Sumer: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Content deleted Content added
ZéroBot (gotûbêj | beşdarî)
B r2.7.1) (robot zêdekirin:pa:ਸੂਮਰ
TjBot (gotûbêj | beşdarî)
B r2.7.2) (robot zêdekirin:ckb:سۆمەر
Rêz 225: Rêz 225:
[[ca:Sumer]]
[[ca:Sumer]]
[[ceb:Sumer]]
[[ceb:Sumer]]
[[ckb:سۆمەر]]
[[cs:Sumer]]
[[cs:Sumer]]
[[cv:Шумер]]
[[cv:Шумер]]

Guhartoya 12:19, 31 tebax 2012

Nexşeya Sumerê, dewleta sumeriyan di navbera rûbarên Firat û Dicleyê de (bi îngilizî ye).
Rolyefa sumerî ya key Ur-Nanshe yê Lagaşê (2550-2500 b.z.) li şûnwarê Telloyê hatiye dîtin (aniha li muzeya Louvreya Parîsê ye)
Wêne:Sumerian MS2272 2400BC.jpg
Lîsteya navên xudayên sumeriyan ku li sedsala 24'an a berî zayîn bi tîpên bizmarî hatiye nivîsîn
Girê perestgeha sumerî ya Nipurê (îro Nafur, li başûrê Îraqê ye). Dibêjin ku cihê hemû xwedanên sumeriyan bû.

Sumer navê welatekî li Mezopotamya û navê gelê ku tê de jiyan kir e. Sumer, kevintirîn şaristaniya cîhanê ye. Şaristaniya sumeriyan ya pêşî tê dîtin. Li welatê sumeran carê yekemîn bûyerên civakî wek bajar, koletî, çînên civakî, şer û her wekî din pêk hatin. Bi taybetî civaka çînî li Sumerê pêk hat.

Kurdî

Kurdi dîroke wan bi deme sumeriyan re dest pê dike. Temenê şaristaniya wan di wê demê de dest pê dike. Ji ber ku gelekî herêmî bûn. Li herêmê dîroke wan, dîroke pêşketine şaristantiye herêmê ya. Çend ku ew gelekî herêmê ji bûn, li herêmê serdestiya wan ji aliyê rêzani ve kêm bû. Lê ji aliyê felsefe û çandê ve, hertimê herêm têr kirin. Ji deme sûmeriyan haya deme xuruxandina Împeratoriya Med serdestiye wan heya û di pêşketin û deman de xwedi weyn in. Lê piştî ku Împeratoriye Medan ye kurdan têk diçê li ber êrîşa aşîrên persan, êdî ji wan re demeke nû dest pê dike. Persî ji wê demê pêde, nirzên wan dike dike yê xwe û pêşdikeve. Serdestiye persan bi vê yekê, dibe weke berdewamiye pêşketine wan û berdewam dibe, êdî[çavkanî hewce ye].

Dîrok

Cihe derketina sumeran naye zanin. Nêzîka 5000 sal bz (Berî Zayînê) li başûrê Mezopotamiyayê di nav çemên Dicle û Ferat li başûrê Îraqê(Başûrê Kurdistanê) iro de dîroka sumeriyan dest pê dike. Dîroka hizir e kurdan ji deme sumeriyan dest pê dike. Di vê herêmê de sumerî şaristaniyeke pir pêşketî û bi nav deng ava kiribûn. Di hezarsala şeşemîn b.M. bajarên xwe damezrandin. Navên çend bajaran Erîdu, Ur, Kurda, Nippur, Uruk û Larsa bûn. Sala 2370 bz, sumer hat dagirkirin ji aliyê miletên samî ve bi seroktiya Sergonê Agadî (akadî) ku bav û kalên aşûrî û babilî ne. Sala 2000 bz dewleta sumeriyan hat rûxandin bi destê Amoriyan (samî). Dîroka hizir e kurdan ji van deman û bi wan deman re mazin bi pêşdikeve[çavkanî hewce ye].

Nivîs û ziman

Hêjaye gotinê ye ku sumerî çêkerên yekemîn tîpên nivîsandinê di dîroka mirovatiyê dene ku bi tîpên mîxî tên naskirin. Tîpên sumeriyan yên mîxî bingeha komunîkasiyonê (ragihandin) li seran sera Rojhilata Navîn serdirêjye ya 2000 sal bûn.

Ku mirov behsa zimanê wan bike, divêt ku mirov bêje ku gelek bêje û tilbandinên wê di kurdiya kevne de û di ya iro de ji heye. Awayê nivîsên wan şekl bûn. Ji paş ve pêve kirin di zimanê wan de li pêşe weke di kurdiya kevn û ya iro de[çavkanî hewce ye].

Nêzikbûna zimanan kurdî û sûmerî

Zimanê sûmerî nêzik e li zimanê kurdan.

