Here naverokê

Teknolojî

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Turbîneke buharê bi qutiya vekirî, mînakek ji teknolojiya enerjiyê

Teknolojî sepandina zanîna têgehî ye ji bo bidestxistina armancên pratîkî, nemaze bi awayekî dubarekirî.[1] Peyva teknolojî dikare herwiha berhemên ku ji van hewildanan derdikevin holê,[2] di nav de hem amûrên berbiçav ên wekî amûr an makîneyan û hem jî yên neberbiçav ên wekî nermalavê. Teknolojî di zanist, endezyarî û jiyana rojane de roleke girîng dilîze.[3]

Pêşketinên teknolojîk bûne sedema guhertinên girîng di civakê de. Teknolojiya herî kevin a ku tê zanîn amûra kevirî ye, ku di dema pêşdîrokê de tê bikaranîn, û piştre jî kontrolkirina agir tê - ku ev jî li gorî hîpoteza çêkirina xwarinê, di serdema qeşayê de beşdarî mezinbûna demaxê mirovan û pêşketina ziman bûye. Îcadkirina çerxê di serdema bronzî de rê da rêwîtiyek mezintir û afirandina makîneyên tevlihevtir. Îcadên teknolojîk ên nûtir, di nav de çapxane, telefon û Înternet, astengiyên ragihandinê kêm kirine û aboriya zanînê pêş xistine.

Her çiqas teknoloji beşdarî pêşveçûna aborî bibe û refaha mirovan baştir bike jî, ew dikare bandorên neyînî yên wekî qirêjî û kêmbûna çavkaniyan jî bike, û dikare zirarên civakî yên wekî bêkariya teknolojîk a ji ber otomasyonê çêbike. Di encamê de, nîqaşên felsefî û siyasî li ser rol û karanîna teknolojiyê, exlaqa teknolojiyê, û rêbazên kêmkirina aliyên neyînî yên wê berdewam dikin.[4]

Etîmolojî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Peyva teknolojî ji peyva yewnaniya kevn "τεχνολογία technología" "peyva hunerî li ser huner an zanistekê" hatiye wergirtin, ku ev peyv jî vedigere "τέχνη, téchnē" û λόγος lógos (li vir mîna latînî litterae tê wateya "zanistan", berawird bike -lojî). Di yewnaniya helenîstîk de (Koine, ji dora 300 b.z.) carinan ji bo wateya "dermankirina sîstematîk a rêziman û retorîkê" dihat bikaranîn.[2]

Taybet

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Wateya vê têgehê bi demê re guheriye. Berê, ev peyv hunera hînkirina pîşeyan dida ber çavan. Di demên dawî de, wateyên wekî "lêkolîna hunermendiyê", "zanista teknolojiyê" an "zanîna teknîkî" serdest in, lê carinan pênaseyên cihêreng ên vê têgehê bi girîngî ji hev cuda dibin. Teknolojî, wekî tevahî tê dîtin, zanîna zanistî û teknîkî ye ku bingeha hilber û pêvajoyên hilberînê pêk tîne.[5]

Pêşketina teknolojîk dibe sedema nûbûnên berhem an darayî; kesên ku di sepandina teknolojiyên nû de li ser reqîbên xwe pêşeng in, wekî rêberên teknolojiyê têne binavkirin.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mirovekî ku destê xwe de çêkê destanê digire

Pêşdîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Amûr di destpêkê de ji hêla homînîdan ve bi rêya çavdêrî û ceribandin û xeletiyê hatine pêşxistin.[6] Nêzîkî 2 milyon sal berê, wan fêrî çêkirina amûrên kevirî yên pêşîn bûn bi lêdana perçeyan ji keviran, ku bi vî awayî tewereyek destan a tûj çêdikin.[7] Ev pratîk 75 hezar sal berê veguherî perçekirina bi zextê, ​​ku rê li ber karekî pir çêtir vekir.[8]

Charles Darwin keşfa agir wekî "belkî ya herî mezin a ku ji hêla mirovan ve hatiye çêkirin" bi nav kir.[9] Delîlên arkeolojîk, xwarin û civakî nîşan didin ku "bikaranîna agir [ya mirovan] ya berdewam" bi kêmî ve 1.5 milyon sal berê ye.[9] Agir, ku bi dar û komirê dihate sotemenîkirin, rê dida mirovên pêşîn ku xwarina xwe bipijînin da ku şiyana wê ya helandinê zêde bikin, nirxa wê ya xurekî baştir bikin û hejmara xwarinên ku dikarin werin xwarin berfireh bikin.[10] Hîpoteza pijandinê pêşniyar dike ku şiyana pijandinê zêdebûna mezinahiya mêjiyê homînîd zêde kiriye, her çend hin lêkolîner delîlan nezelal dibînin.[11] Delîlên arkeolojîk ên ocaxan vedigerin 790 hezar sal berê; lêkolîner bawer dikin ku ev yek muhtemelen civakîbûna mirovan zêde kiriye û dibe ku beşdarî derketina ziman bûye.[12][13]

