Med: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
74.916 guhartin
B Guherandina Key Mîrza (gotûbêj) hat betal kirin, vegerand guhertoya dawî ya MikaelF
Etîket: Vegerandin
Rêz 1: Rêz 1:
{{Infobox Dewleta dîrokî
{{Infobox Dewleta dîrokî
| nav kurdî = Med<br>Mad<br>Mah
| nav kurdî = Med<br>Mad
| nav = Madeh
| nav = Madeh
| nav ziman = (bi Farsiya kevn)
| nav ziman = (bi farsiya kevn)
| nav2 = Mad
| nav2 = Mad
| nav2 ziman =(bi Farsiya navîn)
| nav2 ziman =(bi farsiya navîn)
| nav3 = Μῆδοι
| nav3 = Μῆδοι
| nav3 ziman =(Yewnanî)
| nav3 ziman =(yewnanî)
| nav4 =מָדַי
| nav4 =מָדַי
| nav4 ziman =(Îbranî)
| nav4 ziman =(îbranî)
| sal destpêk = [[678]]ê beriya zayînî
| sal destpêk = [[678]]ê beriya zayînî
| sal dawî = [[549]]ê beriya zayînî
| sal dawî = [[549]]ê beriya zayînî
Rêz 14: Rêz 14:
| nîşan =
| nîşan =
| nexşe = Median Empire.svg
| nexşe = Median Empire.svg
| binnexşe = Împeratorîya Medî di salên 600ê beriya zayînî de
| binnexşe = Împeratoriya Medî di salên 600ê beriya zayînî de
| paytext = [[Hemedan, Ekbatana|Ekbatan]]
| paytext = [[Hemedan, Ekbatana|Ekbatan]]
| ziman = [[Zimanê medî|Medî]]
| ziman = [[Zimanê medî|Medî]]
Rêz 34: Rêz 34:
| bûyer2 = [[Şerê Halîsê]]
| bûyer2 = [[Şerê Halîsê]]
| bûyer2 sal = {{nowrap|BZ [[28ê gulanê]], 585}}
| bûyer2 sal = {{nowrap|BZ [[28ê gulanê]], 585}}
| berê1 = [[Împeratorîya Asûr]]
| berê1 = [[Împeratoriya Asûr]]
| berê1 al = Map of Assyria.png
| berê1 al = Map of Assyria.png
| berê1_rûpel = Împeratorîya Asûr
| berê1_rûpel = Împeratoriya Asûr
| berê2 = [[Urartû]]
| berê2 = [[Urartû]]
| berê2 al = 13-Urartu-9-6mta.gif
| berê2 al = 13-Urartu-9-6mta.gif
| berê2_rûpel =
| berê2_rûpel =
| paşê1 = [[Împeratorîya Hexamenişî]]
| paşê1 = [[Împeratoriya Hexamenişî]]
| paşê1 al = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
| paşê1 al = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
| paşê1_rûpel = Împeratorîya Hexamenişî
| paşê1_rûpel = Împeratoriya Hexamenişî
}}
}}
[[Wêne:Median Empire.jpg|thumb|Împeratorîya Medî li [[Rojhilata Navîn]]]]
[[Wêne:Median Empire.jpg|thumb|Împeratoriya Medî li [[Rojhilata Navîn]]]]
[[Wêne:PLATE2BX.jpg|thumb|Medî li gor wêneyekî Almanî (li dora 1860-80)]]
[[Wêne:PLATE2BX.jpg|thumb|Medî li gor wêneyekî almanî (li dora 1860-80)]]
{{Kurd}}
{{Kurd}}


