Êzdîtî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Êzdîtî
Gelhe tevahî
	1,5-3 milyon[çavkanî hewce ye]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
Iraq	1 milyon[çavkanî hewce ye]
Almanya	200.000[çavkanî hewce ye]
Ermenistan	150.000[çavkanî hewce ye]
Rûsya	120.000[çavkanî hewce ye]
Gurcistan	30.000[çavkanî hewce ye]
Rojavaya Kurdistanê	50.000[çavkanî hewce ye]
Swêd	7.000[çavkanî hewce ye]
Ûkrayna	4.000[çavkanî hewce ye]
Ziman
	Kurdî
Baweriya dînî
	Êzdîtî

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere

← Cudahiya kevntir Cudahiya nûtir →

Content deleted Content added

DîtbarîWîkînivîs

Inline

Guhartoya 20:54, 1 sibat 2021

Êzdîtî yan êzidîtî, navê ku êzdî ji dînê xwe re dibêjin, ol û dînekî Rojhilata Navîn e û li gor gelek çavkaniyan yek ji ayînên berê yên mezobotamiya ye û yek ji kevintirîn dînên yekxwedayî . Mijara ku peyva êzidî li kû zayiye, ciyawaz e. Hin lêkoleran diyar dikin ku wateya wê di zimanên hind û ewropî ya kevn de "Xweda" ye.^[1] Li gorî dîroknasan jî peyva "Yezidî" gelek kevn e. Êzdîtî ne ji ola zerdeştîyê tê. ^[2]^[3]^[4]^[5]

Bi gelemperî wateya êzidî li gor neteweyên misilman an jî cînarên wan û kêmzêde gelên di bandora îslamê de mane ne erênî ye. Di derbarê wan de pênîsên wekî "şeytanperest" lê ti têkîliya dînê êzîdî bi baweriyên îslamê nînin, "gawir", "dijminên elî", "zindîq", "kurdên bi porr", "bi heşt simbêlan" bikartînin.^[6] Pirtûkên pîroz ên êzdîtiyê Mishefa Reş û Cilwe ne. Li gor çavkaniyan herdu pirtûk bi zimanê kurdî ne.^{[çavkanî hewce ye]} Lê heta roja îro dînê êzdiyan bê nivîsar û bi awayekî devkî nifş bi nifş ji hêla dê û bavan ve dihate veguhastin bo zarokan. Wekî din, di ayîna êzdîtiyê de, qewl û beyt jî giring in.

Baweriya êzdiyên

Baweriya Êzdiyên bi hebûna yek xwedêyî tê. Ew monoteyîst in. Rehkûrbûn û koka dînê wan dighîje heya 2000 salî berî çêbûna pêxember Îsa. Dînê Êzdîtiyê ne weke dînên rojhilata navîn, mîna cihûtî, xiristiyanî û îslamê, bi yekcarê re peyda bûye, guhertin, pêşketin pêre çêbûye. Di dest pêkê de êzîdiyên her çar elêmentên jiyanê, ax, av, ba û agir diparastin. Dîn wisa pêşket, heya parastina rojê (Şêşims mefer e mêrê Êzdî ye) derkete holê. Ew jî di dîrokê de bi navê mitrayîzmê tê naskirin. Dînê êzdiyên dînekî êkane ye li hemû cîhanê. Baweriya êzdiyên bi melekê Tawis heye. Perestgeha pîroz Lalişa Nûranî, li Başûrê Kurdistanê ye, Mîrê wan beriya niha Tehsîn Beg bû lê niha bê mîrin û serokê dînî Bavê Şêx-Extiyarê Mergehê ye, li Baedreyê û Lalişê dimîne^{[çavkanî hewce ye]}.

