Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
Kurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1: | Rêz 1: | ||
{{Infobox Welat2 |
{{Infobox Welat2 |
||
| |
|nav = Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê |
||
| |
|navê rastî = '''United States of America''' |
||
|navê rastî = '''United States of America''' <br>'''Dûgelên Yekgirtî yên Amerîkayê''' |
|||
|navê hevbeş = Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê |
|navê hevbeş = Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê |
||
|rewş = |
|rewş = |
||
Rêz 136: | Rêz 135: | ||
}} |
}} |
||
'''Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê''' |
'''Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê''' ('''DYA''') ({{bi-en|''The United States of America''}}) bi gelemperî wek '''Dewletên Yekbûyî''' ('''DY''') an '''Amerîka''' tê balkişandin, komarekî federal a ji 50 dewletan, ku navçeyên federalî pênc herêmên mezin a xweser (otonom) û hebûnî cuda ye pêk tê. Çil û heşt ji pêncî dewletan û navçeyên federal hevbend in û li dikeve [[Amerîkaya Bakur]] di navbera [[Kanada]] û [[Meksîk|Meksîkê]] de ye. Dewleta [[Alaska|Alaskayê]] di quncikê de heta niha li wîlayetên Amerîkaya Bakur in, ku axa sînorê li rojhilatê bi Kanada û bi ser avtenga [[Rûsya|Rûsyayê]] ve ji hev veqetandin. Dewleta [[Hawaî]] yek komgiravekî di nîvê [[Pasîfîk|Pasîfîkê]] de ye. Herêm li ser [[Okyanûsa Pasîfîk]] û di [[Deryaya Karîbê]] hate belav kirin. Li DYA'yê neh navçeyên demjimêrê nixumandî ne. Erdnîgariya, avûhewa û sirûştî yên welat gelek cur bi cur in. |
||
Li 3.8 milyon km (9.8 milyon km2) û li ser 324 mîlyon kesan, ku ji aliyê herêma giştî (ji aliyê herêma axê çaremîn herî mezintir) û di tîrbûna gelan de sêyemîn bûye Dewletên Yekbûyî çarem-mezintirîn welatê cîhanê ye. Ev yek ji neteweyên etnîkî ve herî cîhêreng û pirçandî ya cîhanê ye û koçberên malan ji bo xelkên mezin di cîhanê de ye. Bajarvaniyê, di sala 2010'an de li ser 80% bejik û ber bi megaherêm ve zêde dibe. Paytexta welat [[Washington D.C.]] ye û bajarê herî mezin a Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê [[New York City]] e; li deverên metropol bajarên din ve hemû bi derdora pênc milyonan an jî zêdetir şênî ên girîng li bajarên wekî [[Los Angeles]], [[Chicago]], [[San Francisco]], [[Boston]], [[Dallas]], [[Philadelphia]], [[Houston]], [[Miami]], û [[Atlanta]] ne. |
|||
Paleo-Resen herî kêm 15.000 sal berê ji [[Asya|Asyayê]] koçberî sereka welatê parzemîna Amerîkaya Bakûr bûn. [[Dagîrkeriya Ewropayê]] di sedsala 16'an de dest pê kiribû. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji [[13 Koloniyên Brîtanyayê]] li ser [[Deravê Rojhilatê]] derketin holê. Nakokiyên gelek kesan di navbera [[Brîtanyaya Mezin]] û ji kolonîyên piştî [[Cenga Heft Salan]] bû sedema [[Şoreşa Amerîkayê]], ku di 1775'emîn ve da destpêkirin. Di 4'ê Tîrmeh 1776'an de, wek koloniyalîzma şerê Brîtanyaya Mezin ku di [[Şerê Şoreşgerên Amerîkayê]] de bûn, delegeyên ji 13 koloniyan bi yekdengî [[Daxuyaniya Serxwebûnê]] pejirandin. Şerê di sala 1783'an de bi naskirina fermî serxwebûna Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi Brîtanyaya Mezin re bi dawî bû û yekemîn şerê serkeftina serxwebûnê ya li dijî [[Împaratoriya Koloniyal a Ewropayê]] bû. Makezagona yekûn di sala 1788'an de hate qebûl kirin, piştî ku [[Gotarên Konfederasyonê]] ya di sala 1781'an de hate pejirandin, hest pê kirin ku hêzên federal neqbûl hatiye pêşkêş kirin. Yekem serrastkirinên deh, di sala 1791'an de bi awayekî komî bi navê [[Danezana Mafê]] hatiye pesend kirin û dîzaynkirin, ku ji misoger gelek [[azadiyên bingehîn yên sivîl]] hatin kirin. |