'''Med'''<ref>[[Michael Chyet]] (2003). Ferhenga Kurmancî-Ingilîzî. Yale University Press, New Haven û London.</ref> , '''Mad''', <ref>[[Mihemed Emîn Zekî Beg]] (2002). Dîroka Kurd û Kurdistanê. Avesta, Amed-Stembol.</ref> '''Mah''', <ref> Oryantalîstê Rusî ku ji bo beşdariyên wî di lêkolîna dîroka Kurd û Farisî, erdnîgarî, wêje û çand de, herî baş tête zanîn, Vladimir Fedorovich Minorsky (1877-1966). Pirtûka wî "L'origine des Kurdes", Travaux du XX-ene Congres des Orientalistes, Bruxelles 1938, rûpel 143-52.) </ref> yan jî '''Medya''', navê bereke dîrokî û desthilatdariya wan e. Medîyan li xaka ku [[Kurdistan]], [[Îran]] û parçeyek ji [[Anatolî]] û [[Mezopotamya]]yê desthilatî kirine.
'''Med'''<ref>[[Michael Chyet]] (2003). Ferhenga kurmancî-ingilîzî. Yale University Press, New Haven û London.</ref> , '''Mad'''<ref>[[Mihemed Emîn Zekî Beg]] (2002). Dîroka kurd û Kurdistanê. Avesta, Amed-Stembol.</ref> yan jî '''Medya''', navê bereke dîrokî û desthilatdariya wan e. Mediyan li xaka ku [[Kurdistan]], [[Îran]] û parçeyek ji [[Anatolî]] û [[Mezopotamya]]yê desthilatî kirine.


Di demên kevn de ji rojhilat, başûrê [[Kurdistan]]ê û başûrê [[Azerbaycan]]ê re ''Meda piçûk'' û ji [[Çiyayê Zagros]]ê û cihên wê ye din re jî ''Meda mezin'' dihate gotin. Paytextê Med bajêrê [[Ekbatana]] bû.
Di demên kevn de ji rojhilat, başûrê [[Kurdistan]]ê û başûrê [[Azerbaycan]]ê re ''Meda piçûk'' û ji [[Çiyayê Zagros]]ê û cihên wê ye din re jî ''Meda mezin'' dihate gotin. Paytextê Med bajêrê [[Ekbatana]] bû.


Mediyan karî ku, yekemîn Împeratorîya herî mezin a dema xwe ya îraniyan damezirînin, berî ku [[Kûruş]]ê mezin împeratorîya Îraniyan bi têkêlîya Medî û persiyan damezirîtên. Rola Medîyan ji ber wê yekê girîng e, ku sedema desthilatiya îranîyan ser Rojavayê [[Asya]] bûn.
Mediyan kari ku, yekemîn Împeratoriya heri mezin a dema xwe ya îraniyan damezirînin, berî ku [[Kûruş]]ê mezin împeratoriya Îraniyan bi têkeliya medî û persiyan damezirîtên. Rola mediyan ji ber wê yekê girîng e, ku sebeba desthilatiya îraniyan ser Rojavayê [[Asya]] bûn.


== Nav ==
== Nav ==
Çavkaniya navê ku gel, ziman û niştimanê Medîyan nîşan dide, ji navê erdnasîya zimanê Arîya kevin e, kîjan di farsiya kevn de wek "Made(h)-" e.<ref name=Tavernier/> Wateya rastîya vê peyvê, ne bi cî de ye.<ref name=Tavernier/><ref>{{harv|Diakonoff|1985|p=57}}</ref>
Çavkaniya navê ku gel, ziman û niştîmanê mediyan nîşan dide, ji navî erdnasiya zimanê ariya kevin e, kîjan di farsiya kevn de wek "Made(h)-" e.<ref name=Tavernier/> Wateya rastiya vê peyvê, ne bi cî de ye.<ref name=Tavernier/><ref>{{harv|Diakonoff|1985|p=57}}</ref>


