Fînîkya: Cudahiya di navbera guhartoyan de
B robot serzêde kirin: tl:Penisya |
BKurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1: | Rêz 1: | ||
[[Wêne:Phoenicia map-en.svg|thumb|200px|Fenîke]] |
[[Wêne:Phoenicia map-en.svg|thumb|200px|Fenîke]] |
||
[[Wêne:PhoenicianCoin2A.jpg|thumb|200px|Pelikekî zêr ê |
[[Wêne:PhoenicianCoin2A.jpg|thumb|200px|Pelikekî zêr ê fenîkî]] |
||
[[Image:PhoenicianTrade.png|thumb|200px|Rotaya seferên baziragnîyê |
[[Image:PhoenicianTrade.png|thumb|200px|Rotaya seferên baziragnîyê fenîkiyan]] |
||
[[Wêne:Phoenician alphabet.svg|thumb|200px|Alfabeya zimanê |
[[Wêne:Phoenician alphabet.svg|thumb|200px|Alfabeya zimanê fenîkî]] |
||
''' |
'''Fenîkî''' gelekî [[semîtîk]]î li xakên îroj [[Lebnon]] û [[Sûrî]] li beravên [[Deryaya Navîn]] wek bajar dewletên serbixwe serwerî ajotî bûn. Li wan hinek wiha bûn: |
||
*[[Akka]] |
*[[Akka]] |
||
*[[Arwad]] |
*[[Arwad]] |
||
*[[Arados]] |
*[[Arados]] |
||
* |
*Çiyayên [[Bîblos]]ê |
||
*[[ |
*[[Berîtos]] |
||
*[[ |
*[[Sîdon]] |
||
*[[ |
*[[Tîros]], demekî dirêj wek bajarê peşeng bû |
||
==Etîmolojî== |
==Etîmolojî== |
||
Navê "Fenîke" ji navê yewnanî ''Phoinikes'' de hat afirandî bû. Ew di pirtûka [[Homeros]] de wek φοίνιξ (''phoinix'', yewnanî sorik |
Navê welatê fenîkiyan "Fenîke" ji navê yewnanî ''Phoinikes'' de hat afirandî bû. Ew di pirtûka [[Homeros]] de wek φοίνιξ (''phoinix'', yewnanî ''sorik'') dihat dîtin û ji bo kardestên wanê kisûrên sor dihat bikaranîn. Dîsa ewna bi bazirganîyê kisûrê sor dixabitin. |
||
Fenîkiyan bixwe xwe gorî bajarên xwe nav dikir. Wekok yekî ji Sidon xwe wek Sîdonî, yekî ji Arwad jî xwe wek Arwadî hwd nav dikir. |
|||
[[Kolonî]]yeke |
[[Kolonî]]yeke fenîkiyan, li şûna [[Tûnis]]a îroj [[Kartaca]]yê bûn. Kartacayî dîsa ji aliyê [[Împeratoriya Romê|romayiyan]] ve wek ''Poeni'' (''Pûnî'') dihat navandin. |
||
==Orjîn== |
==Orjîn== |
||
Gorî [[mîtolojî]] |
Gorî [[mîtolojî|mîtolojiya]] wewnanan [[Phoinix]] bavê fenîkiyan bû. Ew birayê [[Kadmos]] û [[Europa]] bû. |
||
[[Herodot]] wan ji ''Kenan'' gelekî ji nêzî [[kendava |
[[Herodot]] wan ji ''Kenan'' gelekî ji nêzî [[kendava Faris]] de didît. |
||
Gorî [[Tewrat]] [[Sidon]], bavê |
Gorî [[Tewrat]], [[Sidon]], bavê sîdoniyan, wek lawê Kenan (neviyê pêxember [[Nûh]]) tê ditîn (Afirîn 10,15). Lê Kenan lawê [[Xam]](birayê [[Sam]] û [[Yafes]]) bû. Gorî [[zimanê fenîkî]]/[[îbranî]] xam dîsa tê mane "sor". |
||
Gorî lêkolînên arkeolojîk jî nîjadan wan ji [[Nîvgirava Sîna]] bû. |
Gorî lêkolînên arkeolojîk jî nîjadan wan ji [[Nîvgirava Sîna]] bû. |
||
==Ziman== |
==Ziman== |
||
Zimanê wan zimanekî [[Zimanên semîtîk|semîtîk]]î ji zimanên semîtîkên bakur rojava (an zimanên kenanî) bû. |
Zimanê wan zimanekî [[Zimanên semîtîk|semîtîk]]î ji zimanên semîtîkên bakur rojava (an zimanên [[kenanî]]) bû. |
||
==Dîrok== |
==Dîrok== |
||
Di [[sedsala 8'an b.z.]] de |
Di [[sedsala 8'an b.z.]] de fenîkiyan serweriya xwe wunda kir û ketine bin bandora [[Asûr]]an. Di sala [[701 b.z.]] de Asûran bajarê fenîkiyan derve [[Tîros]] (Şûr) dagir kir. |
||
Di sala [[586 b.z.]] de ewna, derve |
Di sala [[586 b.z.]] de ewna, derve Tîros, ketina bin serweriya [[Babîl]]an. Lê ewna [[520 b.z.]] şunda ketina bin serwerîya [[Pers]]an. |
||
Gorî [[Herodot]] wan li dor [[600 b.z.]] de bi |