Pêşketinên din ên teknolojîk ên di serdema paleolîtîk de hatine çêkirin cil û berg û stargeh in.[14] Li ser dema texmînî ya pejirandina her du teknolojiyan lihevkirinek tune ye, lê arkeologan delîlên arkeolojîk ên cil û bergên 90-120 hezar sal berê[15] û stargehên 450 hezar sal berê dîtine.[14] Her ku serdema paleolîtîk pêşve diçû, xanî sofîstîketir û tevlihevtir dibûn; heta di destpêka 380 hezar sal berê de, mirovan kulubeyên darîn ên demkî ava dikirin.[16][17] Cil û berg, ku ji por û çermên heywanên nêçîrkirî hatine adaptekirin, alîkariya mirovahiyê kir ku ber bi herêmên sartir ve berfireh bibe; mirovan li dora 200 hezar sal berê dest bi koçberiyê ji Afrîkayê kirin, di destpêkê de ber bi Ewrasysyê ve çûn.[18][19]

Serdema neolîtîk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Gelek berhemên neolotîk, di nav de bazin, serê kêran, kêran û amûrên cilalkirinê

Şoreşa neolîtîk rê li ber lezandina nûjeniya teknolojîk vekir û di encamê de jî zêdebûna tevliheviya civakî.[20] Îcadkirina tewereya kevirê cilkirî pêşveçûnek mezin bû ku rê da paqijkirina daristanan û çandiniyê di pîvanek mezin de.[21] Ev karanîna tewereyên kevirê cilkirî di neolîtîkê de pir zêde bû lê di destpêkê de di mezolîtîk berê de li hin deveran wekî Îrlendayê hate bikar anîn.[22] Çandinî nifûsên mezintir têr kir û veguherîna ber bi rûniştina civakî rê da mezinbûna bêtir zarokan di heman demê de, ji ber ku pitik êdî ne hewce bûn ku ji hêla koçeran ve werin hilgirtin. Wekî din, zarok dikarin ji beşdarbûna çalakiyên nêçîrvan-berhevkar bêtir bi hêsanî beşdarî çandina berheman bibin.[23][24]

Bi vê zêdebûna nifûs û hebûna kedê re, pisporbûna kedê jî zêde bû.[25] Çi sedema pêşketina ji gundên neolîtîk ên destpêkê ber bi bajarên pêşîn, wekî Urûk, û şaristaniyên pêşîn, wekî Sumer, bi taybetî nayê zanîn; lêbelê, tê texmînkirin ku derketina holê ya avahiyên civakî yên ku her ku diçe hiyerarşîktir dibin û keda pispor, bazirganî û şer di navbera çandên cîran de û hewcedariya çalakiya kolektîf ji bo derbaskirina pirsgirêkên jîngehê yên wekî avdanê, hemî rolek lîstine.[26]

Pêşketinên berdewam rê li ber firin û kirikan vekirin û ji bo cara yekem şiyana helandin û çêkirina zêr, sifir, zîv û serşokê peyda kir - metalên xwemalî yên ku di xwezayê de bi şiklê nisbeten paqij têne dîtin.[26] Awantajên amûrên sifir li ser amûrên kevir, hestî û darîn ji bo mirovên pêşîn zû eşkere bûn û sifirê xwemalî muhtemelen ji destpêka serdema neolîtîk (nêzîkî 10 hezar sal berê) ve hatiye bikar anîn.[26] Sifirê xwemalî bi xwezayî di mîqdarên mezin de tune ye, lê kanên sifir pir gelemperî ne û hin ji wan dema ku di agirê dar an komirê de têne şewitandin bi hêsanî metal çêdikin. Di dawiyê de, xebitandina metalan rê li ber keşfkirina alavên wekî bronz û sifir (nêzîkî 4,000 b.z.) vekir. Bikaranîna yekem a alavên hesinî yên wekî pola vedigere dora 1,800 b.z.[27]

Serdema antîkî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çerx nêzîkî sala 4,000 b.z. hatiye îcadkirin.