Mîtolojiya êzîdîtiyê

Dîroka êzdîtiyê

Gotara bingehîn: Dîroka êzdîtiyê

Dîroka derketiya êzdiyan heya 6000 sal beriya hatina Hîsa Pêxember diçe.^{[çavkanî hewce ye]}

Êzdiyatî, yek ji kevintirîn dînên kurdan û Rojhilatê ye, ku hina gelek aliyan de bi efsûn û ne eşkerabûyî (ne eyanbûyî) ye ku metelmayîbûna xwe diparêze. Heta hatina dînê îslamê, li ser erdê Kurdistanê, piraniyê kurdan şopenderê (duketî) êzdiyatî û zerdeştiya klasîk bûne^{[çavkanî hewce ye]}.

Tê diyarkirinê ku bingehê dînê êzdatiyê divê di nav dînê civaka hind û îranî (hindo-îranî) de bê lêkolînkirinê. Ji ber ku di êzdatiyê de tomeriya fikirên hind û îranî yên kevin esas in, ku bi fikrên hind û arî ve nêzîkê hev in. Gotina "êzd", kifş e, ku ji gotina Avêstayê ya yazata tê^{[çavkanî hewce ye]}. Gotina yazat jî ji koka gotinên îraniya kevin *yaz- tê^{[çavkanî hewce ye]}, ku fêlnîşê gereke ye (–a + ta- → yazata-), ew, ku gere bê hebandinê.

Ji ber sedemên tarîxî, êzdatiyê de hinek guhertin çêbin jî, ev guhertin bingehîn nîne û êzdatiyê heta niha kariye taybetiyên eslî biparêze û ferzên ku bi dînê mezin mexsûs in, xweyî bike: dogma, rê û rism, edet û qaîde, hîyerarşî ya rûhanî û hwd. Xisûsiyetên vî dînî, wisa jî zerdeştî û dînê hindî ew e, ku êzdî gere tenê ji bûyîna xwe êzdî be, kesê ne êzdî nikare êzdî be.

Carina bi êzdiyatî dibêjin "dînê polîteyistîk" (pirxwedêtî), lê sebeb nîne, wekî êzdatiyê wisa bê navkirinê. Êzdiyatî yek ji dînên monotêîzmî ye.

Sîstêma ola êzdiyan de, cihekî gelek girîng Tawusî Melek digire, ku bi şikilê tawûs nîşan dikin. Wextê berê çend nivîskaran Tawusî Melek wek „nîşanê xirabî“ bi nav dikirin û êzdî jî wek "xirabîperest" hesab dikirin. Gore fikirên dînî yên êzdiya bi xwe, Tawusî Melek yek ji heft melekan bû, ku Xwedê ew afirandin. Xwedê Tawusî Melek roja yekşemê, ewilê afirand. Ew ciyê here mezin di kozmolojiya êzdiyan de digire.

Bona êzdiyatîyê di dîrokê de faktorek gelek ferz û giring Şêx Adî û ulmê wî bû, ku navbera salên 1073 û 1162an dijiya. Di wextê wî de êzdiyatî ji gelek aliyan ve hatiye rêformkirinê. Bi fikrên êzdiyan Şêx Adî ne tenê merivêk dîrokî bû ku di êzdatiyê de rêform çê kiribû, lê belê ew heman wext de wek merivek bi keremat, gelek xwedênas û merîyê biçîrok bû jî.

Heta heyama me, tenê du pirtûkên muqedes gihîştine, ku navê wan Meshefa Reş û Cilvê ne. Ew pirtûk bi herfên mexsûs bi zimanê kurdî hatine nivîsînê. Nivîsandin li gorî fikrê êzdîya û wisa jî qaîdê fikrên zerdeştî, aqilbendîya (zandarîya) mexfî ye. Lema divê qedir li dogmayên dînî û fikrên xwedênasan bê girtinê û ew, ji merîyên ku dînê din dihebînin bêne parastinê. Carina jî wisa vedişartin, ku îzin nedidan wekî mirid jî, ji şêx û pîran ulmê dîn bizanbin.

Destûra xwendinê û şirovekirina pirtûkên pîroz tenê ya ruhaniyan bû. Dibe, bi vî sebebî jî belabûîna tevavîyê pirtûkên pîroz nebû û wan li ser jîyana dînî yê her rojê êzdîyan tesîra mezin nekirin. Dînê êzdîyan bê nivîsar û devkî ji nifşekî heta nifşa dinê ji aliyê dê û bavan ve bi zarokan dihate veguhastinê.