Îngilizî Kurdî Sûmerî
to feel proud qure (bûn) ni gur
arrow1 tîr ti
arrow2 tîrik ti ri
snake mar mir
puppet bazî biza
if tu ku tukum
to cut1 bir/bîrin bar
to cut2 qut kud
to burn/fire berdan bar
thick/big gir/gird gur
doll canan zana
garment1 hêzar zara
garment2 berg barsig
female genitals zar penzer
plant/wood dar adar
to groan/cry ay/ayîk aya
thigh tashk hash
man zelam za
lapis lazuli zerqîn zagin
to collapse zelzele zal
to be pure zelal zalag
sow mêdek magida
to bear young gende gan
child hûrik hurika/hurum
child2 ter tur
to end talî til
dragonfly insect zencere zanzana
wailing/lamentation zarîn zarah
dirt zeng ze
sound zingezing zigzag
Îngilizî Kurdî Sûmerî
voice/cry/noise gupîn gu
to make noise hêwirze wuwa za
cry/noise shemate she/sheg
sound onomatopic gumegum gumgam
to make noise dimedim dumdam
to make noise bûrebûr kirin burburbabbar
sound (onom) bulbul bulbal
sound (onom) zirezir zurzar
to make noise zirezir zurzar
name/mention zikir/zikr zikru
they awane(soranî) anene
priest1 berger bur
priest2 kibar sigbar
priest3 dirozge uzga
priest4 dirûd uruh
a stone zimrûd(emeraude) zi'ummud
we (plural of I) em/me mede/menden
shrine gorr/ziyarat zag-gar-ra
prisoner of war esir asiri
a man lo lu
child doman dumu
a son doman dumunita
turban shashik saghshu
to be old kal gal
bread nan ninda
turtle kusî kushu
to be sweet zengilok zag
an offial zabîta zabardab
property/estate zengîn za
to kill gazî gaz
a goat mêshin mash/mashani

Mîtolojî û ol

Mîtolojiya sumeran ji bo mirovatiyê pir girîng e. Xwedawend û xwedeyên girîng ên sumeran Înanna, Nînhursag, En, Enlîl, û Enkî ne.

Gilgameş qralekî sumeran bû.

Sumeri ji mîtolojiyê dubuhurina hizre olî. Ew di xwe de hizre olî bi pêşdixin. Dii parastgehan de hizir bi pêşdikeve. Hizir dibe û bi pêşdikeve. Parastgehên wan ji ber ku wan zêde di avakirina wan de av bikar anî ji dêla kevir, êdî ji ber êrîş û talankirinên li ser wan ji, ta deme me ne mana. Wan digote parastgahên xwe Ziggurat. Wan, bi xwe re gelek destpêk dana dest pê kirin.

Wan di deme xwe de di hizre olî de gelek gavên mazin avêtin. Ji mîtolojîkê xwe buhurandina olîtiyê. Hizre deme olîtiyê ji afirandin. Gelek pêşketinên wan yên di vê xalê de bûna bingihê cihûtiyê, xiristiyantiyê û misilmanyê[çavkanî hewce ye].

Felsefe

Felsefe hîmê wê di deme wan de tê avêtin. Wan hizre olê bi pêşxist û bi pargal kirin. Dagariyên olî û yên din yên di jiyanê de bi hizir anîna ser ziman. Bi hizir formulkirin wan bi pêşxist. Li ser wan formulkirinên xwe re hizre dadî û olî bi pêş xistin. Formulên xwe li ser kêvarbaran naqş ji kirin. Bi vê yekê re şaristaniya wa pêşket. Felsefe, ji xwe, di pêvajoyên pêşketina hizir de ya deme şaristaniyê ya. Bi vê yekê re mirov karê kifş bike û bêje ku ew xwediyê felsefeyeke pir mazinin. Deme şaristaniyê, demeke di hizre de deme felsefê ya. Di hizir de deme felsefê ji, deme şaristaniyê ya.

Zanistî

Deme ku bicih bûn zanibûn ku sênîkan û çomlekan çêkin. Li Mezopotamya xwere li ber Diclê û Firatê dewletên weke Uruk, lagaş, Erîdu, Ur û Kîş hatina damazirandin. Teknolojiyeke pir pêşketi bi kar dianîn. Li cihê ku lê bi cih bûn, lê pergaleke avkirinê avakirin û rê bend û bendavên wê çêkirin. Cihên biav zuwakirin. Cotyari bi pêşxistin. Tekelek kifş kirin û di cotyariyê de ga û sawalên wilo bikar anîn. "Seksajimal"e ku xwe dipahand hijmarar 60 pergala wê kifşkirin. Ev pergala hijmartinê ku navê wê "sos" bû û navê birîme hijmara 60 bû kifşkirin û di hijmartina dem û mekanê de bikar anîn. Heyv 30 roj hijmartin. Sal 365 hijmartin. Şev û roj li 12an beş kirin. Sal bi 12 heyvan hijmartin. Heyv û roj, girtina wan hijmartin. Hîmê arîtmatîk û geomatrîk avêtin. Rasteke hingavtin û çavî kifşkirin. Cerge li 360 çavî kirin[çavkanî hewce ye].

