Zagros (rêzeçiya): Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Content deleted Content added
Xqbot (gotûbêj | beşdarî)
TXiKiBoT (gotûbêj | beşdarî)
Rêz 60: Rêz 60:
[[it:Monti Zagros]]
[[it:Monti Zagros]]
[[ja:ザグロス山脈]]
[[ja:ザグロス山脈]]
[[ka:ზაგროსის მთები]]
[[lt:Zagrosas]]
[[lt:Zagrosas]]
[[nl:Zagrosgebergte]]
[[nl:Zagrosgebergte]]

Guhartoya 17:57, 12 çiriya pêşîn 2009

Çiyayên Zagrosê

Zagros navê zîncîreçiya ye ku ji herêma Wanê - Colemêrgê dest pê dike û ber bi başûr ve diçe. Di nav axa Kurdistanê de derbas dibe. Ji bakur ve di destpêk de, di navbera tixûbên Tirkiye û Îrana îroyîn de û piştre wek tixûb di navbera Îran û Îraqa îroyîn de dom dike. Nêzîkî Kendava Îranê di nav axa Îranê de heta herêma Hurmizê diçe. Dirêjiya Zagrosan 1.500 km ye. Di zîncîreya Zagrosan de gelek çiya hene. Di nav van çiyan de çiyayê bi navê Zana û çiyayê bi navê Zerd ên herî bilind in. Çiyayê Zana 5.098 m û yê Zerd jî 4.548 metre bilind e. Ji Zagrosan re çiyayê Kurdistanê jî dibêjin. di Ji ber ku piraniya Zagrosan di nav axa Kurdistanê de ne. Îbnî Xaldûn di pirtûka xweya Muqaddîme de ji Zagros de wek çîyayên Kurdîstanê behz dike.

Zîncîreçiyayên Zagrosan bi hezar salan in ku di navbera çandên herêm ên cuda cuda de wek tixûb hatine kişandin. Di navbera gelên wek faris, asûrî, ermenî, kurd û ereb de.

Etîmolojiya Zagros

Di derbarê etîmolojiya peyva “Zagros” de sê çavkanî û teoriyên cuda hene:

1. Li gor Zend Avesta wateya Zagros ”bilindahî” ye. Ango çiyayê bilind ku roj di pişta wî de derdikeve. Koka gotinê zuxur an zarg e. Zarg tê wateya qerqez û bilind ku bi tirki dibêjin “uçurum”. Zarga Fîsê ku li nêzîkî Licê ye û Zarga Fîsê ya ku li navenda Amedê li ser çemê Dîclê ye û tirkan navê Fîs Kayasi lê kiriye.

2. Tê gotin ku peyvên Zengene û Zagros ji heman etîmîlojiyê tên. Wek tê zanîn Zengene eşîreke kurdan e û hîn îro jî ev eşîr li Başûr dijî.

3. Her çiqas kêm be jî hinek îdea dikin ku Zagros ji yunaniya kevn tê û tê wateya tofan û firtonê.

Di dîrokê de Zagros:

Zagros bi tenê ne zîncîreçiyayên bilind û asê ne. Li gor arkeolog û dîrokzanan cara yekem çandinî û şaristanî li qontarên Zagrosan destpê kiriye û ew gel kurd bi xwe bûne. Kurd heta îro jî li ser axa xwe mane û li heman herêmê dijîn. Ji wan kurdên herî kevn heta îro arkeologan navên sê eşîran tespît kirine: Eşîrên Makran, Zengene û Çigînî (Chigini). Bi rastî ev hersê eşîr hîn îro jî li Kurdistanê dijîn.

Di serdema me de arkeolog û lêkolîngerên dîrokî dibêjin ku Sumer ji Zagrosan ber jêr daketine deştê û şaristaniya ku li Zagrosan hebûye, bi xwe re anîne û bi pêş xistine. Esas navê Sumeran Hatî ne. Hatî yanî yên ku ji çiya hatine. Piştre ji Hatiyan re Sumer gotine.

Bajarên yekemîn ên ku îro hatine dîtin li nêzîkî Zagrosan bajarên wek Ansan, Sûsa, Şandiyar û Yarmo ne.

Îro hema hema hemû arkeolog û dîrokzan hemfikir in ku 9.000 sal berî zayînî ango 11.000 sal berî niha li qontarên Zagrosan mirovan dest bi xwedîkirina ajelan kirine. Cara yekem li wir bizin, mîh û mange û beraz kedî û xwedî kirine. Xanî û mal lêkirine. Genim, çewder û fesûliye çandine. Berî zayînî di navbera salên 5.400-5.300 li nêzîkî qontarên çiyayên Zagrosan bi awayekî sîstematîk rez xwedî kirine û ji tirî mey çêkirine. Navê tiriyê Vîtîs Sîlvestrîs bûye ku îro jî bi latînî navê wê Vîtîs Vînîfera ye. Herweha bîra jî li wir hatiye çêkirin.

Ksenophan da "Di vegera dehhezaran de" (beri zayînî 401-400) behsa serpêhatiya xwe û Zagrosan dike ku çawa asê ne û di wan çiyayên asê de qala şerê artêşa xwe û Kardoxiyan dike. 75 sal piştî vegera Ksenophan, vê carê Îskenderê Mezin dixwazê di ser Zagrosan de here Îranê. Lê ji ber ku di ”Vegera dehhezaran de” bûyerên ku li Zagrosan hatibû serê artêşa Ksenophan hemû xwendibû û di derheqê Zagrosan de êdî xwedî zanyarî bû. Loma di jêrê Zagrosan de derbasî Îranê bû.

Zagros di jiyana şerê çekdarî ya kurdan de ciyekî xwe yê girîng û pîroz heye. Di serdema me de, bi salan pêşmergeyên Başûr û Rojhilat di dema tengasiyê de hildikişiyan Zagrosan, li wir bi cih dibûn û xwe diparastin. Di van 15-20 salên dawî de gerîlayên PKKê hema hema li seran serên zîncîreçiyayên Zagrosan biryargehên xwe yên mezin û navendî danîn û niha jî li Zagorsan in. Artêşa tirk bi balafir, helîkopter û teknîka nûjen a şer nikare li Zagrosan bi ser bikeve. Operasyonên artêşê bê encam dimînin.

Zagros ne bi tenê hêlîna pêşmerge û gerîlayên kurd e, herweha hêlîna teyrê Sîmir e jî.

Zagros ji aliyê siruştê ve him paradîs (bihuşt, cennet) û him jî dojeha (cehenem) nedîtî ye! Zivistanan ba, bager û pûk e. Tu jîndarek nikare xwe li ber pêtî, serma, fîgan û fîzana Zagrosan bigre. Hirç bi hirçîtiya xwe bi mehan newêre ji qula xwe derkeve. Di demsalên bihar û havînan de mirov dikare çar demsalan li gel hev bibîne. Dar û ber, nebat û kulîlkên Zagrosan bi dîmen û bîhna xwe paradîsa rasteqîn e. Di mîtolojiyê de, li Zagrosan giyayekî pîroz heye ku mirov bixwe, namire.

Amed Tîgrîs