Piştî bikaranîna agir, mirovan şêweyên din ên enerjiyê keşf kirin. Bikaranîna herî zû ya enerjiya bayê keştîya yelkenî ye; tomarên herî zû yên keştîyeke di bin yelkenî de, ya qeyikek Nîlê ye ku dîroka wê vedigere dora 7,000 b.z..[28] Ji demên pêşdîrokî ve, misiriyan bi îhtîmaleke mezin hêza lehiyê ya salane ya Nîlê bikar anîne da ku erdên xwe av bidin û yavaş fêr bûne ku piraniya wê bi rêya kanalên avdanê yên bi mebest hatine çêkirin û hewzên "girtinê" birêve bibin.[29] Sumerên kevn li Mezopotamyayê pergaleke tevlihev a kanal û bendavan bikar anîn da ku avê ji çemên Dîcle û Firatê ji bo avdanê veguhezînin.[30]

Arkeolog texmîn dikin ku çerx bi awayekî serbixwe û hevdem li Mezopotamyayê (li Iraq, Sûrî û Kurdistan îro), Qefqasyaya Bakur (çanda Maykopê) û Ewropaya Navendî hatiye îcadkirin.[31] Texmînên demê ji 5,500 heta 3,000 b.z. diguherin û piraniya pisporan wê nêzîkî 4,000 b.z. dikin.[31] Berhemên herî kevn ên bi wêneyên ku erebeyên bi teker nîşan didin, ji dora 3,500 b.z. ne.[32] Di demên dawî de, çerxa darîn a herî kevn a cîhanê ya ku heta 2024an tê zanîn li zozana Ljubljana ya Slovenya hatiye dîtin; pisporên awistiryayî destnîşan kirine ku çerx di navbera 5,100 û 5,350 salî de ye.[33]

Dahênana çerxê şoreşek di bazirganî û şer de çêkir. Zêde dem negirt ku meriv kifş bike ku erebeyên bi teker dikarin ji bo hilgirtina barên giran werin bikar anîn. Sumerên kevn çerxa seramîkê bikar dianîn û dibe ku ew jî îcad kiribin.[34] Çerxek seramîkê ya kevirî ku li bajarê-dewleta Urê hatiye dîtin, vedigere dora 3,429 b.z.[35] û perçeyên kevintir ên seramîkê yên bi teker hatine avêtin jî li heman herêmê hatine dîtin.[35] Çerxên seramîkê yên bilez (zivirî) rê li ber hilberîna girseyî ya destpêkê ya seramîkê vekirin, lê karanîna çerxê wekî veguherînerek enerjiyê bû (bi rêya çerxên avê, aşên bayê, û tewra makîneyên bazdanê) ku şoreşek di sepandina çavkaniyên hêza ne-mirovî de çêkir. Erebeyên du-teker ên pêşîn ji Hindistanê hatine wergirtin û cara yekem li Mezopotamya û Îranê di dora 3,000 b.z. de hatine bikar anîn.[35]

Wêneya Pont du Gard li Fransayê, yek ji navdartirîn pîrên romayî yên kevn

Rêyên herî kevn ên hatine çêkirin kolanên bi kevir ên bajar-dewleta Ûr in, ku dîroka wan vedigere dora 4,000 b.z. û rêyên darîn ên ku di nav zozanên Glastonbury, Înglistan re derbas dibin, ku dîroka wan vedigere dora heman serdemê.[36] Yekem rêya dûr û dirêj, ku dora 3,500 b.z. de dest bi kar kir, 2,400 kîlometre ji Kendava Farsê heta Deryaya Navîn dirêj bû, lê nehatibû asfaltkirin û tenê bi qismî hatibû parastin.[36] Di dora 2,000 b.z. de, mînoseyan li girava yewnanî ya Krîtê rêyek 50 kîlometre çêkirin ku ji qesra Gortina li aliyê başûrê giravê, di nav çiyayan re, ber bi qesra Knossos li aliyê bakurê giravê ve diçû.[36] Berevajî rêya berê, rêya mînoseyan bi tevahî asfaltkirî bû.[36]

Xaniyên taybet ên mînoseyî yên kevn ava herikî hebû.[37] Li Qesra Knossosê hemamek ku bi rastî dişibiya yên nûjen hat dîtin.[37][38] Çend xanîyên taybet ên mînoyî jî tuwalet hebûn, ku bi rijandina avê di kanalîzasyonê de dihatin şuştin.[37] Romayiyên kevnar gelek tuwaletên şuştina giştî hebûn,[38] ku di nav sîstemeke kanalîzasyonê ya berfireh de diherikîn.[38] Kanalîzasiyona sereke li Romayê Cloaca Maxima bû; avakirina wê di sedsala şeşemîn a b.z. de dest pê kir û ew îro jî tê bikar anîn.[38]