|||
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bûkanîyê li ser berfirehkirina kelecanî li seranserî Bakurê Amerîkayê li seranserê sedsala 19'an de, bi darê eşîrên Amerîkîyên resen, ku bidestxistina erdên nû û hêdî hêdî mukirê dewletên nû bikin, heta ku ew parzemîn ji aliyê 1848'an de belavbûn. Di nîveka duyem ya sedsala 19'an de, [[Şerê Navxweyî yên Amerîkayê]] ji bo dawiya koletiya hiqûqî li welatê birin. Di dawiya sedsalê de, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di nav Okyanûsa Pasîfîk û aboriya xwe de beşek mezin ku ji aliyê [[Şoreşa Pîşesazî]] û çolistanan destpêkirin, pir zêde bûn. [[Şerê Spanyol-Amerîkan]] û [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] ve rewşa welat wek gerdûnî ya hêzekî leşkerî piştrast kir. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], wekî hêzekî gerdûnî de yekemîn welatekî bo çêkirina çekên navokî ye, ku bi tenê welatekî ji bo bikaranîna di şer de ye û di endamê daîmî yên [[Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]] derketin holê. Ev endamekî damezrênerê [[Rêxistina Dewletên Amerîkayê]] (UAS) ye û rêxistinên din ên cudahî wek [[Pan-Amerîkan]] û navneteweyî ye. Di dawiya [[Şerê Sar]] û [[Hilweşandina Yekîtiya Sovyetê]] ya di sala 1991'an de Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wek tenha hêza yekemxweş ya cîhanê de hiştin. |
|||
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê [[welatê pêşketî|welatekî pêşketî]] ya cîhanê de mezintir ji aliyê [[Lîsteya welatên têrbûna berhemên hundurîn|aboriya TBH nominal]] e. Ev di rêza bilind de li çend tedbîrên performansa sosyoekonomîk tevî ku di nav wan de [[meaşê navincî]], [[Endeksa Pêşveçûna Mirovî|pêşveçûna mirovî]], [[Lîsteya welatên têrbûna berhemên hundurîn her serî|ji her serî TBH]] û berhemdariya her kesêkî ye. Dema ku [[Aboriya Amerîkayê]] bi [[Koza pîşesaziyê]] tê hesibandin, bi şikilkî serdestiya xizmetan û aboriya zanînê sektora çêkirina herî duyemîn li cîhanê dimîne. Digel ku gelê wê tenê ji sedî 4.4% dinyaya giştî ye, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê nihêrînên bo nêzikî çaryeka nesafî ya cîhanê û hema hema ji sê paran mesrefên gerdûnî ya leşkerî, hêza leşkerî û aboriyê de di serî de li cîhanê ye. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hêzekî siyasî û [[çand|çandî]] yên navdarê di warê navnetewî û serokê di lêkolîna zanistî û nûkirinên [[teknolojî|teknolojîk]] e. |
|||
== Nav == |
== Nav == |
Guhartoya 14:40, 26 kanûna pêşîn 2016
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê United States of America |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Dirûşm:
Kevneşopî yên dirûşmên din
|
||||||
Sirûd: "The Star-Spangled Banner" Marş: "The Stars and Stripes Forever"[3] |
||||||
Paytext | Washington DC 38°53′Bk 77°01′Ra / 38.883°Bk 77.017°Ra | |||||
Bajarê mezin | New York City 40°43′Bk 74°00′Ra / 40.717°Bk 74.000°Ra | |||||
Zimanên fermî | Asta federal[a] | |||||
Zimanê neteweyî | Îngilîzî[b] | |||||
Komên etnîkî | 72.41% Spî 12.61% Reş 9.11% Yên din/Piretnîkî 4.75% Asyayî 1.12% Binkî[4][c] |
|||||
Demonîm | Amerîkan | |||||
Rêveberî | Federal a serokatî ya komara destûrî | |||||
• | Serokdewlet | Barack Obama | ||||
• | Cîgirê Serokê | Joe Biden | ||||
• | Peyvdarê Qesrê | Paul Ryan | ||||
• | Serokê Dadê | John Roberts | ||||
Pêşvebirî | Encûmen | |||||
• | Meclîsa jorîn | Senato | ||||
• | Meclîsa jêrîn | Nûnerên Parlementoyê | ||||
• | Deklarasyon | 4'ê tîrmehê, 1776 | ||||
• | Konfederasyon | 1'ê adarê, 1781 | ||||
• | Peymana Parîsê | 3'ê rezberê, 1783 | ||||
• | Destûr | 21'ê pûşperê, 1788 | ||||
