Fizîk

Fizîk (grekî φυσική, fizîke „a xwezayî“) zanista siruştî a, ku zagonên bingehînên xwezayî, her tiştên ku xweza bi wan ve ava buye û bandorgewrînên wan li ser hev lêdikole, ye. Fizîk hem bi gewşîn û helwestên bûjen û zeviyan ve, di dem û cîh de, û hem jî bi avahiya dem û cîh ve dikeve. Fizîk xwezayê bi awayê jimarî, bi modelên siruştzanistî, ango teoriyan şîrove dike. Herwiha dikare texmînan li ser gewşînên pergalên tên temaşekirin, bi dest bike. Ji bo vê yekê zimanê matematîkê bikartîne.

Rêbazên Fizîkê

Fizîka Ceribandinê

Wek ji navê wê tê têgihîştin, di navenda fizîka ceribandinê de ezmûn heye. Bingeha emzûneka fizîkî nirxandina gewşînên pergaleka hatiye amadekirin bi jimaran e. Ev nirxandina jimarî bi pîvanê tê darxistin. Di pergalên emzûnan de gewşînên dembende (dînamîk) an yên demazad (statîk) tên pîvan.

Fizîka Teorîk

Erka fizîka terorîk zivirandina modelên emzûnî, yên fizîka ceribandinê, li ser teroriyên bingehîn ên nas, an li ser gumanên bingehîn (hipotez), yên herjimareka dengaz-hindiktirîn bi matematîkê ye. Ji wir wê de, ji modelên êdî nas jî rawêj, ên dikarin werin nirxandin, dardixe.

Fizîka Matematîkî û Fizîka Bikaranînê

Fizîka matematîkî dikare wek şitleka fizîka teorîk were dîtin. Tenê di bikaranîna modelan de ji hev cihê ne. Fizîka teorîk matematîkê wek zimanê fizîkê bikartîne, a matematîkî ji modelên fizîka teorîk pergalên matematîkî dardixe.

Encamên lêkolînên fizîka bikaranînê jî di qadên nefizîkî de cîh digrin, wek teknîk, elektronîk.

Fizîka Kompûterî ( Simûlasyon)

Bi pêşveçûna zanista kompûterî û, bi wê bende, bi xurtbûna pergalên kompûterî bikaranîna kompûteran bû rêbazeka girîng a fizîkê. Fizîkzanên komputerî ne bi tenê teorîvan, ji ber ku ew bi simulasyonan teoriyan diceribînin û ne jî bi tenê emzûnvan in, ji ber ku ceribandinên wan tenê di xwejimêran de dimeşin. Di her herêmên fizîkê de simûlasyon cîhekî pirr mezin digire.

Mijarên Fizîka Nûjen

Teoriya Relatîvî

Teoriya Relatîvî ji Albert Einstein (wek Albert Aynştayn bixwîne) hat avakirin. Têgihîştinek bi bingeh ve nû ji bo dem û cîh anî. Dem û cîh ne tiştên gerdûnî ne. Ji bo her temaşevanek navberên demî û cîhî ji hev cûda tên dadkirin. Sê dîmenziyonên cîh û dem bi hev re dihelin û dibin çar dîmenziyonên "cîhdem". Hêza giraniyê ji xwarbûna demcîh peydah dibe. Sedema xwarbûna demcîh jî hebûna laş û hêz e. Bi dîtina Einstein laş û hêz yek tişt in.

'gîr u giriftekanî ser rê bo geyîştin be xêrayî tişk'

albêrt enîşteyn (1875-1955) be danî têorî nîsbîyetî taybet le salî 1905 zayînî w nîsîbyetî giştî le salî 1915 alugorêkî zorî le fîzîkîmikanîkewe be dî hêna ke bîrî fîzîkdanekanî le mer zorêk le pirisgirke kanewe gorî .

чew be sirincdan be pêwane girtine wird binanekanî xoy ke tewawîkird yasagelêkî da ke roştinî be xêrayî tişk be gîr u giriftêkî zor rû be rû kird ke eger mirov bîhewê be xerayî tişk birwa debê ew gîr u giriftane bine bir bika .

lêkolînewekanî enîştayn 2 akamî giringî xiwarewey lê dekewêtewe :

1- xêrayî tîşk le boşayî da 2/998*10 9 berawird kird .