Romayiyên kevnar jî sîstemeke tevlihev a pîran hebû, ku ji bo veguhestina avê li ser dûr û dirêj dihatin bikar anîn.[39] Yekem pîra romayî di 312 b.z. de hatiye çêkirin.[39] Yazdehemîn û dawîn pîra romayî ya kevnar di 226 p.z. de hatiye çêkirin.[39] Bi hev re, pîrên romayî zêdetirî 450 kîlometrê dirêj bûn, lê kêmtir ji 70 kîlometrê ji vê li ser erdê bû û bi kemeran ve dihat piştgirî kirin.[39]

Serdema pêş-nûjênî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nûjenî di serdema navînê de bi danasîna hilberîna hevrîşimê (li Asya û paşê li Ewropayê), stûyê hespan û nalên hespan berdewam kirin. Makîneyên hêsan (wek lever, pêç û çerx) di amûrên tevlihevtir de hatin hev kirin, wek erebeya teker, aşên bayê û demjimêr.[40] Sîstemek zanîngehan raman û pratîkên zanistî pêş xistin û belav kirin, di nav de Oxford û Zanîngeha Cambridge.[41]

Serdema ronesansê gelek nûjenî çêkirin, di nav de danasîna makîneya çapkirinê ya tîpên guhêrbar li Ewropayê, ku ragihandina zanînê hêsan kir. Teknolojî her ku diçû ji aliyê zanistê ve bandor dibû û çerxek pêşveçûna hevbeş dest pê kir.[42]

Serdema nûjên

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Otomobîlê, li vir Benz Patent-Motorwagen-a orîjînal, di veguhastina şexsî de şoreşek çêkir.

Di sedsala 18an de li Keyaniya Yekbûyî, keşfkirina hêza buharê bû sedema şoreşa pîşesaziyê, ku tê de keşfên teknolojîk ên berfireh, bi taybetî di warên çandinî, çêkirin, maden, metalurjî û veguhastinê de, û sepandina berfireh a pergala kargehê, çêbûn.[42] Piştî vê yekê sedsalek şûnda şoreşa pîşesaziyê ya duyem hat ku bû sedema keşfên zanistî yên bilez, standardîzekirin û hilberîna girseyî. Teknolojiyên nû hatin pêşxistin, di nav de pergalên kanalîzasyonê, elektrîk, ampûl, motorên elektrîkê, rêhesin, otomobîl û balafir.[43] Van pêşketinên teknolojîk bûn sedema pêşkeftinên girîng di bijîşkî, kîmya, fizîk û endezyariyê de. Ew bi guhertinên civakî yên encamgir re hatin, bi danasîna avahiyên asîmanan re ku bi bajarvaniya bilez re hat.[44] Ragihandin bi dahênana telgraf, telefon, radyo û televîzyonê baştir bû.[44]

Sedsala 20an gelek nûjenî anîn. Di fizîkê de, keşfkirina dabeşkirina navokî di serdema atomî de rê li ber hem çekên nukleerî û hem jî hêza nukleerî vekir. Komputerên analog hatin îcadkirin û di pêvajoya daneyên tevlihev de serdestiya xwe îspat kirin. Her çend îcadkirina lûleyên valahiyê rê li ber hesabkirina dîjîtal bi komputerên mîna ENIAC vekir jî, lê mezinahiya wan rê li ber karanîna berfireh girt heta ku nûjeniyên di fîzîka kuantumê de rê li ber îcadkirina transîstorê di 1947an de vekir, ku bi girîngî komputeran teng kir û veguherîna dîjîtal rêvebir. Teknolojiya agahdariyê, bi taybetî fîbera optîkî û amplîfîkatorên optîkî, rê li ber ragihandina dûr û dirêj a hêsan û bilez vekir, ku serdema agahdariyê û jidayikbûna înternetê vekir. Serdema fezayê bi firandina Sputnik 1 di 1957an de û paşê bi firandina mîsyonên ekîb ber bi heyvê di salên 1960ê de dest pê kir. Hewldanên rêxistinkirî ji bo lêgerîna îstîxbarata derveyî erdê teleskopên radyoyê bikar anîne da ku nîşanên karanîna teknolojiyê, an jî teknoîmzeyên, ku ji hêla şaristaniyên biyanî ve têne dayîn, tespît bikin. Di bijîşkiyê de, teknolojiyên nû ji bo teşhîs (CT, PET, û MRI), dermankirinê (wek makîneya diyalîzê, defîbrîlator û rêzek fireh ji dermanên nû yên dermansaziyê), û lêkolînê (wek klonkirina interferonê û mîkroçîpên asîda deoksîrîbonukleyî) hatin pêşxistin.[45]