Zimannas [[Wojciech Skalmowski]] pêşniyar dike ku têkiliya peyva [[Zimanê Proto-Hind-Ewropî|Zimanê Proto-Hind-Ewropîyê]]: "med(h)-" bi maneya "navend, di nav de ye", bi ya Hindûya kevn "madhya-" û ya Arîya kevn "Maydiya-" ê wateyên wek hevin.
Zimannas [[Wojciech Skalmowski]] pêşniyar dike ku têkiliya peyva [[Zimanê proto-hind-ewropî|Zimanê proto-hind-ewropiyê]]: "med(h)-" bi maneya "navend, di nav de ye", bi ya Hindûwa kevn "madhya-" û ya ariya kevn "maydiya-" ê wateyên wek hevin.
Di zimanên nevîyên wan de: [[Latînî]] "Medyum", [[Yewnanî]] "Meso" û [[Almanî|Cermenî]] "Mittel" ê de jî eynî wate tê dîtîn.<ref name=Tavernier>{{harv|Tavernier|2007|p=27}}</ref>
Di zimanên neviyên wan de: [[latînî]] "medyum", [[yewnanî]] "meso" û [[almanî|cermenî]] "mittel" ê de jî eynî wate tê dîtîn.<ref name=Tavernier>{{harv|Tavernier|2007|p=27}}</ref>


Gelê Medî bi vê navê hate nîşan kirin, di nivîsên kevn de.
Gelê Medî bi vê navî hatûn nîşan kirin, di nivîsên qedîm de.
Gorî "[[Dîroka Herodot]]";<ref name="Herodotus-vii-62">(Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+7.62.1 7.62.1])</ref> "''Hemû gelên qedîm mediyan re digotin Arî, dema [[Medea]]yê, ya Kolxî, ji Atînayê hate cem wan, wan navê xwe guherandin.''"
Gorî "[[Dîroka Herodot]]";<ref name="Herodotus-vii-62">(Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+7.62.1 7.62.1])</ref> "''Hemû gelên qedîm mediyan re digotin arî, dema [[Medea]]yê, ya Kolxî, ji Atînayê hatû cem wan, wan navê xwe guherandin.''"

== Têkilîya Med û Kurd ==

Êl û hozên Medan yekemcar di deverên di navbera Hemadan û Kirmanşah’a hevdem/hevçerx/îroyîn li başûrê rojhilata Kurdistanê -ku dilê Medya bû- bi cîh bûn. Di tomarên Asûrî de ev dever bî "Medaya" dihat nav kirin. Medan komek revend/koçber bûn. Wek gelên namzed din yên Hind-Ewropî; Faris, Ermen û Afganî di Rojhilata Navîn dibarîyan/dijîyan.

Medan di serî de, ji başûrê welatê xwe ve, li başûrê rojhilatê Kurdistanê û paytexta wan, Hamadan (Ecbatana kevnar) welatê xwe berfireh kirin, pîşt re, ber çiyayên Zagros û deverên rojavayê zozanên Îran û rojhilatê Anatoliya'yê çûn.

Kurdên hevçerx/îroyîn bi zimanek wek/mînak zimanê Medî, ango, bi zimanek Hindo-Ewropî ya şaxê Iranî diaxivin. Bi têgînek bêtir sînordar, zimanê Kurdên hevdem/hevçax zimanek ji şaxa zimanên îranî yê bakûr-rojavayê malbata zimanên Hind û Ewropî'ye ku Medan jî di nav vî şaxê de ye. Lê herwiha Gilakîyan, Mazenderanîyan, Tat, Talîş û Belûç hemî/hemû dîkevin şaxa zîmanê Medan.

Heya nêzîkê heşt sedsalan berê, wê deverê li başûrê rojhilatê Kurdistanê hîn wekî Mah (ango, Medya) dihata binav kirin.

Di rastiyê de, hê jî hin êl û hozên/eşîrên Kurdên hevdem bi şêwazên pêşkeftî yên navê "Med/Mad" digirin hene. Wek Meywandlu, Meymand, Mamand, û Mafi. Bestên herî mezin a li wê tevahiya herêmê hîn jî bi nav "Mahî Deşt" bi wateya "Deşta Medan" tê gazîkirin.