• | Mukirkirina awayê rêveberiya dawî | 24'ê adarê, 1976 | ||||
Rûerd | ||||||
• | Giştî | 9,833,517 km2[d] (3emîn/4an) | ||||
• | Giştî welat | 9,147,593 km2 3,531,905 sq mi |
||||
Gelhe | ||||||
• | 2016 Texmînkirin | 324,045,364[5] (3emîn) | ||||
• | Tîrbûn | 35/km2} (180an) | ||||
TBH (PHK) | 2016 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $18.558 trîlyon (2emîn) | ||||
TBH (nomînal) | 2016 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $18.558 trîlyon[6] (1emîn) | ||||
Gini (2013) | 40.8[7][8][9] navîn |
|||||
Dirav | [[Dolara DYAyê]] ($) (USD) | |||||
Demjimêr | (UTC−4 heta −12, +10, +11) | |||||
• | Havîn (DH) | (UTC−4 heta −10[e]) | ||||
Celebê dîrokê | MM/RR/SSSS | |||||
Hatûçûna ajotinê | rast[f] | |||||
Koda telefonê | +1 | |||||
ISO 3166 | US | |||||
Înternet TLD | .us .gov .mil .edu |
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) (bi inglîzî: The United States of America) bi gelemperî wek Dewletên Yekbûyî (DY) an Amerîka tê balkişandin, komarekî federal a ji 50 dewletan, ku navçeyên federalî pênc herêmên mezin a xweser (otonom) û hebûnî cuda ye pêk tê. Çil û heşt ji pêncî dewletan û navçeyên federal hevbend in û li dikeve Amerîkaya Bakur di navbera Kanada û Meksîkê de ye. Dewleta Alaskayê di quncikê de heta niha li wîlayetên Amerîkaya Bakur in, ku axa sînorê li rojhilatê bi Kanada û bi ser avtenga Rûsyayê ve ji hev veqetandin. Dewleta Hawaî yek komgiravekî di nîvê Pasîfîkê de ye. Herêm li ser Okyanûsa Pasîfîk û di Deryaya Karîbê hate belav kirin. Li DYA'yê neh navçeyên demjimêrê nixumandî ne. Erdnîgariya, avûhewa û sirûştî yên welat gelek cur bi cur in.
Li 3.8 milyon km (9.8 milyon km2) û li ser 324 mîlyon kesan, ku ji aliyê herêma giştî (ji aliyê herêma axê çaremîn herî mezintir) û di tîrbûna gelan de sêyemîn bûye Dewletên Yekbûyî çarem-mezintirîn welatê cîhanê ye. Ev yek ji neteweyên etnîkî ve herî cîhêreng û pirçandî ya cîhanê ye û koçberên malan ji bo xelkên mezin di cîhanê de ye. Bajarvaniyê, di sala 2010'an de li ser 80% bejik û ber bi megaherêm ve zêde dibe. Paytexta welat Washington D.C. ye û bajarê herî mezin a Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê New York City e; li deverên metropol bajarên din ve hemû bi derdora pênc milyonan an jî zêdetir şênî ên girîng li bajarên wekî Los Angeles, Chicago, San Francisco, Boston, Dallas, Philadelphia, Houston, Miami, û Atlanta ne.
Paleo-Resen herî kêm 15.000 sal berê ji Asyayê koçberî sereka welatê parzemîna Amerîkaya Bakûr bûn. Dagîrkeriya Ewropayê di sedsala 16'an de dest pê kiribû. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji 13 Koloniyên Brîtanyayê li ser Deravê Rojhilatê derketin holê. Nakokiyên gelek kesan di navbera Brîtanyaya Mezin û ji kolonîyên piştî Cenga Heft Salan bû sedema Şoreşa Amerîkayê, ku di 1775'emîn ve da destpêkirin. Di 4'ê Tîrmeh 1776'an de, wek koloniyalîzma şerê Brîtanyaya Mezin ku di Şerê Şoreşgerên Amerîkayê de bûn, delegeyên ji 13 koloniyan bi yekdengî Daxuyaniya Serxwebûnê pejirandin. Şerê di sala 1783'an de bi naskirina fermî serxwebûna Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi Brîtanyaya Mezin re bi dawî bû û yekemîn şerê serkeftina serxwebûnê ya li dijî Împaratoriya Koloniyal a Ewropayê bû. Makezagona yekûn di sala 1788'an de hate qebûl kirin, piştî ku Gotarên Konfederasyonê ya di sala 1781'an de hate pejirandin, hest pê kirin ku hêzên federal neqbûl hatiye pêşkêş kirin. Yekem serrastkirinên deh, di sala 1791'an de bi awayekî komî bi navê Danezana Mafê hatiye pesend kirin û dîzaynkirin, ku ji misoger gelek azadiyên bingehîn yên sivîl hatin kirin.