Teknîk û rêxistinên çêkirin û avakirinê yên tevlihev ji bo çêkirin û parastina teknolojiyên nûjen hewce ne û tevahiya pîşesaziyên ji bo pêşxistina nifşên pêşerojê yên amûrên her ku diçe tevlihevtir derketine holê. Teknolojiya nûjen bi zêdeyî xwe dispêre perwerde û - sêwiraner, avaker, parêzvan û bikarhênerên wan pir caran hewceyê perwerdehiyek giştî û taybetî ya sofîstîke ne.[46] Wekî din, ev teknolojî ewqas tevlihev bûne ku tevahiya warên ji bo piştgiriya wan pêş ketine, di nav de endezyarî, bijîşkî û kompûternasî; û warên din jî tevlihevtir bûne, wekî avakirin, veguhastin û mîmarî.

Cûdahiyên teknolojiyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bi rêzgirtina ji çerxa jiyana berhemê û potansiyela bazarê, sê celeb teknolojî dikarin werin cudakirin: teknolojiyên bingehîn, teknolojiyên sereke û teknolojiyên rêbir. Teknolojiyên bingehîn di qonaxa gihîştina çerxa jiyana xwe de ne, teknolojiyên sereke di qonaxa mezinbûna bazarê de ne, teknolojiyên rêbir çareseriyên pirsgirêkan in û hîn jî di qonaxên destpêkê yên pêşkeftina berhemê de ne.[47] "Teknolojiyên kujer" ew teknolojî ne ku, di dema gihîştina bazarê de, li şûna teknolojiyên heyî û teknolojiyên sereke wekî kelûpelên cîgir cih digirin.[47]

Teknolojî dikarin hevdu temam bikin (teknolojiyên temamker), wek teknolojiya komputer û înternetê, bi hevdu re pêşbaziyê bikin (teknolojiyên pêşbaz, teknolojiyên cîgir), wek teknolojiya analog û teknolojiya dîjîtal, an jî bi hev re di têkiliyek bêalî de bin (ev teknolojiyên cîran ên bi navê) jî di nav xwe de digirin.[48] Wekî din, cûdahiyek dikare di navbera teknolojiyên taybetî yên ku tenê di qadeke xebatê ya teng de di nav pîşesaziyekê de têne sepandin û teknolojiyên xaçerêyî yên bi bandorên xaçerêyî yên pîşesaziyê de were çêkirin.[49]

Etîkên wê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Etîkê teknolojiyê jêrbeşek dîsîplînî ya etîkê ye ku bandorên etîkî yên teknolojiyê analîz dike û rêyên kêmkirina bandorên neyînî yên potansiyel ên teknolojiyên nû vedikole. Gelek mijarên etîkî li dora teknolojiyê hene, ji deverên taybetî yên ku bandorê li pisporên ku bi teknolojiyê re dixebitin digirin bigire heya pirsgirêkên civakî, etîkî û qanûnî yên berfirehtir ên di derbarê rola teknolojiyê di civak û jiyana rojane de.[50]

Nîqaşên girîng li ser organîzmayên guhertî yên genetîkî, karanîna leşkerên robotîk, xapandina algorîtmîk, û mijara hevrêzkirina tevgerên jîriya destkarî bi nirxên mirovan re hatine kirin.[51]

Etîkên teknolojiyê çend warên sereke digire nav xwe: Biyoetîk li mijarên etîkî yên derdora biyoteknolojî û dermanê nûjen dinêre, di nav de klonkirin, endezyariya genetîkî ya mirovan û lêkolîna hucreyên reh. Etîkên komputerê li ser mijarên têkildarî komputerê disekine. Sîbertîk mijarên têkildarî înternetê yên wekî mafên milkê rewşenbîrî, nepenîtiyê û sansûrê vedikole. Nanoetîk mijarên derdora guhertina madeyê di asta atomî û molekulî de di dîsîplînên cûrbecûr de, di nav de zanista komputerê, endezyariyê û biyolojiyê vedikole. Û etîkên endezyariyê bi pîvanên pîşeyî yên endezyaran, di nav de endezyariyên nermalavê û berpirsiyariyên wan ên exlaqî yên li hember raya giştî re mijûl dibe.[52]

