Çavkaniya Alman bibîne

{{Agahîdank komên etnîkî
| wêne               = Map of the German Diaspora in the World.svg
| navê rastî         = Deutsche
| navê rastî ziman   = [[Zimanê almanî|almanî]]
| gelheKom1          = {{Ala|Almanya}} 72,569,978<ref> https://data.worldbank.org/country/DE</ref>
| herêm1             = {{Ala|DYA}}
| gelhe1             = 42,600,000 - 58,000,000
| çavk1              = <ref> https://data.census.gov/cedsci/table?t=Ancestry&tid=ACSDT5Y2020.B04006</ref><ref> https://books.google.at/books?id=anecAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref>
| herêm2             = {{Ala|Kanada}}
| gelhe2             = 3,322,405
| çavk2              = <ref> https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=110528&PRID=10&PTYPE=109445&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2017&THEME=120&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=</ref>
| herêm3             = {{Ala|Brezîl}}
| gelhe3             = 2,500,000 - 3,000,000
| çavk3              = <ref> Moser 2011, pp. 171–172. "The Germans live in Central Europe, mostly in Germany... The largest populations outside of these countries are found in the United States (5 million), Brazil (3 million), the former Soviet Union (2 million), Argentina (500,000), Canada (450,000), Spain (170,000), Australia (110,000), the United Kingdom (100,000), and South Africa (75,000). "</ref>
| herêm4             = {{Ala|Awistralya}}
| gelhe4             = 1,026,140
| çavk4              = <ref>{{Jêder-malper |url=https://profile.id.com.au/australia/ancestry |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê=2023-01-29 |roja-arşîvê=2021-06-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210621011457/https://profile.id.com.au/australia/ancestry |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
| herêm5             = {{Ala|Qazaxistan}}
| gelhe5             = 900,000
| çavk5              = <ref> Haarmann 2015, p. 313. "Of the 100 million German speakers worldwide, about three quarters (76 million) live in Germany, where they account for 92 percent of the population. Populations of Germans live elsewhere in Central and Western Europe, with the largest communities in Austria (7.6 million), Switzerland (4.2 million), France (1.2 million), Kazakhstan (900,000), Russia (840,000), Poland (700,000), Italy (280,000), and Hungary (250,000). Some 1.6 million U.S. citizens speak German as their first language, the largest number of German speakers overseas."</ref>
| herêm6             = {{Ala|Rûsya}}
| gelhe6             = 840,000
| çavk6              = <ref> https://library.ndsu.edu/grhc/research-history/history-germans-russia</ref>
| herêm7             = {{Ala|Arjentîn}}
| gelhe7             = 500,000
| çavk7              = <ref> https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1946/04/the-germans-in-argentina/656794/</ref>
| herêm8             = {{Ala|Swîsre}}
| gelhe8             = 357,000
| çavk8              = <ref> https://www.iamexpat.de/expat-info/german-expat-news/switzerland-remains-most-popular-destination-german-expats</ref>
| herêm9             = {{Ala|Keyaniya Yekbûyî}}
| gelhe9             = 310,000
| çavk9              = <ref> Ellis, Amy (2009). "UK resident population by country of birth". Population Trends. 135 (135): 20–28. doi:10.1057/pt.2009.5. PMID 19391440. S2CID 11882683</ref>
| herêm10            = {{Ala|Mecaristan}}
| gelhe10            = 250,000
| çavk10             = <ref> Ulrich Merten, Forgotten Voices; The Expulsion of the Germans from Eastern Europe after World War II, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey, 2012, ISBN 978-1-4128-4302-7 Pages 195,196,197,199,200,203</ref>
| herêm11            = {{Ala|Awistirya}}
| gelhe11            = 233,000
| çavk11             = <ref> https://www.politico.eu/article/angela-merkel-germany-sebastian-kurz-austria-best-frenemies-moria-fire/amp/</ref>
| herêm12            = {{Ala|Îtalya}}
| gelhe12            = 211,000
| çavk12             = <ref> https://www.nationalww2museum.org/war/articles/hanging-tough-germans-italy</ref>
| herêm13            = {{Ala|Fransa}}
| gelhe13            = 203,000
| çavk13             = <ref> https://bd.ambafrance.org/-French-German-Embassy-</ref>
| herêm14            = {{Ala|Spanya}}
| gelhe14            = 201,000