[[File:Median Empire Map 2.png|thumb|Nexşeya împaratorîya Med]]

== Gotin/Angaştên Dîroknasan/Zanyaran Li Ser Med û Kurdan ==

''' 1-) ''' ''' "Guman nîne ku peyva Mar (Med) ji Kurdan re vedigere" ''' Oryantalîstê Rusî ku ji bo beşdariyên wî di lêkolîna dîroka Kurd û Farisî, erdnîgarî, wêje û çand de, herî baş tête zanîn, Vladimir Fedorovich Minorsky (1877-1966). Pirtûka wî "L'origine des Kurdes", Travaux du XX-ene Congres des Orientalistes, Bruxelles 1938, rûpel 143-52.)

''' 2-) ''' ''' "Postea vero Sarraceni amiserunt dominium Egipti et Medi, qui Cordins vulgariter dicembantur; regni Egipti dominium dagirkerunt. " '''

''' “i.e.(ango) Piştra Ereban zalbûna/serdestîya Misrê winda kirin û Medan ku ji wan re digotin Kurd Misir'ê raserî kirin." '''

Dîrokvanê Ermenî Haytonê Korycus (her weha Hethum, Het'um, û vewre) (c. 1240 - c. 1310/1320). Pirtûka wî "La Flor des Estoires d'Orient" Beşa 52.

''' "Dîsa ev nivîskar di çend beşan/hevokan de derdixe holê ku Medya heman mala Kurdan e." ''' Xebata wî "Becueil des Hislorieas des Croisades, Document Arméniens" vol. ii, pp. 225, 343–4. (ibid., pp. 127, 267).

''' 3-) ''' ''' "Kurd û Baloch/Belûç ji gelê Med/Mad peyda bûne." ''' Dîroknas Baloch/Baluch, Salih, Akhund (1659 A.D.) Pirtûka wî "Kurd gāl nāmak" (Koord-gal-namak)

( کورد گال نامك ؛ تصنيف ، اخوند صالح )

''' 4-) ''' ''' ”Medan li rojavayê çiyayê Zagros dijîn û ji wê derê berfireh bûn. Ev herêm Kurdistan û Luristana hevdem/hevçerx/rojîn e." ''' Smithsraîl Smith Clare (1847-1924) pirtûka wî "Ancient History".

''' 5-) ''' ''' "Medan bav û kalên Xenophon Carduchi û Kurdên hevdem bûn." ''' Mack Chahin, Mamosteyê berê li ser dîroka kevnar a li Rojhilata Navîn, li Zanîngeha Bristol. Pirtûka wî "Before The Greeks" Rûpel: 109. Butterworth Press, Cambridge.

''' 6-) ''' ''' "Împaratorîya Medan, yek ji bav û kalên rûmetdar ên gelê Kurd, dûgela tenê ya neteweyî ya mezin bû ku meriv dikare bêje ku ji hêla kurdan ve hatîye damezrandin." ''' Profesorê dîrokê, Wadie Elias Jwaideh (1916 - 2001). Pirtûka wî "The Kurdish National Movement: Its Origins and Development”.

''' 7-) ''' ''' "Girseyek mezin a Kurdan ji Medan têne dinê lê hinek jî Serkeftinên Mantieni, Kadusii, û Kassaei an Saqae ne." ''' Konrad Mannert 1756-1834. Dîroknas û erdnigariya Prûsî. (“Great mass of the Kurds are descended from the Medes though some are the successors of Mantieni, Kadusii, and Kassaei or Saqae.” Konrad Mannert 1756-1834. Prussian historian and geographer.

''' 8-) ''' ''' "Kurd digel koçberên din ên Aryan bûn; ku bikaribin împaratorîya xwe saz bikin - Împaratorîya Medan - di wan deverên berfireh li Rojhilata Navîn di navbera 612 û 519 B.Z. Ji wê hingê ve Kurd û Kurdistan bi rengek serbixwe dimîne ... ” ''' Lokman I. Meho. Çavkanî: “Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography” (Page: 11) Lokman I. Meho and Kelly L. Maglaughlin.

