Çavkaniya Ålenda bibîne

{{Sêwî|tarîx=tebax 2024}}
{{Agahîdank welat
| nav                = Landskapet Åland {{sv}}<br/>Ahvenanmaan maakunta (fînî)
| navê_kurdî         = Herêma Ålendayê
| al                 = Flag_of_Åland.svg
| nîşan              = Coat_of_arms_of_Åland.svg
| sirûda_netewî      = ''Ålänningens sång''
| cîh                = Alandmunicipalities.png
| zimanên_fermî      = [[Swêdî]]
| zimanên_tev        = [[Fînî]]
| rewş               = Herêma xweser ya Fînlendayê
| sîstema_siyasî     = Parlementerî, eyalet benavendîkirî xweserî
| serok_komar        = Peter Lindbäck
| serok_wezîr        = Veronica Thörnroos
| serxwebûn          = 7 gulan 1920
| paytext            = [[Mariehamn]]
| rûerd              = 1.580
| gelhe              = 29.884 <small>(2020)</small><ref>https://www.asub.ax/sites/www.asub.ax/files/attachments/page/statistisk_arsbok_for_aland_2019_1.pdf</ref>
| berbelavî          = 18,36
| dirav              = Ewro ([[EUR]])
| dem                = [[Dema Gerdûnî ya Bisazûmankirî|UTC]]+2 <small>[[Dema rojhilatê Ewropa|EET]]</small> /<br> UTC+3 <small>[[Demjimêra havînê|EEST]]</small>
| nîşana_înternetê   = .fi
| koda_telefonê      = +358 18
}}
'''Ålenda''' an '''giravên Ålenda''' ([[swêdî]] ''Åland'', [[fînî]] ''Ahvenanmaa'') eyalet behra giravan di navbera Deryaya Baltîk û Kendava Botniayê de li [[Fînlenda]]yê ye. Ew herêma tenê xweser, bêleşkerkirî û yekzimanî, axaftina swêdî li Fînlenda. Ew jî herî biçûk herêma Fînlendayê. Girava herî mezin [[Fasta Åland]] e. Ålenda ji 6.500 giravan pêk tê. [[Märket]]a Ålendayê giravek e ku tê de birc û [[panoseke deryayê]] ye û sinorê Fînlenda û Swêdê jî ye.

Ålenda xwedan statû xweser e û wî hikûmeta xwe hezên deveriyê dixebitîne.

{{bar box
|title=Zimanên giravên Ålendayê (2019)
|titlebar=#ddd
|left1=Ziman
|right1=%
|float=right
|bars=
{{bar percent|Swêdî|darkgreen|86.5}}
{{bar percent|Fînî|purple|4.7}}
{{bar percent|Cuda|red|8.8}}
}}

== Etîmolojî ==

Navê orijînala yê Ålenda ji zimana Proto-Norse ''Ahvaland'', ku maneya wê "axa avê". ''Ahva'' ji peyva latînî ''aqua'', av e. Navên fînî û [[estonî]], ''Ahvenanmaa'' û ''Ahvenamaa'', formên nava kev hildigirin, ku maneya wan "axa perkên" e, ku cora masî ye (bi [[tirk]] ''tatlısu levreği'', bi [[erebî]] فرخ أوروبي, bi [[farsî]] لوتی اروپایی).

== Dîroka nûjen û xweserî ==

Bi Fînlenda re giravên Ålenda parçê erdan ya [[Rûsyaya Çarî|Rûsya]] ne, ji [[Swêd]]î bi ''Peymana Fredrikshamn'' di Îlon 1809'an de dest jê berda. Di encamê da Ålenda parça Dûkatî Mezin ya Fînlenda, ku welata nîvxweser ya Rûsyaya Çarî bû (1809-1917).

Di 1832'an de Rûsya giravan dest pê kir ku kelehê bike, lê asêgehê mezin ya Bomarsund ne bi dawî bû. Di [[Şerê Qirîmê]] de li operasyona di heremê Baltîka de dijî Rûsya, hevbendîya hezên yan [[Fransa]] û [[Keyaniya Yekbûyî]] giravan dîl girt û asêgehê hilweşand. Peymana [[Parîs]] (1856) hemû behra giravan Ålenda bêleşkerkir.