Awayê civakê

Awayê civakê ji bajar-dewletan pêk dihat û dore wan ji bi suran re dorpêçkirî bû. Li bajêr, li cihekî ku bilind parastgah dihata avakirin.V e yekê ji awayekî civaknasiya wan diafirand.

Di serî de awayê civaka wan Li ser hîmê dayiktiyê ava bû. Karê hevbeş bi wan re pir li pêş bû û pêşketî bû. Piştre hin bi hin komên çinî derketin. Koma Rahiban, komên serdest yên leşker û kolan derkete hole. Vê yekê di dewlete wan de hiyayerşyeke damizrand.Di 3000 û 2500 wan de ew komên çinî yên serdest weke rêveberan di demeke de bûne komên ku xwediyê hebûneke oldarî ji bûn û derketine hole. Key û rahip di dewletê de karê olî û rêzanî dimeşand. Hebûne xwûde di wê demê de hata bireserkirin û hebûne nemir hata têgihiştin.

Xwedanên sumeriyan li gorî destana Gilgameş

Di destana deme sumeriya ya Gilgameş de hin xwedan ev in[çavkanî hewce ye]:

  • Anu ya, Anu xwedayê asmanan: di serî de xwedanê herî mazin û ser bû. Piştre xwe jiEnlîl re hişt.
  • Enlîl: xwedanê hewa bû. Bavê xwedanan bû. Parestgaha wî li Ekur Nîppurê bû.
  • Enkî: xwedanê zanînê bû.
  • Nîmmah Nînhursag: xatuna pîroz bû. Dê, xwedan bû.
  • Nanna (Sîn): xwedanê heyvê bû.
  • Utu (Şamaş: xwedanê rojê bû. Kurê xwedanê heyve Nanna bû.
  • Ecem: banu, xwedana serdesta bû.
  • Înanna (Îştar): xwedana evîn û bereketê bû.

Matematîk, astronomî û bircan

Sumeriyan hîmê matematîkê û geomatriyê avêtin. Çar cîn dîtin. Aqarê cergê hijmartin. Rasteka çavî û hingavtin amede kirin. Sumeriyan Astronomî bi pêşxistin. Birc ji cara pêşî wan kifş kir û ta rojeme hatiya. Rojmêr kifşkirin û rast bikaranîn. Heyv 30 û sal ji 365 hijmartin. Seate rojê ji kifş kirin. Cara pêş rojmêre ku heyv salê wan dît û bikaranî[çavkanî hewce ye].

Dad

Di dîrokê de cara pêşî dadiya nivîsî ji aliyê sumeriyan ve hata çêkirin. Bi vê xoslete xwe sumerî dibine dewlete pêşî ya dadê. Ji bo parastina desthiatdarî û serweriyê xalên dadê hatina kifşkirin. Keyê lagaşê Uruqagîna zagonên wî yên pêşî nivîsî xwe di sipartina "Sere û berdêlê". Li ser Pêşketine hizre dadê li Kurdistanê van pêşketinan dike hîmê xwe de.

Matematîk

Sumeriyan hîmê matematîkê û astronomiyê avêtin. Çar cîn dîtin. Aqarê cergê hijmartin. Rasteka çavî û hingavtin amede kirin û bi kar anîn.

Astronomî

Astronomî bi pêşxistin. Birc wan dîtin û bikar anîn. Ew bikar anîna bircan ta rojeme tê bikaranîn. Heyv 30 û sal 365 hijmartin. Seate rojê wan kifş kir. Cara pêşî wan rojmêre bi heyv û sal wan dît û bikar anî.

Wêje

Berhemên wan yên wêjeyî yên herî herî girîng Destana Gilgameş, Efsana Dahênin û Efsana tufanê ya. Sumeriyan ji welatê xwe re kENGîR û zimanê ku diaxiftin ji jê re digotin EMEGîR û ji xwe re ji SAG-GIGA digotin[çavkanî hewce ye].

Bandor

Bandora wê şaristaniyê li ser hemû aliyên jiyana rojavayê Asya yên olî, civakî, zanistî, çandî, kultûrî û cotyarî hebû. Bi taybetî bandorên olî ku ta roja iro di Tewrat, Bîbil û Quranê de diyarin[çavkanî hewce ye]. Li gor sumerologê Samuel Noah Kramer, "dîrok di Sumerê de dest pê dike." Ser bingeha pirtûken Kramerê, Abdullah Öcalan di pirtûkên xwe da dewleta Sumeran şîrove dike[çavkanî hewce ye].

Çavkanî

Şablon:Link FA Şablon:Link FA