Koka ulmê ayînê êzdiyan, ne ewqas di du pirtûkên muqedes de hatiye beyankirinê, lê ferzî û qîmetî bona lêkolîn û şirovekirina êzdîyatî qewil û beyt û çîrokên êzdîya ne. Bê wan bi ulmê dînî yê êzdîya û duakirina wan guman nabe. Bi qaîdê qewl û beyt disitirên bi dûçûyîna def û şibab.

Hemû civata êzdiyan û praktîka dînî ya wan li ser qesd-têokratîk tê parvekirinê. Êzdî tên parevekirinê li ser rûhanî (dunav) û mirîdan. Rûhanî, li sirîya xwe de, têne parevekirinê li ser şêx û pîran. Wezîfe û borcên şêx, pîr û mirîda her ber bo ber (wirase) ye. Zewac orta van sê qesda qedexbûyî ye.

Navdarên Ezdiya

Êzdîtî û zerdeştîtî

Heta îro jî derheqê pêşdaçuyîna êzdatiyê de fikrekî hevbeş nîne. Bi texmîna merîyên ulimdar hebandina Roj û Agir wek nîşaneya wekhevbûna êzdîyatî û zerdeştiyê dihate dîtin. Bi rastî jî, êlêmêntên notila (mîna) hev hin zêdetir û kûrtir in. Ji her aliyan ve eyankirina her du dînan destûr dide wekî em bêjin, ku êzdiyatî û zerdeştî ne tenê gelek nêzîkê hev in, lê belê koka wan jî yek e.

Taybetiyên mîna hev, ji aliyê baweriyan de gelek in û her wisa dogmayên mîna hev jî herdu dînan de gelek in. Bo nimûne; duayên her rojê pênc cara, ku di îslamê de heye, ji zerdeştîyê hatiye. Edetê înîtîatîon û nîşanê firqekirinê jî di herdu sîstêmê dînan de anagorî hev in: kirasê sipî yê binî di herdu dînan de û cem êzdîya pêsîra gulover ser kirasê de, ku dibêjinê "girêban" û cem zerdeştiyan jî ser kirasê de cêbek, ku dibêjinê "girêvan".

Objeyên eslî yên hebandinê di êzdîyatî û zerdeştiyê de ev in: agir û av. Êzdiyatîyê de ji wextê qedîm ve û heta niha jî hebandina agir hatiye xwedîkirinê. Kêmtir be jî eyan e ku av tê hebandinê.

Fermanên li dijî êzdiyan

Fermanên li dijî êzdiyan di sedsala 19an de

Fermanên Mîr Mihemedê Rewandizî li dijî êzdiyan (1831)

Fermanên Bedirxan Beg li dijî êzdiyan (1845)

Ferman û stemkarî li dijî êzdiyên di sedsala 20an de

Misilmana pir Êzidiyan kuştin û dixwastin ew jî bibin Misilman. Gelek Êzidiyan loma misilmana ji welatê xwe derketin. Kurd û tirkên Misilman Êzidî hiz nekirin û tiştê pîs bi Êzidiyan çêkirin. Roja bîranîna miriyên xwe de êzdî, vê cenosîdê wekî Roja Xezebê nav dikin^{[çavkanî hewce ye]}.

Paşê jî wextê Enfalan de (navê Sûra 8'an a Quranê ye) êzdî carekî din bi qirkirinekî kokanî re rû bi rû dimînin. Enfal navê cêrgeya hucûmkirina cengîyê, ku li sala 1988'an ji aliyê rejîma Sedam Hisên ve hatiye pêşxistinê. Armanca (meremê) vê cêrgeya hucûmkirina cengiyê, ew bû ku li Îraqê tevayê kurdan qirbikin^{[çavkanî hewce ye]}.

Stemkarî li dijî êzdiyan di salên 1980 û 1990î de

Fermanên li dijî êzdiyan di sedsala 21ê de

Komkujiya êzdiyên Şingalê (2014)

Di 3ê tebaxê sala 2014an DAIŞê di bin maskeya dînê Islamê de êriş anî ser êzîdî Şingalê komkujî çêbû^{[çavkanî hewce ye]}.

