngiya Împaratoriya Osmanî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Tevî têkçûna wê ya, Împaratoriya Osman yek ji navdarên herî cîhanê û împaratorên herî serkeftî di nav dîroka cîhanê de bû.

Gelek sedem hene ku ji ber ku emperyal bû ku wekî serkeftî bû bû, lê hinek ji wan re hêzek hêz û rêxistin û navendî ya navendî ya navendî ne. Ev hikûmetên serkeftî yên destpêkê, Împaratoriya Osmaniyan yek ji herî girîng a dîrokê ye.

Ji bo Malpera Osmaniyan bêtir fêr bibin, li ser malpera Lêkolînên Tirkiyê ya Zanîngeha Michigan biçin.

Kurdistana Osmaniyan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Dîroka Kurdistana Osmaniyan
di sala 1893iyan de ji aliyê Ebdulhemîd ve hatiye weşandin ev xerîte ku tê de کردستان nivîsiye, Xerîteya Kurdistanê

Dîroka Kurdistana Osmaniyan[5] hemû dîrok û çêbûnên di wextê desthilata Osmaniyan de li ser Kurdistanê rûdane dihundrîne.

Di Şerê Çaldiranê de hinek mîrektiyên kurdan li gel Osmaniyan bi Sefewiyan şer kir. Piştî şer 16 mîrên kurd li ser navê 50 senceqan û Selîmê 1ê peymaneke hevkariyê destnîşan kir [6]

Osmaniyan 1847ê de mîrektiyên Baban û Botan, 1848ê de mîrektiyên Hekarî û Badînan ji holê rakirin.

Nêrîna giştî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Dîroka Kurdistanê

Piştî Peymana Zehabê hemû axa Kurdistanê bi awayeke fermî di navbera du dewletên sereke yên Rojhilata Navîn ve hate parçe kirin.

Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Bedlîsê

Mîrektiya Botan(1338-1855)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Botan

Mirektiya Badînan (1376–1843)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Badînan

Mîrektiya Hekarî(1380-1845)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Hekarî

Mîrektiya Soran(1530-1835)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Soran

Mîrektiya Baban (1649–1850)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Mîrektiya Baban

Mijarên têkildar[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Girêdanên derve[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Çavkanî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

  1. ↑ Cemal Kafadar: A Rome of one’s own. Reflections on cultural geography and identity in the Lands of Rum. In: Muqarnas. Band 24, 2007, S. 9, JSTOR:25482452.
  2. ↑ Ottoman Empire. In: Encyclopædia Britannica. Abgerufen am 29. Mai 2017 (englisch).
  3. ↑ Herders Conversationslexikon (1854), Band 4, S. 434 Faksimile (online), abgerufen am 27. Mai 2017
  4. ↑ Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:193
  5. ↑ Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r: 54
  6. ↑ İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:484
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Împeratoriya_Osmanî&oldid=1091588" hatiye standin.