Antînomî
Antînomî yan jî berhevdan têgeheke ku tê wateya nelihevhatina rastîn yan jî nelihevhatina eşkere yê du qanûnên bi hev re.[1] Têgeh ji bo ku di mantiq û epîstemolojiyê de tê bikar anîn û bi gelemperî ji bo danasîna paradoksek an nakokîyek ku bêçareser e tê bikar anîn. Di heman demê de antînomî destnîşana du pêşniyarên dike ku di heman demê de û di heman astê de derbasdar in û ka dikevin şûna hev an na.
Gelek mînakên antînomiyê hene ku gotineke xwe-berevajiyê wek "Rastiya mutleq tune" dikare wekî antînomiyê were dîtin ji ber ku ev gotin bi serê xwe wekî rastiyek mutleq destnîşan dike û ji ber vê yekê di vegotina xwe de her rastiyê xwe înkar dike. Ew jî ne hewce ye ku paradoksek e. Paradoksek wek "ev hevok derew e" jî dikare wekî antînomî were hesibandin; Di vê rewşê de, ji bo ku hevok rast be, divê ew xelet be.
Bikaranîna Immanuel Kant[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Peyv di felsefeya Immanuel Kant (1724-1804) de girîngiyek taybetî wergirtiye ku ew ji bo danasîna encamên wekhev aqilane lê nakok ên sepandina kategorî an pîvanên aqil ên ku li gerdûna têgihîştinê an ezmûna aqilmend (diyarde) li ser gerdûna ramana pak vedihewîne bikar aniye. Aqilê ceribandinî li vir nikare rola damezrandina heqîqetên rasyonel bilîze ji ber ku ew ji ezmûna gengaz derbas dibe û li qada tiştê ku jê derbas dibe tê sepandin.
Li gorî Kant çar antînomiyên ku hene ev in:[2]
- sinorkirina gerdûnê di warê cih û demê de
- teoriya ku hemî yekperçe ji atomên ku ku nayên perçekirî pêk tê (ku bi rastî tiştek wiha tineye)
- pirsgirêka îradeya azad ku bi sedemîtîya gerdûnî re têkildar e
- hebûna heyîneke gerdûnî
Di her antînomiyeke de tezek bi antîtezekê re tê berevajîkirin. Mînak: di antînomiya yekem de, Kant teza ku divê destpêkek dem hebe îsbat dike û destnîşan dike ku ger dem destpêk tunebûya, wê demê bêdawîbûnek dê heya dema niha derbas bibûya. Ev nakokîyek eşkere ye ji ber ku bêdawî, bi pênaseyê, bi "senteza li pey hev" nikare were temam kirin - lêbelê tenê sentezek wisa dawîn dê ji hêla nêrîna ku dem bêdawî ye hewce bike; ji ber vê yekê teza nû tê îsbat kirin. Piştre ew antîtezê îspat dike ku dem destpêk tine ye, bi vê yekê nîşan dide ku ger destpêkek dem hebûya, wê demê divê "dema vala" ya ku dem jê derketibûya. Ji ber vê sedemê (ji bo Kant) ev yek nehevgirtî ye: Ji ber ku di vê valahiya pêşdemiyê de, bi neçarî dem derbas nabe, wê gavê guheztinek çênabe û ji ber vê yekê tiştek (dem tê de) qet nabe: ji ber vê yekê dijberî tê îsbat kirin. Aqil ji her delîlek re wekhev îdîa dike, ji ber ku ew herdu jî rast in, ji ber vê yekê divê pirsa sinorên demê bêmane were hesibandin.
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ^ "Antinomy | Hegelian Dialectic, Kantian Reason & Synthetic Judgments | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 12 sibat 2024.
- ^ "Antinomy | Hegelian Dialectic, Kantian Reason & Synthetic Judgments | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 12 sibat 2024.