| çavk14             = <ref> https://amp.theguardian.com/news/1936/dec/14/mainsection.fromthearchive</ref>
| herêm15            = {{Ala|Polonya}}
| gelhe15            = 148,000
| çavk15             = <ref> https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf</ref>
| herêm16            = {{Ala|Tirkiye}}
| gelhe16            = 102,592
| çavk16             = <ref> https://tr.euronews.com/2022/02/04/turkiye-de-ikamet-eden-yabanc-ulke-vatandaslar-n-n-say-s-ne</ref>
| herêm17            = {{Ala|Meksîk}}
| gelhe17            = 90,000
| çavk17             = <ref> https://indigenousmexico.org/ethnic-identity/the-germans-in-mexico-1821-1910/</ref>
| herêm18            = {{Ala|Afrîkaya Başûr}}
| gelhe18            = 75,000
| çavk18             = <ref> https://www.jstor.org/stable/20028964</ref>
| herêm19            = {{Ala|Romanya}}
| gelhe19            = 36,000
| çavk19             = <ref> https://www.spiegel.de/politik/ausland/klaus-johannis-erhaelt-spitzenamt-in-regierungspartei-a-885204.html</ref>
| herêm20            = {{Ala|Slovakya}}
| gelhe20            = 8,537
| çavk20             = <ref> https://www.scitanie.sk/obyvatelia/zakladne-vysledky/struktura-obyvatelstva-podla-narodnosti/SR/SK0/SR</ref>
| ziman              = Bi zikmakî: [[Zimanê almanî]], lê gelek di Diyasporê zimanên fermî ya wan axêv bûn.<ref> https://www.jstor.org/stable/3211163</ref>
| ol                 = Bi piranî: [[Xristiyanî]] ([[Protestan]] an [[Katolîk]])
| komên têkildar     = [[German]]
}}
'''Alman''' an jî '''elman''', (bi [[almanî]]: ''Deutsche''), komekî etnîkî ya [[german]] ne ku bi piranî li dewletên wekî [[Almanya]], [[Awistirya]], [[Swîsre]] û [[Liechtenstein]] dijîn. [[Diyaspora]]ya almanan yek ji diyasporayên mezinên li cîhanê ye ku ji sedsala 18an heya îro li hemî parzemînan belav bûnê.<ref> {{Jêder-kovar |paşnav=Maxwell |pêşnav=Alexander |paşnav2=Davis |pêşnav2=Sacha E. |tarîx=2016 |sernav=Germanness beyond Germany: Collective Identity in German Diaspora Communities |url=https://www.jstor.org/stable/24809055 |kovar=German Studies Review |cild=39 |hejmar=1 |rr=1–15 |issn=0149-7952 }} </ref> Îro, koma etnîkî ya herî mezin li [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] Alman e ku hejmara wan di navbera 42 û 58 mîlyonan de ye<ref> {{Jêder-malper |url=https://usa.usembassy.de/garelations8300.htm |sernav=About the USA - History of German-American Relations > 1683-1900 - History and Immigration |malper=usa.usembassy.de |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }} </ref><ref> {{Jêder-malper |url=https://www.culturaldiplomacy.org/academy/index.php?en_tar_famous-german-americans |sernav=Famous German-Americans |malper=www.culturaldiplomacy.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }} </ref><ref> {{Jêder-malper |url=https://www.census.gov/newsroom/stories/german-american-day.html |sernav=German-American Day: October 6, 2022 |paşnav=Bureau |pêşnav=US Census |malper=Census.gov |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }} </ref><ref> {{Jêder-malper |url=https://www.loc.gov/rr/european/imde/germchro.html |sernav=Chronology : The Germans in America (European Reading Room, Library of Congress) |malper=www.loc.gov |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }}</ref> lêbelê gelek bi [[Zimanê almanî|almanî]] nizanin yan jî xwe bi gelê alman ve girêdayî nabînin.<ref> {{Jêder-malper |url=https://www.pewresearch.org/global/2020/03/09/americans-and-germans-differ-in-their-views-of-each-other-and-the-world/ |sernav=Americans and Germans Differ in Their Views of Each Other and the World |paşnav=Greenwood |pêşnav=Shannon |tarîx=2020-03-09 |malper=Pew Research Center's Global Attitudes Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }}</ref> Wekî din li derveyî Almanyayê, li [[Danîmarka]]yê, [[Swîsre]], [[Awistriya]], [[Liechtenstein]], [[Lûksembûrg]], li rojhilatî [[Belçîka]]yê û li devera [[Tîrola Başur|Tîrola Başûr]] û bakurê [[Îtalya]]yê almanîaxiv hene.<ref> {{Jêder-malper |url=https://www.destatis.de/Europa/EN/Topic/Population-Labour-Social-Issues/Demography-migration/Deutsche_EUAusland.html |sernav=The most popular destination for German emigrants in Europe - German Federal Statistical Office |malper=www.destatis.de |tarîxa-gihiştinê=2023-01-29 }}</ref>