''' 9-) ''' ''' "Ziman mîna zimanê Medan, Kurdî ji şaxên zimanên malbata Hindo-Ewropî ya Îranî ye ... " ''' William Lester Eagleton Jr. (1926 - 2011). Karmendê Karûbarê Derve yê Dewletên Yekbûyî û dîplomat. Pirtûka wî “The Kurdish Republic of 1946.” Oxford: Oxford University Press, 1963.

''' 10-) ''' ''' "Piraniya wan ên ku niha bi kurdî diaxivin belkî ew in ku bi zaravayê Medî diaxaftin." ''' Gernot Windfuhr (1938-). Profesorê karbes ji Zanîngeha Michigan, Xebatên Îranîyan. Çavkanî: “Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes”, Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457–471.

''' 11-) ''' ''' "Dibe ku Kurd ji hêla fîzîkî ve guncawtirîn nimûneyên mirovahiyê li Rojhilata Navîn in, û ew bi karakterê Afganî û hinekî di fîziyomonyûmê de mîna Afganî ne. Ew nijada rasterast a Medan in." ''' Sir Arnold Talbot Wilson (1884–1940). Cîgirê Birîtanî û berpirsê Komîserê Siyasî yê Britanî li Bexdayê li salên 1915-24. Pirtûka wî "Mesopotamia, 1917-1920: A Clash of Loyalties; a Personal and Historical Record" Page: 127.


== Çavkanî ==
== Çavkanî ==

Guhartoya 21:37, 11 tebax 2020

Med
Mad

Madeh (bi farsiya kevn)
Mad (bi farsiya navîn)
Μῆδοι (yewnanî)
מָדַי (îbranî)

←Împeratoriya Asûr
 678ê beriya zayînî — 549ê beriya zayînî
Împeratoriya Hexamenişî→
Wêne:Med (Mad)
Al
Împeratoriya Medî di salên 600ê beriya zayînî de
Împeratoriya Medî di salên 600ê beriya zayînî de
Agahiyên gelemperî
 Rêveberî Keyanî - Monarşî
 Paytext Ekbatan
 Ziman Medî
 Dîn Zerdeştîtî
 TBH {{{tbh}}}
 TBH/sal {{{tbh kes}}}
 Dirav {{{dirav}}}
 Dem {{{dem}}}
 Nîşana înternetê {{{nîşana înternetê}}}
 Kd. telefonê {{{koda telefonê}}}
 {{{agahîgelemp1 sernav}}} {{{agahîgelemp1}}}
 {{{agahîgelemp2 sernav}}} {{{agahîgelemp2}}}
 {{{agahîgelemp3 sernav}}} {{{agahîgelemp3}}}
 {{{agahîgelemp4 sernav}}} {{{agahîgelemp4}}}
 {{{agahîgelemp5 sernav}}} {{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
{{{gelhe}}}
{{{gelhe2}}}
{{{gelhe3}}}
{{{gelhe4}}}
{{{gelhe5}}}
Rûerd
{{{rûerd}}}
{{{rûerd2}}}
{{{rûerd3}}}
{{{rûerd4}}}
{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
 BZ 612 Hilweşandina Nînova
 BZ 28ê gulanê, 585 Şerê Halîsê
{{{bûyer3}}}
{{{bûyer4}}}
{{{bûyer5}}}
{{{bûyer6}}}
{{{bûyer7}}}
{{{bûyer8}}}
{{{bûyer9}}}
{{{bûyer10}}}
{{{bûyer11}}}
{{{bûyer12}}}
Serwerî
   {{{sernav serokA}}}
{{{serokA1}}}
 700 - 647 Diyako
 647 - 625 Ferwertîş
 624 - 597 Xeşterîtê
 597 - 585 Keyaksar
 585 - 549 Astiyag
   {{{sernav serokB}}}
{{{serokB1}}}
{{{serokB2}}}
{{{serokB3}}}
{{{serokB4}}}
{{{serokB5}}}
   {{{sernav serokC}}}
{{{serokC1}}}
{{{serokC2}}}
{{{serokC3}}}
{{{serokC4}}}
{{{serokC5}}}
   {{{sernav serokD}}}
{{{serokD1}}}
{{{serokD2}}}
{{{serokD3}}}
{{{serokD4}}}
{{{serokD5}}}
   {{{sernav serokE}}}
{{{serokE1}}}
{{{serokE2}}}
{{{serokE3}}}
{{{serokE4}}}
{{{serokE5}}}
{{{serokE6}}}
{{{serokE7}}}
{{{serokE8}}}
{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
{{{perleman}}}
{{{perleman1}}}
{{{perleman2}}}
{{{perleman3}}}
{{{perleman4}}}
{{{perleman5}}}
Ya berê Ya paşê
Împeratoriya AsûrÎmperatoriya Asûr
UrartûUrartû
Împeratoriya HexamenişîÎmperatoriya Hexamenişî
Împeratoriya Medî li Rojhilata Navîn
Medî li gor wêneyekî almanî (li dora 1860-80)
Kurd
Dîrok
Dewlet
Wêje
Ziman
Dîn
Dînên kurdan
Çand
Netewe
Wekî din