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bûkanîyê li ser berfirehkirina kelecanî li seranserî Bakurê Amerîkayê li seranserê sedsala 19'an de, bi darê eşîrên Amerîkîyên resen, ku bidestxistina erdên nû û hêdî hêdî mukirê dewletên nû bikin, heta ku ew parzemîn ji aliyê 1848'an de belavbûn. Di nîveka duyem ya sedsala 19'an de, Şerê Navxweyî yên Amerîkayê ji bo dawiya koletiya hiqûqî li welatê birin. Di dawiya sedsalê de, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di nav Okyanûsa Pasîfîk û aboriya xwe de beşek mezin ku ji aliyê Şoreşa Pîşesazî û çolistanan destpêkirin, pir zêde bûn. Şerê Spanyol-Amerîkan û Şerê Cîhanê yê Yekem ve rewşa welat wek gerdûnî ya hêzekî leşkerî piştrast kir. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, wekî hêzekî gerdûnî de yekemîn welatekî bo çêkirina çekên navokî ye, ku bi tenê welatekî ji bo bikaranîna di şer de ye û di endamê daîmî yên Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî derketin holê. Ev endamekî damezrênerê Rêxistina Dewletên Amerîkayê (UAS) ye û rêxistinên din ên cudahî wek Pan-Amerîkan û navneteweyî ye. Di dawiya Şerê Sar û Hilweşandina Yekîtiya Sovyetê ya di sala 1991'an de Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wek tenha hêza yekemxweş ya cîhanê de hiştin.
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê welatekî pêşketî ya cîhanê de mezintir ji aliyê aboriya TBH nominal e. Ev di rêza bilind de li çend tedbîrên performansa sosyoekonomîk tevî ku di nav wan de meaşê navincî, pêşveçûna mirovî, ji her serî TBH û berhemdariya her kesêkî ye. Dema ku Aboriya Amerîkayê bi Koza pîşesaziyê tê hesibandin, bi şikilkî serdestiya xizmetan û aboriya zanînê sektora çêkirina herî duyemîn li cîhanê dimîne. Digel ku gelê wê tenê ji sedî 4.4% dinyaya giştî ye, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê nihêrînên bo nêzikî çaryeka nesafî ya cîhanê û hema hema ji sê paran mesrefên gerdûnî ya leşkerî, hêza leşkerî û aboriyê de di serî de li cîhanê ye. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hêzekî siyasî û çandî yên navdarê di warê navnetewî û serokê di lêkolîna zanistî û nûkirinên teknolojîk e.
Hem di kurdî û hem jî di gelek zimanên din de gelek navên vî welatî hene:
- Amerîka, Emrîka
- Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
- Wîlayetên Hevgirtî yên Amerîkayê û hwd.
Dîrok
Axa DYA'yê ya îro berê di bin destê amerîkiyên resen de bû (ji wan re tê gotin çermesor lê ev ne rast e). Çermesorên vir ji gellek eşîran pêk dihat in, bi gellek zimanan diaxivîn û çandên wan cûrbecûr û ji hev cuda bûn.
Îro pir zêde tişt ji çanda wan nemaye[çavkanî hewce ye]. Di sedsalên 16 û 17'an de ewropî hêdî hêdî li vir bi cih bûn. Bi piranî îngilîz û frans (freng, fransiz) li bakur bi cih bûn û çandek pir cuda anîn vir.
13 koloniyên Brîtanyayê di 4 tîrmeha 1776'an de li dijî Brîtanyaya Mezin serxwebûniya xwe îlan kirin. Di sala 1787'an de jî DYA'yê îlan kirin. Ev herdu tekstên îlankirinê bûye avakerê nasnama Emerîkî.
Di sedsala 20'an de DYA bû hêzeke pir mezin a cîhanê. Bi taybetî jî piştî Şerê cîhanî yê duyem, ji aliyê leşkerî, aborî, polîtîk û çandî ve bû yek ji dewletên herî xurt ên cîhanê. DYA hetanî belavbûna Yekitiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst serkêşiya Şerê Sar ê li dijî Yekitiya Sovyetan dikir. Piştî belavbûna Sovyetan DYA bi serê xwe bû hêza herî mezin a leşkerî a Cîhanê.