Belavbûn û Hejmara Êzdîyên

Piranîya Êzdîyên li Iraq li deverên Şengal û Şêxan dijîn, lê li beşên din ên Kurdistanê jî li cihên cûr be cûr weke li Mêrdînê, Êlihê, Rihayê, Efrînê û Serhedê û herwiha Êzdîyên ku li welatên Qefqasan, Sovyeta Berê û Îranê dijîn jî hene. Hejmara wan ji ber dijwara Kurdên Misilman û Misilmankirîna wan di sedsalên bihurdî de êdî kêm buye. Hejmara Êzdîyên di navbera 800 hezar û derûdora milyonekê tê texmînkirin. Dîsa di serî de li Elmanya (60.000) ^[7] li welatên Rojavayê Ewrûpa jî êdî diyasporayeke Millete Êzdî heye.

Koçberî

Piranîya Êzdîyên Bakûrê Kurdistanê di salên 90'î û şûn de ji ber pevçûnên di navbera dewlata tirk û PKK'ê cîh û warên xwe berdan û koçber bûn. Ew bi taybetî li Elmanya û Belçîkayê bi cîh bûn. Êzdiyên welatên Sovyeta Berê terqiyan welatên din, hindek ji wan li Ermenistanê dimînin, hindek li Gurcistanê û yên din rewîyên Ûkrayna, Rûsya û welatên din li Ewropayê. Di dema dawî de, piştî kû rejîma Sedam Huseyîn têk çû û dijminahîya di navbera ol û komên etnîkî li Îraqê mezintir bû, êdî gelêk Êzdî ji Iraq jî koçberî Ewropayê dikin.

Herwisa binêre

Girêdanên derve

Çavkanî

^ K. Himly (1863), Das persische Wort "Yezdan" in den verwandten Sprachen, p 371 (almanî)
^ http://www.kurdistanica.com/?q=book/export/html/104
^ http://orvillejenkins.com/peoples/yazidi.html
^ Philip G. Kreyenbroek (2009), Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion
^ R. Leviton (2005), Encyclopedia of Earth Myths
^ T. Menzel (1911-2), Ein Bitrag zur Kenntnis der Jeziden, p 89-211 (almanî)
^ Li gor agahiyên televizyona almanî n-tv

[sbh1-1] K. Himly (1863), Das persische Wort "Yezdan" in den verwandten Sprachen, p 371 (almanî)

[2] ttp://www.kurdistanica.com/?q=book/export/html/104

[3] ttp://orvillejenkins.com/peoples/yazidi.html

[4] Philip G. Kreyenbroek (2009), Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion

[5] R. Leviton (2005), Encyclopedia of Earth Myths

[sbh2-6] T. Menzel (1911-2), Ein Bitrag zur Kenntnis der Jeziden, p 89-211 (almanî)