== Dîrok ==

=== Serdema kevnar ===
Zanyar bi giştî hev qebûl dikin ku mirov dikare behsa gelên almanî piştî sala 500 BZ bike.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195076189.001.0001/acref-9780195076189;jsessionid=D783D38DE69B1E98C779118CADF919D5 |sernav=The Oxford Companion to Archaeology |tarîx=1996 |weşanger=Oxford University Press |isbn=978-0-19-507618-9 |ziman=en-US |doi=10.1093/acref/9780195076189.001.0001/acref-9780195076189;jsessionid=d783d38de69b1e98c779118cadf919d5 }}</ref> Arkeolog bi gelemperî gelên elmanî yên destpêkê bi çanda Jastorf a [[Serdema hesinî]] ya Pêş-Roman ve girêdidin, ku li bakurê Almanya û [[Danîmarka]]yê ji sedsalên 6an heta 1ê BZ tê dîtin, li dora heman demê ku yekem guheztina konsonanta elmanî tê teorîzekirin ku çêbûye; ev guherîna dengî dibe sedema zimanên almanî yên ku bi awayekî naskirî têne naskirin.<ref> Fortson 2011, p. 433: "Baltic territory began to shrink shortly before the dawn of the Christian era due to the Gothic migrations into their southwestern territories [...]."</ref>

=== Serdema navîn ===
[[Wêne:HRR 10Jh.jpg|thumb|Bilindbûna împeratoriya romanî ya pîroz di serdema navîn de]]
Etnîsîteya Alman di nav gelên alman ên [[Ewropaya Rojava]] û [[Ewropaya Navendî|Navendî]] de, bi taybetî [[Frank]], [[Frisî]], [[Saksonya|Saksonî]], [[Tûringî (gel)|Tûringî]], [[Alemanî]] û [[Bawerî]] derketiye holê.<ref>https://www.britannica.com/place/Germany/History#ref58082</ref> Destpêka dewletên Alman dikare bi padîşahê Frankish Clovis I ve were şopandin, ku di sedsala 5an de [[Padîşahiya Francîa|padîşahiya Francia]] ava kir. Di sedsalên paşerojê de hêza Frankan pir zêde bû.

=== Serdema nûjen ===
Danasîna çapkirinê ji hêla dahênerê Alman [[Johannes Gutenberg]] ve di avakirina têgihiştinek nû ya bawerî û aqil de bû. Di vê demê de, keşîşê alman [[Martin Luther]] ji bo reformên di nav [[Katolîk|Dêra katolîk]] de zext kir. Hewldanên Luther di Reformasyona [[Protestanî]] de bi dawî bû. Di encamê de veqetîna olî sedema sereke ya Şerê Sî Salî bû, pevçûnek ku [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz]] perçe kir û bû sedema mirina bi mîlyonan Alman. Mercên [[Aştiya Westphalia (1648)]] ku şer bi dawî kir, di nav desthilatdariya navendî ya Qeyserê Romaya Pîroz de kêmbûnek mezin pêk anî.<ref>Green 2000, pp. 172–73: "Jordanes [...] mentions the Slavs (Getica 119) and associates them more closely than the Balts with the center of Gothic power. [...] This location of the early Slavs partly at least in the region covered by the Cernjahov culture, together with their contacts (warlike or not) with the Goths under Ermanric and almost certainly before, explains their openness to Gothic loanword influence. That this may have begun early, before the expansion of the Slavs from their primeval habitat, is implied by the presence of individual loan-words in a wide range of Slavonic languages."</ref>