Ol
Derbarê baweriya olî xelkê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de 80,5% xiristiyan (51,3% protestanî, 23,9% katolîk û 1,7% mormon) in. 16,1% ateîst in, 1,7% cihû 0,7% budîst, 0,6% misilman û 2,1% hindû. [10]
Erdnîgarî
Sînor
Dirêjiya sînoran 12 034 km ye :
- 8 893 km bi Kanada re (ji vê 2 477 km bi Alaska re ye)
- 3 326 km bi Meksîk re
- 29 km bi Kuba re (sînorê Guantanamo)
Erdnîgariya fîzîkî
- Çend agahî:
- Bajarê Nifûsa wî herî zêde : New York (19 mîlyon kes)
- Nuxteya herî bilind : Çiyayê McKinley li Alaska (6 194 metre)
- Nuxteya herî nizm : Badwater li Newala mirinê li Kalîforniyayê (- 86 metre)
- Çemê herî mezin : Mîsîsîpî-Mîsûrî
Çiyayên volkanîk
Çiyayên volkan ên aktîf bi piranî li rojava, li Alaska û li ser gravên Hawaî dikevin:
- Çiyayê Rainier (4392 m.), Washington
- Çiyayê Shasta (4322 m.), Kalîforniya
- Çiyayê Loa (4171 m.), Hawaî
- Çiyayê Adams (3743 m.), Washington
- Çiyayê Hood (3429 m.), Oregon
- Çiya-cemed Peak (3213 m.), Washington
- Çiyayê Redoubt (3108 m.), Alaska
- Çiyayê Saint Helens (2549 m.), Washington
Çemên herî mezin û dirêj ên DYA'yê
- Mîsîsîpî-Mîsûrî : 6 270 km
- Rio Mezin : 3 060 km
- Arkansas : 2 348 km
- Kolorado : 2 317 km
- Ohio : 2 102 km
- Columbia : 2 044 km
- Snake River : 1 670 km
Golên DYA'yê
Rûbera Golên Mezin bi timamî 250 000 km² ye.
- Lîsteya golên herî mezin:
- Golên din ên girîng:
Bajarên herî mezin
ji 4'an 3 ê nifûsa DYA'yê li Bakur-rojhilatê welêt dijîn.
- Bajarên herî mezin û jimara wan a nîştecihan[çavkanî hewce ye]:
- New York (New York) : 24 112 176
- Los Angeles (Kalîforniya) : 18 313 809
- Şikago (Illinois) : 11 318 384
- Washington DC - Baltimore : 8 026 607
- San Fransîsko (Kalîforniya) : 7 159 693
- Fîladelfiya (Pensîlvanya) : 5 951 797
- Dallas (Teksas) : 5 931 956
- Detroit (Michigan) : 5 905 754
- Boston (Massachusetts) : 5 809 111
- Miami (Florîda) : 5 726 495
- Hûston (Teksas) : 5 280 752
- Atlanta (Georgia) : 5 034 362
50 Dewletên DYA'yê
Çavkanî
- ^ 36 U.S.C. § 302 Dirûşma netewî
- ^ Dept. of Treasury, 2011
- ^ "U.S. Code: Title 36, 304". United States Code. United States: Cornell Law School. 12 tebax 1998. Roja gihiştinê 15 sibat 2015.
The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.
- ^ "USA". U.S. Census Bureau. Roja gihiştinê 27'ê pûşperê, 2014.
{{cite web}}
: Nirxên tarîxê kontrol bike:|accessdate=
(alîkarî) - ^ "U.S. and World Population Clock". United States Census Bureau. Roja gihiştinê 21'ê tîrmehê, 2016.
{{cite web}}
: Nirxên tarîxê kontrol bike:|accessdate=
(alîkarî) - ^ "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. Roja gihiştinê 19'ê pûşperê, 2016.
{{cite web}}
: Nirxên tarîxê kontrol bike:|accessdate=
(alîkarî) - ^ "OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts". Organisation for Economic Co-operation and Development.
- ^ "Global inequality: How the U.S. compares". Pew Research.
- ^ "Income Distribution and Poverty : by country – INEQUALITY". OECD. Ji orîjînalê di 2'ê avrêlê, 2015 de hat arşîvkirin.
{{cite web}}
: Nirxên tarîxê kontrol bike:|archivedate=
(alîkarî) - ^ [1]
Girêdanên Derve
Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?) |