2- xêrayekan tenya detwanîn beranber be şitêkî diyarî kiraw bipêwîn.

ême katêk detwanîn bilêyn ke şitêk le halî roştin daye ke çonêtî roştinî ew hemberbe ştêkî tir ke rawestawe bidozînewe w herweha çonêtî şitêk le Halî rawestan da hember be şitêk ke rawestawe bidozînewe .

чenîşteyn be sirincdan bew nusrawaney serê ekamekanî xiwarewey derbirî .

1- hîç ştêk natwanê be xêrayî tîşik birwa .

2- komî her şitêk hawkat legêl çûneserî xêrayekey zortir debê.

3- kom corêk le wize.bew manaye ke her kamyan detwanîn bewî tir bigorîn .

4- çkoÎe bûnewey dirêjayekan .yanî her şitêk ke be xêrayak le halî roştn daye dirêjî чew le hember katêk ke rawestawe kemtire .

5-kat le şitêk ke le haÎîroştn daye le hember şitêk ke rawestawe sebirtir derwa .

ew yasayane bo sefer kirdinîmirov be kakeşanekanî tir tengijegelêkî saz kirdûwa ke herkamyan lem witareda depişkinînewe .

le pişkinînî xaÎî yekem da basman kird ke hîç şitêk natwanê xêratir le tîşik le boşayîda birwa eweye ke xêrayî tîşk diwayîn xêraya ke le siruşt da heye bo wêne katêk ke êlêktironekan ta xêrayekî zor birew dedeyn îtir ew corey ke hen namênin .be taybet ke xêrayî ewan be xêrayî tîşk (c)nîzîk debêtewe lew kateda mû'adilegely berdewamî ême cêgey xoyan le dest deden.

herçend ke têbikoşîn qet natwanîn ew xêraye be êlêktironekan bideyîn ke xêrayan le (c) ziyatir bê.

le rastîda hîç kat natwanîn xêrayî horikêk be xêrayî tîşk bigeyenîn.hoy akamy yek detwanîn le akamî dû da bibînînewe .le xêrayekanî zor le serê komî (M)HER şitêk haw kat ÎegeÎ çûne serî xêrayekey zortir debê. ew taybet mendîyey detwanîn le biwarî êlêktironekanda nîşan bideyn bo чew boçûne detwanîn êlêktironekan be xêrayekî zor bixeyne nêw gorepanêkî mêxnatîsêwa .lew halete da êlêktironekan be rêgeyêkî cexzî da deron .her wek hemîşe biristî nawendgeray (MV2/r) debê le rêgey biristî gorepanî mêxnatîsî(QVB) dabîn bikrê. le beraber girtinî ew

dû biriste demanbê :

ke akamî debête :

her wek debînîn detwanîn komî êlêktironekan bipêwîn.

xalî duham bew deskewte girînge amaje deka ke be çûne serî xêrayî ştêk komekeşî ziyatir

debê.yanî

ewe bew manayeye ke her kat kom (m0) be xêrayî (c) le halî roştin daye eger xêrayî w komî eweÎîlew mo'adileyeda danêyn komîdiwayînî m ziyatir le komî ewaÎî(m0)debê.ew zor bûney kom le xêrayekanî nîzîk be xêrayî tîşk be mîÎon beraber dega. bo wênê lêk kewtinî firokeyekî tîjfir ke be xêrayî ziyatir le deng derwa legeÎ baÎinde xêra firekan .katêk ke firokeke be xêrayî ziyatir le deng derwa komî ew zor debê ؛her weha katêk ke balindeke bo lay firokeke derwa naçar debîn le xirkirawey xêrayî her dûkyan keÎik wergirîn (xêrayî firoke + xêrayî balinde) debînîn ke xêrayî tewawî roştineke berabere legeÎ xirkirawey dû şiteke .lew rûdwe da xêrayekî zor saz debê ke her dû şiteke le akam da birêk qursayîan deçête ser. bo wêna komî baÎindeka le çen kîÎowe debête deyan kîÎo.

giriftêkî girîngî tir ke le pêşmane xaÎî sêheme ke her kat şitêk be xêrayî tîşk le boşayî da nizîk debêtewe ew şite debête wize. yanî E=MC2 w ew şite le şêwey hemîşeyî xoy dûr dekewêtewe w be şeweyekî tir le wize derdêt.