Şaxek fireh ji etîka teknolojiyê bi etîka jîriya destkarî ve mijûl e: ew etîka robotan dihewîne, ku bi pirsgirêkên etîk ên di sêwirandin, çêkirin, karanîn û dermankirina robotan de mijûl dibe û herwiha etîka makîneyan, ku bi misogerkirina tevgera exlaqî ya ajanên jîriya destkarî ve mijûl dibe. Di warê etîka jîriya destkarî de, pirsgirêkên lêkolînê yên girîng ên hîn çaresernebûyî hevrêziya jîriya destkarî (misogerkirina ku tevgerên jîriya destkarî bi armanc û berjewendiyên afirînerên wan re hevrêz in) û kêmkirina xeletiya algorîtmîk vedihewîne. Hin lêkolîneran li dijî xetera hîpotetîk a desteserkirina jîriya destkarî hişyarî dane û ji bo karanîna kontrola şiyana jîriya destkarî ji bilî rêbazên hevrêziya jîriya destkarî parêzvanî kirine.

Warên din ên etîkî, di nav wan de etîkên leşkerî, etîkên medyayê û etîkên perwerdehiyê, bi pirsgirêkên têkildarî teknolojiyê re rû bi rû mane.

Têkiliyên bi zanist û endezyariyê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Antoine Lavoisier ceribandina şewitandina ku ji hêla tîrêjên rojê yên zêdekirî ve çêdibe dike.

Endezyarî ew pêvajoya ku teknoloji pê tê pêşxistin e. Ew pir caran çareserkirina pirsgirêkan di bin sînorkirinên hişk de hewce dike. Pêşveçûna teknolojîk "çalakiyê-navendî" ye, lê zanîna zanistî bi bingehîn raveker e.[53] Fîlozofê polonî Henryk Skolimowski wê wiha çarçove kir: "zanistî xwe bi tiştê ku heye, teknoloji bi tiştê ku wê bibe re mijûl dike."[54]

Awayê sedematiyê di navbera vedîtina zanistî û nûjeniya teknolojîk de ji hêla zanyar, fîlozof û çêkerên polîtîkayê ve hatiye nîqaş kirin.[53] Ji ber ku nûjenî pir caran li ber zanîna zanistî tê kirin, piraniya teknolojiyan ne ji zanîna zanistî, lê ji endezyariyê, ceribandinê û şansê têne wergirtin.[53] Bo nimûne, di salên 1940î û 1950an de, dema ku zanîna şewitandina tevlihev an dînamîkên şilavê hîn jî xav bû, motorên jet bi rêya "rêvebirina cîhazê ber bi hilweşandinê ve, analîzkirina tiştê ku şikestiye [...] û dubarekirina pêvajoyê" hatin îcadkirin. Şirovekirinên zanistî pir caran li dû pêşkeftinên teknolojîk tên ne ku ji wan pêştir in.  Gelek vedîtin jî ji şansê paqij derketine holê, mîna vedîtina penîsîlîn wekî encamek qirêjbûna laboratûarê ya qezayî.[55] Ji salên 1960an vir ve, texmîna ku fînansmana hikûmetê ya lêkolîna bingehîn dê bibe sedema vedîtina teknolojiyên bazarkirî baweriya xwe winda kiriye.[56] Nassem Taleb, pisporê îhtimalê, dibêje ku bernameyên lêkolînê yên neteweyî yên ku têgehên serendipity û convexity bi rêya ceribandin û xeletiyên dubare bicîh tînin, ji lêkolînên ku armanc dikin bigihîjin encamên taybetî, îhtîmalek mezintir heye ku bibin sedema nûbûnên bikêrhatî.[57]

Tevî vê yekê, teknolojiya nûjen her ku diçe zêdetir xwe dispêre zanîna zanistî ya kûr û taybetî ya qadê. Di 1975an de, di her sê patentên ku li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hatine dayîn de bi navînî yek îqtibas ji wêjeya zanistî hebû; heta 1989an, ev hejmar zêde bû û gihîşt navînî yek îqtibas ji bo her patentekê. Navînî ji ber patentên têkildarî pîşesaziya dermanan, kîmya û elektronîkê ber bi jor ve çû. Analîzek ji 2021an nîşan dide ku patentên ku li ser vedîtinên zanistî ne, bi navînî %26 ji patentên wekhev ên ne-zanistî bi nirxtir in.[58]

Binerê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Teknolojî de hene.