[7] Li gor agahiyên televizyona almanî n-tv

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ Rêz 58: / Rêz 58: @@
 ]]
 [[Wêne:Portrait of a Yezidi Kurd ca1920.png|thumb|Portreyeke kurdekê êzidî]]
-'''Êzdîtî''' yan '''êzidîtî''', navê ku êzdî ji dînê xwe re dibêjin, ol û dînekî [[Rojhilata Navîn]] e û li gor gelek çavkaniyan yek ji ayînên berê yên mezobotamiya ye û yek ji kevintirîn dînên yekxwedayî . Mijara ku peyva êzidî li kû zayiye, ciyawaz e.Hin lêkoleran diyar dikin ku wateya wê di [[zimanên hind û ewropî]] ya kevn de ''"Xweda"'' ye.<ref name="sbh1">K. Himly (1863), Das persische Wort "Yezdan" in den verwandten Sprachen, p 371 {{de}}</ref> Li gorî dîroknasan jî peyva "Yezidî" gelek kevn e. Êzdîtî ne ji ola [[zerdeştî]]yê tê. <ref>http://www.kurdistanica.com/?q=book/export/html/104</ref><ref>http://orvillejenkins.com/peoples/yazidi.html</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=E4FpDDbrvqkC&pg=PA18&lpg=PA18&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=t5aNm0F_Jy&sig=K8DAnGza1qSuW5TVHw2MDpk0Jbg&hl=fr&sa=X&ei=3EQqUcehJciFhQe6noDoDQ&ved=0CFcQ6AEwBjgU#v=onepage&q=yazata%20yezidi&f=false Philip G. Kreyenbroek (2009), ''Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion'']</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=I9W4Hlx4_VEC&pg=PT283&lpg=PT283&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=RNLoAvLHsn&sig=DdvgWy4tolhTcJRbcQSFJ0xX_4Q&hl=fr&sa=X&ei=NUcqUZG7FoKx0QX0_IGoCw&ved=0CFMQ6AEwBDge R. Leviton (2005), ''Encyclopedia of Earth Myths'']</ref>
+'''Êzdîtî''' yan '''êzidîtî''', navê ku êzdî ji dînê xwe re dibêjin, ol û dînekî [[Rojhilata Navîn]] e û li gor gelek çavkaniyan yek ji ayînên berê yên mezobotamiya ye û yek ji kevintirîn dînên yekxwedayî . Mijara ku peyva êzidî li kû zayiye, ciyawaz e. Hin lêkoleran diyar dikin ku wateya wê di [[zimanên hind û ewropî]] ya kevn de ''"Xweda"'' ye.<ref name="sbh1">K. Himly (1863), Das persische Wort "Yezdan" in den verwandten Sprachen, p 371 {{de}}</ref> Li gorî dîroknasan jî peyva "Yezidî" gelek kevn e. Êzdîtî ne ji ola [[zerdeştî]]yê tê. <ref>http://www.kurdistanica.com/?q=book/export/html/104</ref><ref>http://orvillejenkins.com/peoples/yazidi.html</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=E4FpDDbrvqkC&pg=PA18&lpg=PA18&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=t5aNm0F_Jy&sig=K8DAnGza1qSuW5TVHw2MDpk0Jbg&hl=fr&sa=X&ei=3EQqUcehJciFhQe6noDoDQ&ved=0CFcQ6AEwBjgU#v=onepage&q=yazata%20yezidi&f=false Philip G. Kreyenbroek (2009), ''Yezidism in Europe: Different Generations Speak about their Religion'']</ref><ref>[http://books.google.fr/books?id=I9W4Hlx4_VEC&pg=PT283&lpg=PT283&dq=yazata+yezidi&source=bl&ots=RNLoAvLHsn&sig=DdvgWy4tolhTcJRbcQSFJ0xX_4Q&hl=fr&sa=X&ei=NUcqUZG7FoKx0QX0_IGoCw&ved=0CFMQ6AEwBDge R. Leviton (2005), ''Encyclopedia of Earth Myths'']</ref>
 Bi gelemperî wateya êzidî li gor neteweyên [[misilman]] an jî cînarên wan û kêmzêde gelên di bandora [[îslam]]ê de mane ne erênî ye. Di derbarê wan de pênîsên wekî "şeytanperest" lê ti têkîliya dînê êzîdî bi baweriyên îslamê nînin, "gawir", "dijminên elî", "zindîq", "kurdên bi porr", "bi heşt simbêlan" bikartînin.<ref name="sbh2">T. Menzel (1911-2), Ein Bitrag zur Kenntnis der Jeziden, p 89-211 {{de}}</ref> Pirtûkên pîroz ên êzdîtiyê [[Mishefa Reş]] û [[Cilwe]] ne. Li gor çavkaniyan herdu pirtûk bi zimanê kurdî ne.{{fact}} Lê heta roja îro dînê êzdiyan bê nivîsar û bi awayekî devkî nifş bi nifş ji hêla dê û bavan ve dihate veguhastin bo zarokan. Wekî din, di ayîna êzdîtiyê de, [[qewl]] û [[beyt]] jî giring in.