şayanî base ke bo gorînî kîÎoyek madde 9*1013 j wize pêwîste . ew gorankarîyane le cîhanî maddî w bew xêrayaney ke hen diyarî naka.

le fîzîkî nawekî da diyar deyek be nêwî saz bûn w lebeyn çûn heye ke dû horik le wêk kewtin u têkeÎ bûn legel yek be şêwey fotongelêkî be hêz dedrêne der ؛beÎam le têkeÎ bûnekî tir da ew horikane debnewe be madde .bo wêne :wêkkewtinî dû horikî êlêktiron u pûzîtron . ew dû horike bineretîye kom u barist u barteqay beranbaryan heye .beÎam tenya barekeyan yek nîye .diway ew wêkkewtine debine tîşkî gama be dirêjayî şepolî zor *kurt.le akam da hardukîyan win debin.herçen ke rûdaweke dû layene yanî le katêk da ke wizeman be andazey pêwîst hebê detwanîn biyankeynewe be du horikî êlektiron u pûzîtron ke lêre da ew rûdawe wizekanî cuÎanewey êlêktironekanîşman dedatewe.

xaÎî çiwarûm katêk ke hemu ew gîr u giriftaneman çare ser kird ke xom le witarêk le jêr nawî(telaş beraye rêsîden bê sor'at nur) birêkm lew gîr u giriftane çare ser kirdûwe tûşî giriftêkî tir debîn ke ewîş çikole bûnewey dirêjayekane ke le nisbîyet da basî lê kirawe.ew tê'orîya deÎe ke be çûne serî xêrayî her şitêk dirêjayî ew kem debêtewe ta cêgeyek ke katî geyiştinî be xêrayî tîşk dirêjayî ew be sîfir dega.

enîşteyn be keÎik wergirtin le mêqdarêkî wêstaw le jêr nêwî zerîbî nisbîyet nîşanî da ke şitekan la katî geyştin be xêrayî tîşk le beyn deçn.

bo wêne :bo dozînewey dirêjayî şitêk le xêrayî da ,dirêjayî ewalî lew zerîbey serê da zerib dekeyn u debînîn ke dirêjay ew şite be zor bûnî xêrayî kem debêtewe.

Zekerya rebendani 2706 mehabad

Çar Hêzên Bingehîn

• Hêza giraniyê
• Hêza elektro-magnetî
• Hêza jar
• Hêza xurt

Armanceka fizîkê ew e, ku formuleke gelerî, ku bikari be ev her çar hêzan di formulekî de yek bike, (formula cîhanê) were dîtin. Heta niha tenê hêza karebar û hêza magnetî hatin yekkirin. Her du hêzên dendikî ( ên atomê ), a jar û a xurt, û a karebar (elektro-magentî) jî di formula "super symetry" de hatine yekkirin. Lê di raya giştî a fizîkzanan de hîn bi tevahî nehatiye pejirandin. Serêşa herî mezin, di vî warî de, hêza giranî derixe holê. Ji ber ku, li hember hêzên din, hêza giranî zaf nimiz e û di derdora laboratorkî de nikare were pîvan û herwiha yekkirina wê bi hêzên din ve pirr dijwar e. Di "teoriya string" (string = ta, bend) de, bi taybetî jî "teoriya M" de, tê gotin, ku bûjen ji stringan, ango ta, cêkirî ye. Ev string ji perçên atomî ên nas zaf piçûktir in (10^-35 m) û yek-dimenziyonî ne. Teoriya (super-)string gerdûneka 11 dîmenziyonan dipejirîne.

Ji ber dijwariya îsbatkirinê ev û hin teoriyên din di raya giştî a fizîkzanan de hîn rûneniştine.