Tiştê ku gelek Almanan wekî "rûreşkirina Versailles" dît, kevneşopiyên domdar ên îdeolojiyên otorîter û [[Antîsemîtîzm]] û [[Depresyonê mezin]], hemî bûn sedem ku [[Adolf Hitler]] û [[Nasyonalsosyalîzm|Îdeolojîya Nazî]] ku bi eslê xwe Awistirya ye, ku piştî hatina ser desthilatdariyê.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=NwvoM-ZFoAgC |sernav=One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups |paşnav=Minahan |pêşnav=James |tarîx=2000 |weşanger=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-313-30984-7 |ziman=en }}</ref> Bi awayekî demokratîk di destpêka salên 1930an de, [[Komara Weimarê]] hilweşand û dewleta [[Almanyaya Nazî]] ava kir. Di lêgerîna wî ya ji bo bindestkirina Ewropayê de, şeş mîlyon [[Cihûtî|Kesên Cihû]] di [[Holokost]] de hatin qetilkirin. [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] bû sedema wêrankirinek berfireh û mirina bi deh mîlyonan leşker û sivîl, dema ku dewleta Alman hate parçe kirin. Nêzîkî 12 mîlyon Alman neçar bûn birevin an jî ji [[Ewropaya Rojhilat]] hatin derxistin. Ziyaneke mezin jî gihandiye nav û nasnameya Alman, ku ji berê gelekî kêmtir neteweperest bû.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.at/books?id=vf4TBwAAQBAJ&redir_esc=y |sernav=Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues |paşnav=Danver |pêşnav=Steven L. |tarîx=2015-03-10 |weşanger=Routledge |isbn=978-1-317-46400-6 |ziman=en }}</ref> Dewletên Almanya yên Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat bûn xalên sereke yên Şerê Sar, lê di sala 1990an de ji nû ve hatin yek kirin. Her çend tirs hebû ku Almanyaya yekbûyî dîsa dest bi siyaseta neteweperestiyê bike, welat îro bi gelemperî wekî "aktorek aramker di dil de tê hesibandin. Ewropa" û "pêşvebirê yekbûna demokratîk".

== Ziman ==
{{Gotara bingehîn|Zimanê almanî}}
Zimanê almanî, parekî ji [[Zimanên rojavayê Germanî]] ye û îro pîşê [[Zimanê rûsî|rûsî]], zimanê ya hêr bilind li [[Ewropa]] ye.

Almanî zimanê fermî yê Welatên [[Almanya]], [[Awistirya]], [[Swîsre]], [[Belçîka]], [[Lûksembûrg]] û li [[Liechtenstein]]ê ye. Îro gorî peşbinîyayê ewropî, 95 mîlyon kes bi zikmakî almanî diaxivin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |sernav=Wayback Machine |tarîx=2016-01-06 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-31 |tarîxa-arşîvê=2016-01-06 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160106183351/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

[[Wêne:Legal status of German in Europe.svg|thumb|Belavbûna Zimanê Almanî li Ewropayê]]