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Skolnikoff, Eugene B. (1993). The elusive transformation: science, technology and the evolution of international politics. Princeton (N.J.): Princeton university press. ISBN 978-0-691-08631-6.
  2. ^ a b Mitcham, Carl (1994). Thinking through technology: the path between engineering and philosophy. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-53196-0.
  3. ^ "The roles of science and technology in national development" (PDF). directresearchpublisher.org. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  4. ^ Braunack-Mayer, A.J.; Street, J.M.; Palmer, N. (2012). Technology, Ethics of. Elsevier. rr. 321–327. ISBN 978-0-12-373932-2.
  5. ^ Hetzler, Hans Wilhelm; Müller, Verena; Schienstock, Gerd (1978). Der Innovationsprozeß in westeuropäischen Industrieländern. Duncker & Humblot. ISBN 978-3-428-44189-1.
  6. ^ Schiffer, Michael Brian (2013). Discovery Processes: Trial Models (bi îngilîzî). Heidelberg: Springer International Publishing. rr. 185–198. doi:10.1007/978-3-319-00077-0_13. ISBN 978-3-319-00076-3.
  7. ^ "Our earliest technology? – Smarthistory". smarthistory.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  8. ^ "Stone Age Toolmakers Surprisingly Sophisticated" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  9. ^ a b Crump, Thomas (2002). A brief history of science: as seen through the development of scientific instruments. London: Robinson. ISBN 978-1-84119-235-2.
  10. ^ Stahl, Ann Brower; Dunbar, R. I. M.; Homewood, Katherine; Ikawa-Smith, Fumiko; Kortlandt, Adriaan; McGrew, W. C.; Milton, Katharine; Paterson, J. D.; Poirier, F. E.; Sugardjito, Jito; Tanner, Nancy M.; Wrangham, R. W. (1984). "Hominid Dietary Selection Before Fire [and Comments and Reply]". Current Anthropology. 25 (2): 151–168. ISSN 0011-3204.
  11. ^ Wrangham, Richard (1 tebax 2017). "Control of Fire in the Paleolithic". Current Anthropology (bi îngilîzî). 58 (S16): S303–S313. doi:10.1086/692113. ISSN 0011-3204.
  12. ^ "Lucy to language : the benchmark papers | WorldCat.org". search.worldcat.org (bi almanî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  13. ^ Wade, Nicholas. "Early Voices: The Leap to Language" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  14. ^ a b Shaar, Ron; Matmon, Ari; Horwitz, Liora K.; Ebert, Yael; Chazan, Michael; Arnold, M.; Aumaître, G.; Bourlès, D.; Keddadouche, K. (1 gulan 2021). "Magnetostratigraphy and cosmogenic dating of Wonderwerk Cave: New constraints for the chronology of the South African Earlier Stone Age". Quaternary Science Reviews. 259: 106907. doi:10.1016/j.quascirev.2021.106907. ISSN 0277-3791.
  15. ^ Hallett, Emily Y.; Marean, Curtis W.; Steele, Teresa E.; Álvarez-Fernández, Esteban; Jacobs, Zenobia; Cerasoni, Jacopo Niccolò; Aldeias, Vera; Scerri, Eleanor M. L.; Olszewski, Deborah I.; El Hajraoui, Mohamed Abdeljalil; Dibble, Harold L. (24 îlon 2021). "A worked bone assemblage from 120,000-90,000 year old deposits at Contrebandiers Cave, Atlantic Coast, Morocco". iScience. 24 (9): 102988. doi:10.1016/j.isci.2021.102988. ISSN 2589-0042. PMC 8478944. PMID 34622180.
  16. ^ "Evolution of Modern Humans: Archaic Homo sapiens Culture". anthro.palomar.edu. Ji orîjînalê di 4 nîsan 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  17. ^ Villa, Paola (1983). Terra Amata and the Middle Pleistocene archaeological record of southern France. University of California publications in anthropology. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-09662-2.
  18. ^ "South Asia, the Andamanese, and the Genetic Evidence for an 'Early' Human Dispersal out of Africa" (PDF). site.voila.fr. Ji orîjînalê (PDF) di 1 çiriya pêşîn 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  19. ^ "'Oldest remains' outside Africa reset human migration clock". Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  20. ^ Life in Neolithic Farming Communities.
  21. ^ "The Evolution of the Axe from Prehistoric to Roman Times on JSTOR". www.jstor.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  22. ^ Killian, Driscoll, (2006). history prehistory research Ireland chapter 2 (Thesis). National University of Ireland, Galway.{{cite thesis}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  23. ^ "The First Baby Boom: Skeletal Evidence Shows Abrupt Worldwide Increase In Birth Rate During Neolithic Period". ScienceDaily (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  24. ^ Sussman, Robert W.; Hall, Roberta L. (1972). "Addendum: Child Transport, Family Size, and Increase in Human Population During the Neolithic". Current Anthropology. 13 (2): 258–267. ISSN 0011-3204.