Heta 1917 Fînlenda di bin desthilatiya [[Rûsyaya Çarî]]yê de bû, lê kengi ew ket piştî şoreşê, desthilatdarên rûsîya kontrola xwe winda kir. Komara Sosyalîst Sovyêt Federalî ya Rûsî piştî [[Şoreşa Çiriya Pêşîn|Şoreşa Cotmehê]] dayka bû (1917) û ew derket ji Fînlenda. Di [[şerê navxweyî]] de, leşkerên swêdî mîna aştîparêzên di navbera leşkerên Rûsî, leşkerên Sor û leşkeren Sipî fînî de hatin dest xwe di şerê wan wernede. Di nav çend hefteyan de, wek Senato ya Fînlenda (sipî, parêzker, burjuwa) daxwaz kir, leşkerên almanî li rex swêdî hat dagirkirin. Kengi Fînlendaya serxwebûna wergirt, piştî [[Şerê Navxweyî Fînî]] (1917-1918) gelên Ålendayê xweserî xwest, ê debat di sala 1919'an û 1920'an de çêbû.

Di 1917'an de rûniştvanên giravan xwest ku bi Swêd re yekîtiyê bikim. Di 1919'an de, 96,4% dengdêrên giravan daxwaznameya cudabûn ji Fînlenda û yekkirin bi Swêd re nîşan kir. Hestên neteweperwer swêdî bi taybetî qayîmkirî, ji ber hestên antiswêdî li Fînlenda û netwerperwer fînî. Lêbelê, Fînlenda qebûlnekirî ku giravan dest jê berde û statû xweserî ji rûniştvanên re pêşkêşkirî. - Rûniştvanên pêşniyaz qebûlnekirî û birryar li ser girêdana Ålendaya berpirsiyarîya yê Komala Neteweyan (piştî [[Neteweyên Yekbûyî]]) ye. Komala Neteweyan biryar da ku Ålenda xweserî û beşeka Fînlendayê ye. Bi qanûnê Ålenda bêalî têkildarî siyasetê û bêleşkerkirî bi temamî, û nîştecihên bexşandî ji serbazkirina kotekî li cem Hêzên Parastina Fînî ne. Giravan xweserî berfirehê ju [[Parlamena Fînlendayê]] di 1920'an de li ''Belgename li ser Xeserîya Ålendayê'' wergirtin. Bi belgameyê, Ålenda bi xumalî axaftina-swêdî dimîne.

== Siyaset ==

Birêvebirina Giravên Ålenda bi ''Belgenameya li ser Xeserîya Ålendayê'' û peymanên navneteweyan xebat dike. Van qanûnan xweseriya giravan ji Fînlenda û statûya bêleşkerkirin garantî dide. Dawiya dawîn, Fînlenda serweriya li ser giravan heye. Hikûmeta Ålenda (''Landskapsregering'') ji hêla prensîbên parlamenterîzmê ve bersiva Parlamena Ålenda (''Lagting'') dide. Ålenda temsîl li Parlamena Fînî heye, û temsîlkarek hildibijêre. Pergala partiyên siyasî ji bej cûda ye.

Ålenda ala xwe heye. Ew endama Encumena Bakurî ye. Ålenda polîsa xwe heye, lê artêşa xwe wê tune.

<div class="overflowbugx" style="overflow: auto">{{Panorama|Färjsundet from Höga C tower.jpg|600px|Färjsundet from Höga C tower}}</div>

== Girêdanên derve ==

* {{wikiatlas|Åland}}
* [http://www.aland.ax/ Åland official site] {{en}}
* [http://www.regeringen.ax/ Government of Åland] {{sv}}
* [http://www.b7.org/ B7 Baltic Islands Network] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080213193331/http://www.b7.org/ |date=2008-02-13 }}
* [http://finland.fi/public/default.aspx?contentid=160122&contentlan=2&culture=en-US The example of Åland, autonomy as a minor protector] The Åland example: autonomy protects a minority
* [http://www.alandstidningen.ax/ Ålandstidningen]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1920an li Ewropayê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1920an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Fînlenda]]
[[Kategorî:Herêmên otonom]]
[[Kategorî:Herêmên Fînlendayê]]
[[Kategorî:Ålenda| ]]