Tirkiye: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Tirkiye, Turkiya an jî Komara Tirkiyeyê (bi tirkî: Türkiye Cumhuriyeti) welatekî Ewropayî-Asyayî ye ku li nîvgizirta Anatoliyayê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta Balkanê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye.

Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: Bulgaristan li bakurê rojavayê, Yewnanistan li rojavayê, Gurcistan li bakurê rojhilatê, Ermenistan, Îran û Komara Azerbaycanê li rojhilatê, Iraq û Sûriye li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi Deryaya Navîn li başûrê, Deryaya Egeyê li rojavayê û Deryaya Reş li bakurê tê dorpêç kirin. Deryaya Marmara jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev derya wekî sînorê parzemîna Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye.

Etîmolojî

Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê xanedaniya Goktirkan (bi tirkî: Göktürk Kağanlığı) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek Tūjué bikartînin. Dîrokvan İlber Ortaylı (bixwîne: Îlber Ortayli) li nivêsarekî xwe de diyar dike ku tucar û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12'emîn de Tirkiye wek Turchia û Turkmenia şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190'î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya Seferên Xaçperestan derbas dibe.^{[çavkanî hewce ye]} Abdulhaluk Çay diyar dike ku şayesandinê Turchia kevntir e û tebîrê Turchia cara pêşîn di sedsala 6'emîn de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9'emîn û 10'emîn de seî qada ku di mavîna çemê Volgayê heta Ewrûpaya Navendî de dimîne hatiye bikaranîn."^{[çavkanî hewce ye]} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rohhelat, seî dûgela macar bi aliyê Xanedaniya Arpadê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12'emîn pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di tarîxê de di sedsalên 13'emîn û 14'emîn de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: "ed-devlet üt Türkiya" (1250-1387)^{[çavkanî hewce ye]} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên Devlet-i Âliyye (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), Devlet-i Osmaniye (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), Memalik-i Şahane (bixwîne: Memalîk-î Şahane), Diyar-ı Rum (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Feqet tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Nevendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina cumhûriyetê di sala 1923'î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû.

Dîrok

Gotara bingehîn: Împeratoriya Osmanî

Tirkiye li ser mîrata Împeratoriya Osmanî hatiye avakirin. Mustafa Kemal Atatürk ê ku leşkerekî Osmanî bû, piştî ku ji alî padîşahê Osmanî ve hate peywirkirin derkete gera Anatoliya û êlên kurdan anî ser hev, bi wan re peyman li dar xist.

Komara Tirkiyeyê di 1923'an de hatiye avakirin û serekcimhûrka wê yê yekem jî Mustafa Kemal Atatürk e.

Tirkiyeyê 70 salan qedexe kir û di makezagona xwe de destûr neda tu zimanên li ser Anatoliya û Mezopotamyayê.

Îlankirina Komara Tirkiyeyê(29 cotmeh 1923)

Serdema yek partî(1923-1945)

Di vê serdemê de tenê Partiya Komara Gel hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexe kirin.

Hikûmeta yekemîn(30 cotmeh 1923-6 adar 1924)

Hikûmeta duyemîn

Hikûmeta sêyemîn

Hikûmeta çaremîn

Hikûmeta pêncemîn

Hikûmeta şeşemîn

Hikûmeta heftemîn

Hikûmeta heştemîn

Hikûmeta nehemîn

Serdema pirr partiyan(1945-...)