  25. ^ Cultural Anthropology.
  26. ^ a b c The ESSENTIALS of Ancient History.
  27. ^ "The Hindu News Update Service". www.hindu.com. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  28. ^ Salvatori, Sandro; Usai, Donatella (3 tebax 2019). "The Neolithic and 'Pastoralism' Along the Nile: A Dissenting View". Journal of World Prehistory. 32 (3): 251–285. doi:10.1007/s10963-019-09132-1. ISSN 0892-7537.
  29. ^ "Egypt's Nile Valley Basin Irrigation". www.waterhistory.org. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  30. ^ The Sumerian World.
  31. ^ a b Potts, D. T., edîtor (14 nîsan 2012). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Wiley. ISBN 978-1-4051-8988-0.
  32. ^ Anthony, David W. (2007). The Horse, the wheel and language: how bronze-age riders from the eurasian steppes shaped the modern world. Princeton (N. J.): Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05887-0.
  33. ^ "World's Oldest Wheel Found in Slovenia | Government Communication Office". www.ukom.gov.si (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  34. ^ The Sumerians.
  35. ^ a b c Ancient Mesopotamian Materials and Industries.
  36. ^ a b c d The Complete History of Wheeled Transportation.
  37. ^ a b c Handbook of Engineering Hydrology.
  38. ^ a b c d Plumbing, Electricity, Acoustics.
  39. ^ a b c d Guide to the Aqueducts of Ancient Rome.
  40. ^ "Innovation and Creativity in Late Medieval and Early Modern European Cities". Taylor & Francis (bi îngilîzî). 23 gulan 2016. doi:10.4324/9781315588605/innovation-creativity-late-medieval-early-modern-european-cities-karel-davids-bert-de-munck.
  41. ^ Universities and Schooling in Medieval Society.
  42. ^ a b Deming, David (2012). Science and Technology in World History: The Black Death, the Renaissance, the Reformation and the Scientific Revolution. Jefferson: McFarland & Company, Incorporated Publishers. ISBN 978-0-7864-9086-8.
  43. ^ "The Second Industrial Revolution, 1870–1914" (PDF). faculty.wcas.northwestern.edu. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  44. ^ a b To Have and Have Not.
  45. ^ Science in the 20th Century and Beyond.
  46. ^ The Race between Education and Technology.
  47. ^ a b Welge, Martin K. (1992). Planung: Prozesse -- Strategien -- Maßnahmen. Wiesbaden: Springer Gabler. in Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH. ISBN 978-3-322-86088-0.
  48. ^ Schmidt, Jan Peter (2019). "Emmerich, Julian: Probleme der Anknüpfung im Rahmen der EuErbVO. Zugleich ein Beitrag zur Kohärenz des europäischen IPR. (Zugl.: Mainz, Univ., Diss., 2015.) – Berlin: Duncker & Humblot 2016. 326 S. (Beiträge zum Europäischen Wirtschaftsrecht". Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht. 83 (3): 681–684. doi:10.1628/rabelsz-2019-0057. ISSN 0033-7250.
  49. ^ Servatius, Hans-Gerd (1986). Methodik des strategischen Technologie-Managements: Grundlage für erfolgreiche Innovationen. Technological economics (Çapa 2., unveränd. Aufl). Berlin: Schmidt. ISBN 978-3-503-02495-7.
  50. ^ The Ethics of Technology.
  51. ^ Al-Rodhan, Nayef. "The Many Ethical Implications of Emerging Technologies". Scientific American (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 tebax 2025.
  52. ^ Luppicini, Rocci (2009). The Emerging Field of Technoethics. IGI Global. rr. 1–19. ISBN 978-1-60566-022-6.
  53. ^ a b c "Technology vs. Science: The Cognitive Fallacy on JSTOR". www.jstor.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  54. ^ Skolimowski, Henryk (1966). "The Structure of Thinking in Technology". Technology and Culture. 7 (3): 371–383. doi:10.2307/3101935. ISSN 0040-165X.
  55. ^ The Birth of Penicillin, and the Disarming of Microbes.
  56. ^ Guston, David H. (2000). Between politics and science: assuring the integrity and productivity of research. Cambridge ; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65318-3.
  57. ^ "Understanding is a Poor Substitute for Convexity (Antifragility)"" (PDF). www.fooledbyrandomness.com. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
  58. ^ "Standing on the Shoulders of Science" (PDF). www.hbs.edu. Roja gihiştinê 25 tebax 2025.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Teknolojî&oldid=1950347" hatiye standin.