Gorî [[Herodot]] wan li dor [[600 b.z.]] de bi Keyê Misirê [[Necho II]] re peymanek kirin û ewna ji Nîvgirava Sînayê di [[Deryaya Navîn]] de derketina gereke. Ewna bi keştîyên nêzî 40 m [[Somalî]], Ekwator, [[Efrîqaya Başûr]] re ji pê re beravêb Efrîqayê rojava re çerxe Deryaya Navîn bûn û ew sefera xwe temam kirin. Gorî wê seferê wan 30.000 km sê salan de temam kirin. Lê va sefera ji aliya Herodot ve tenê hat nivisandin û rastiya xwe bi gumanbar e. |
||
Ji |
Ji pê [[Îskenderê Mezin]] di [[332 b.z.]] de Tîros dagir kir re û di [[146 b.z.]] de jî [[Împeratoriya Romê]] [[Kartaca]] dagir kir re şarmendiya Fenîkeyê dawî bû. |
||
==Aborî== |
==Aborî== |
||
===Erjing=== |
===Erjing=== |
||
Fenîkeyê şarmendiya cara pêşin renga [[erjing]] bikaranî bû. |
|||
===Deryavanî=== |
===Deryavanî=== |
||
Fenîkiyan deryavanên mezin bûn. Wan ser derya re bezirganî dikir û li [[nîvgirava Îber]], [[Sîcîlya]] û [[Qubris]] gelek kolonî ava kirî bûn. |
|||
==Nivîs== |
==Nivîs== |
||
[[Alfabe]]ya wan ji alfayên |
[[Alfabe]]ya wan ji alfayên Ewropayê re bingehî kirî bû. [[Alfabeya Fenîkiyan]]. |
||
== Bibîne== |
== Bibîne== |
Guhartoya 10:11, 5 îlon 2010
Fenîkî gelekî semîtîkî li xakên îroj Lebnon û Sûrî li beravên Deryaya Navîn wek bajar dewletên serbixwe serwerî ajotî bûn. Li wan hinek wiha bûn:
Etîmolojî
Navê welatê fenîkiyan "Fenîke" ji navê yewnanî Phoinikes de hat afirandî bû. Ew di pirtûka Homeros de wek φοίνιξ (phoinix, yewnanî sorik) dihat dîtin û ji bo kardestên wanê kisûrên sor dihat bikaranîn. Dîsa ewna bi bazirganîyê kisûrê sor dixabitin.
Fenîkiyan bixwe xwe gorî bajarên xwe nav dikir. Wekok yekî ji Sidon xwe wek Sîdonî, yekî ji Arwad jî xwe wek Arwadî hwd nav dikir.
Kolonîyeke fenîkiyan, li şûna Tûnisa îroj Kartacayê bûn. Kartacayî dîsa ji aliyê romayiyan ve wek Poeni (Pûnî) dihat navandin.
Orjîn
Gorî mîtolojiya wewnanan Phoinix bavê fenîkiyan bû. Ew birayê Kadmos û Europa bû.
Herodot wan ji Kenan gelekî ji nêzî kendava Faris de didît.
Gorî Tewrat, Sidon, bavê sîdoniyan, wek lawê Kenan (neviyê pêxember Nûh) tê ditîn (Afirîn 10,15). Lê Kenan lawê Xam(birayê Sam û Yafes) bû. Gorî zimanê fenîkî/îbranî xam dîsa tê mane "sor".
Gorî lêkolînên arkeolojîk jî nîjadan wan ji Nîvgirava Sîna bû.
Ziman
Zimanê wan zimanekî semîtîkî ji zimanên semîtîkên bakur rojava (an zimanên kenanî) bû.
Dîrok
Di sedsala 8'an b.z. de fenîkiyan serweriya xwe wunda kir û ketine bin bandora Asûran. Di sala 701 b.z. de Asûran bajarê fenîkiyan derve Tîros (Şûr) dagir kir.
Di sala 586 b.z. de ewna, derve Tîros, ketina bin serweriya Babîlan. Lê ewna 520 b.z. şunda ketina bin serwerîya Persan.
Gorî Herodot wan li dor 600 b.z. de bi Keyê Misirê Necho II re peymanek kirin û ewna ji Nîvgirava Sînayê di Deryaya Navîn de derketina gereke. Ewna bi keştîyên nêzî 40 m Somalî, Ekwator, Efrîqaya Başûr re ji pê re beravêb Efrîqayê rojava re çerxe Deryaya Navîn bûn û ew sefera xwe temam kirin. Gorî wê seferê wan 30.000 km sê salan de temam kirin. Lê va sefera ji aliya Herodot ve tenê hat nivisandin û rastiya xwe bi gumanbar e.
Ji pê Îskenderê Mezin di 332 b.z. de Tîros dagir kir re û di 146 b.z. de jî Împeratoriya Romê Kartaca dagir kir re şarmendiya Fenîkeyê dawî bû.
Aborî
Erjing
Fenîkeyê şarmendiya cara pêşin renga erjing bikaranî bû.
Deryavanî
Fenîkiyan deryavanên mezin bûn. Wan ser derya re bezirganî dikir û li nîvgirava Îber, Sîcîlya û Qubris gelek kolonî ava kirî bûn.
Nivîs
Alfabeya wan ji alfayên Ewropayê re bingehî kirî bû. Alfabeya Fenîkiyan.
Bibîne
Weblinks
- http://phoenicia.org - Li ser Fenîkeyan
- http://www.phoenician.org/ Li ser fenîkeyan û aborîya wan