=== Zimanê almanî tevlîhev bi zimanên ewropî ya din: ===
{| class="wikitable sortable"
!Zimanê Frisî
!Inglizî
!Skotî
!Yolayî
!Holendî
!Lûxembûrgî
!Almanî
!Afrikaansî
!Inglizî ya berê
!Almanî ya bilind a berê
!Germanî ya rojavayê a berê
!Kurmancî
|-
|kaam
|comb
|kaim
|khime / rack
|kam ''m.''
|kâmp
|Kamm ''m.''
|kam
|camb ''m.''
|camb ''m.''
|kąbă *kambă ''m.''
|*şeh
|-
|dei
|day
|day
|dei
|dag ''m.''
|daag
|Tag ''m.''
|dag
|dæġ ''m.''
|tag ''m.''
|*dagă ''m.''
|*roj/roh
|-
|rein
|rain
|rain
|rhyne
|regen ''m.''
|rengel, raege
|Regen ''m.''
|reën
|reġn ''m.''
|regan ''m.''
|*regnă ''m.''
|*baran
|-
|wei
|way
|wey
|wei / wye
|weg ''m.''
|weeg
|Weg ''m.''
|weg
|weġ ''m.''
|weg ''m.''
|*wegă ''m.''
|*rê/rîya
|-
|neil
|nail
|nail
|niel
|nagel ''m.''
|nieëgel
|Nagel ''m.''
|nael
|næġel ''m.''
|nagal ''m.''
|*naglă ''m.''
|*mîx
|-
|tsiis
|cheese
|cheese
|cheese
|kaas ''m.''
|kieës
|Käse ''m.''
|kaas
|ċēse, ċīese ''m.''
|chāsi, kāsi ''m.''
|*kāsī ''m.''
|*penêr
|-
|tsjerke
|church
|kirk
|chourch
|kerk ''f.''
|kêrk
|Kirche ''f.''
|kerk
|ċiriċe ''f.''
|chirihha, *kirihha ''f.''
|*kirikā ''f.''
|*dêr
|-
|sibbe
|sibling
|sib
|sibbe (dated) / meany
|sibbe ''f.''
| -
|Sippe ''f.''
| -
|sibb ''f.''"kinship, peace"
|sippa ''f.'', Old Saxon: sibbia
|sibbju, sibbjā ''f.''
|*xwişk û bira
|-
|kaai ''f.''
|key
|key
|kei / kie
|sleutel ''m.''
|slueëtel
|Schlüssel ''m.''
|sleutel
|cǣġ(e), cǣga ''f.''"key, 
|sluzzil ''m.''
|*slutilă ''m.'', *kēgă ''f.''
|*qûfle
|
|-
|ha west
|have been
|hae(s)/hiv been
|ha bin
|ben geweest
|bin geweis(t)
|bin gewesen
|was gewees
|
|
|
|
* bûye
|-
|twa skiep
|two sheep
|twa sheep
|twye zheep
|twee schapen ''n.''
|twieë schäöp
|zwei Schafe ''n.''
|twee skape
|twā sċēap ''n.''
|zwei scāfa ''n.''
|*twai skēpu ''n.''
|
* ''dû şîvan.''
|-
|hawwe
|have
|hae
|ha
|hebben
|hebbe, höbbe
|haben
|het
|habban, hafian
|habēn
|*habbjană
|*hebûn
|-
|ús
|us
|us
|ouse
|ons
|os
|uns
|ons
|ūs
|uns
|*uns
|*em
|-
|brea
|bread
|breid
|breed
|brood ''n.''
|mik, broeëd
|Brot ''n.''
|brood
|brēad ''n.''"fragment, bit, morsel, crumb" an ji "bread"
|brōt ''n.''
|*braudă ''m.''
|*nan
|-
|hier
|hair
|hair
|haar
|haar ''n.''
|haor
|Haar ''n.''
|haar
|hēr, hǣr ''n.''
|hār ''n.''
|*hǣră ''n.''
|*por
|-
|ear
|ear
|lug
|lug
|oor ''n.''
|oeër
|Ohr ''n.''
|oor
|ēare ''n.'' < pre-English *ǣora
|ōra ''n.''
|*aura < *auza ''n.''
|*gûh
|-
|doar
|door
|door
|dher
|deur ''f.''
|dueër
|Tür ''f.''
|deur
|duru ''f.''
|turi ''f.''
|*duru ''f.''
|*derî
|-
|grien
|green
|green
|green
|groen
|greun
|grün
|groen
|grēne
|gruoni
|*grōnĭ
|*kesk
|-
|swiet
|sweet
|sweet
|sweet
|zoet
|zeut
|süß
|soet
|swēte
|s(w)uozi (< *swōti)
|*swōtŭ
|*şêrîn
|-
|troch
|through
|throu
|draugh
|door
|doeër
|durch
|deur
|þurh
|duruh
|
|*bi rêya
|-
|wiet
|wet
|weet
|weate
|nat
|naat
|nass
|nat
|wǣt
|naz (< *nat)
|*wǣtă / *nată
|*şil
|-
|each
|eye
|ee
|ei / iee
|oog ''n.''
|oug
|Auge ''n.''
|oog
|ēage ''n.'' < pre-English *ǣoga
|ouga ''n.''
|*auga ''n.''
|*çaw
|-
|dream
|dream
|dream
|dreem
|droom ''m.''
|draum
|Traum ''m.''
|droom
|drēam ''m.''"joy, pleasure, ecstasy, music, song"
|troum ''m.''
|*draumă ''m.''
|*xewn
|-
|stien
|stone
|stane
|sthoan
|steen ''m.''
|stein
|Stein ''m.''
|steen
|stān ''m.''
|stein ''m.''
|*staină ''m.''
|*kevir
|-
|bed
|bed
|bed
|bed
|bed ''n.''
|bed
|Bett ''n.''
|bed
|bedd ''n.''
|betti ''n.''
|*baddjă ''n.''
|*cih
|}

== Dîn ==
Alman ji aliyê baweriyê ve nîv [[katolîk]], nîv [[protestan]] û 5% jî nifûsa Almanyayê [[Îslam|misilmanin]].

[[Wêne:Religious denominations in Germany, 2011 Census, self-identification of the population.svg|thumb|alt=A Map of Germany showing religious statistics by district. And Catholicism predominates the south and west, Protestantism Swabia and the north, and other or no religion dominates the east and some major cities.|Mezhebên serdest ên li Almanyayê wekî ku ji hêla Serjimêriya 2011an ve bi karanîna pirsa nasnameyê ve hatî eşkere kirin.<br />şîn: [[Protestanî]]<br />kesk: [[Katolîk]]<br />Sor: [[Ateîzm]]<br />Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.
]]

== Mijarên têkildar ==

* [[Almanya]]
* [[Zimanê almanî li Awistiriyayê]]
* [[Almaniya swîsrî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Alman| ]]
[[Kategorî:Gel]]
[[Kategorî:Komên etnîk li Almanyayê]]