Med[1] , Mad[2] yan jî Medya, navê bereke dîrokî û desthilatdariya wan e. Mediyan li xaka ku Kurdistan, Îran û parçeyek ji Anatolî û Mezopotamyayê desthilatî kirine.

Di demên kevn de ji rojhilat, başûrê Kurdistanê û başûrê Azerbaycanê re Meda piçûk û ji Çiyayê Zagrosê û cihên wê ye din re jî Meda mezin dihate gotin. Paytextê Med bajêrê Ekbatana bû.

Mediyan kari ku, yekemîn Împeratoriya heri mezin a dema xwe ya îraniyan damezirînin, berî ku Kûruşê mezin împeratoriya Îraniyan bi têkeliya medî û persiyan damezirîtên. Rola mediyan ji ber wê yekê girîng e, ku sebeba desthilatiya îraniyan ser Rojavayê Asya bûn.

Nav

Çavkaniya navê ku gel, ziman û niştîmanê mediyan nîşan dide, ji navî erdnasiya zimanê ariya kevin e, kîjan di farsiya kevn de wek "Made(h)-" e.[3] Wateya rastiya vê peyvê, ne bi cî de ye.[3][4]

Zimannas Wojciech Skalmowski pêşniyar dike ku têkiliya peyva Zimanê proto-hind-ewropiyê: "med(h)-" bi maneya "navend, di nav de ye", bi ya Hindûwa kevn "madhya-" û ya ariya kevn "maydiya-" ê wateyên wek hevin. Di zimanên neviyên wan de: latînî "medyum", yewnanî "meso" û cermenî "mittel" ê de jî eynî wate tê dîtîn.[3]

Gelê Medî bi vê navî hatûn nîşan kirin, di nivîsên qedîm de. Gorî "Dîroka Herodot";[5] "Hemû gelên qedîm mediyan re digotin arî, dema Medeayê, ya Kolxî, ji Atînayê hatû cem wan, wan navê xwe guherandin."

Çavkanî

  1. ^ Michael Chyet (2003). Ferhenga kurmancî-ingilîzî. Yale University Press, New Haven û London.
  2. ^ Mihemed Emîn Zekî Beg (2002). Dîroka kurd û Kurdistanê. Avesta, Amed-Stembol.
  3. ^ a b c Tavernier 2007, s. 27
  4. ^ Diakonoff 1985, s. 57
  5. ^ (Herodotus 7.62.1)

Girêdanên derve

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Med de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Med&oldid=782019" hatiye standin.