Hikûmeta dehemîn

Hikûmeta yanzdemîn

Hikûmeta danzdemîn

Hikûmeta sêzdemîn

Hikûmeta çardemîn

Hikûmeta panzdemîn

Hikûmeta şanzdemîn

Hikûmeta hevdemîn

Hikûmeta hejdemîn

Hikûmeta nozdemîn

Hikûmeta bîstemîn

Hikûmeta bîstûyekemîn

Hikûmeta bîstûduyemîn

Hikûmeta bîstûsêyemîn

Hikûmeta bîstûçardemîn

Hikûmeta bîstûpêncemîn

Hikûmeta bîstûşeşemîn

Hikûmeta bîstûheftemîn

Hikûmeta bîstûheştemîn

Hikûmeta bîstûnehemîn

Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê

Olên Tirkiyeyê

Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% misilmanên (80% suni û 20% elewî) ne; 0,6% jî xiristiyan û 3,2% ateîst û agnostîk in. ^[3]

Gelên Tirkiyeyê

Li Tirkiyeyê 70% Tirk, 20% Kurd, 2% Çerkez, 2% Bosnî^[4] , 1,5% Ereb, 1% Alban, 0,5% Laz, 0,1% Gurcî û gelek gelên din wek Ermenî/Hemşînî, Bulgar/Pomak, Suryanî, Çaçan, Yewnan/Pontî, Tirkên Cihû û Roman

Cografya

Bajarên Komara Tirkiyeyê

dirbesie seryi

Galerî

Meydana Kizilayê, li Enqerê
Meydana Taksîmê, li Stembolê
Perava Îzmîrê
Alanya
Pamukkale
Sûlava Manavgatê
Mizgefta Selimiye, li Edîrnê
Derwêşên zivîrok, li Qonyayê
Bodrum
Muzeya Ayasofyayê

Çavkanî

[1] Egemenlik

[2] ttp://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638

[3] [1]

[4] Turkiska Riskföbundet Federasyonu

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Rêz 2: / Rêz 2: @@
  | nav               = -{Türkiye}-
  | navê_fermî        = -{''Türkiye Cumhuriyeti''}-
- | navê_kurdî        = ''Komara Tirkiyeyê'' yan jî ''Dûgela Romê''
+ | navê_kurdî        = ''Komara Tirkiyeyê''
  | al                = Flag of Turkey.svg
  | girêdana_alê      = Alaya Tirkan
@@ Rêz 16: / Rêz 16: @@
  | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}}
  | bajarê_mezin      = [[Stembol]]
- | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
+ | sîstema_siyasî    = [[Dagirkerî]]
- | serok_cure        = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serekcumhûr]]
+ | serok_cure        = [[Serokomar Tirkiyeyê]]
  | serok_nav         = [[Recep Tayyip Erdoğan]]
  | serok_cure3       = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]]
@@ Rêz 26: / Rêz 26: @@
  | gelhe_sal         = [[2016]]
  | berbelavî         = 102
- | serxwebûn         = [[29'ê kewçêrê]] [[1923]]
+ | sazbûn            = [[29'ê kewçêrê]] [[1923]]
  | TBH_giştî         =
  | TBH/mirov         =
@@ Rêz 37: / Rêz 37: @@
  | nexşe_sernav      =
 }}
-'''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî bi [[tirkî]]: ''Türkiye Cumhuriyeti'') an jî weke ku di nav kurdan tê binavkirin '''Dûgela Romê''' an jî '''Romistan''', [[welat|welatekî]] [[Ewropa|Ewropayî]]-[[Asya|Asyayî]] ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan|Balkanê]] li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye.
+'''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (bi [[tirkî]]: ''Türkiye Cumhuriyeti'')
+[[welat|welatekî]] [[Ewropa|Ewropayî]]-[[Asya|Asyayî]] ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan|Balkanê]] li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye.
 Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyê]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye.

n g b Endamên Yekîtiya Ewropayê û Berendamên Yekîtiya Ewropayê
Endamên Yekîtiya Ewropayê	Almanya · Awistriya · Belçîka · Bulgaristan · Danîmarka · Estonya · Fînlenda · Fransa · Holenda · Komara Îrlendayê · Îtalya · Kîpros · Komara Çekî · Kroatya · Letonya · Lîtvanya · Lûksembûrg · Macaristan · Malta · Polonya · Portûgal · Romanya · Slovakya · Slovenya · Spanya · Swêd · Yewnanistan
Endamên berê	Brîtanya (Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlendayê), 1973-2020
Berendam	Komara Makedonyayê · Tirkiye