Çavkaniya Amêdî bibîne

{{Bêçavkanî|tarîx=hezîran 2024}}
{{Agahîdank bajar
| nav                = Amêdî
| navê_fermî         = Amedi
| mertal             = 
| nexşeya_cihan      = Îraq
| koordînat          = {{Koord|37|05|33|N|43|29|14|E|display=inline, title}}
| welat              = [[Başûrê Kurdistanê]]
| dûgel              = [[Îraq]]
| parêzgeh           = [[Duhok (parêzgeh)|Duhok]]
| navçe              = [[Amêdî (navçe)]]
| gelhe              = 6.000
| gelhe_sal          = [[2008]]
| rûerd              = 
| bilindayî          = 1.190
| nexşe              = 
| nexşe_firehî       = 
| nexşe_sernav       = 
| wêneSer            = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg
| wêneSer_sernav     = Bajarê Amêdiyê
| malper             = 
}}
'''Amêdî''' (ji tîpên erebî guhêzkirî: ''Amedi'') li devera [[Behdînan]] qeza û bajarekî biçûk e. Di serdema [[Mîrektiya Badînan]] de [[paytext]]î kiriye.

Amêdî bajêrkekê [[Kurdistana Başûr]] e û dikevîte di nav sinorê Behdînan da. Daniştiyên vî bajêrkî nêzîkî 6.000 kesan e. Di serdemê mîrnişîna Behdînan da Amêdî paytextê vê mîrnişînê bû. Li vê deverê peymangeheka teknîkî bi navê [[Peymangeha Teknîkî ya Amêdiyê]] heye.

Rûberê qeza yê 93 km², hijmara gundên rex û durên wê 15 gund bon hem hatîne wêrankirin, lê piştî damezirandina hikûmeta herêmê pêtiriya gundan hatine avakirin.

== Dîrok ==
Bajêrkê Amêdiyê dikevîte bakurê rojihelatê senterê [[Dihok (parêzgeh)|Parêzgeha Dihokê]] bi dûriya 70 [[km]]. Bajêr yê ava kiriye li ser keliheka siroşt ku rûberê wê digehît 17,5 [[km²]] û bilindahiya wê ji dewrû bera 1000 [[pê]] ne vî bajêrk dîrokeka kevnar û pir rûdan heye ku dizivirît bo [[Împeratoriya Asûr|Împeratoriya Aşur]], zanayên şînwaran dibêjin Amêdiyê bajêrê ''Amat'' e yê ku di belgenamên aşuriya da li serdemê [[Şems Addê pêncê]] (823-810) ber bunê û nivîsînên [[Adedinîrar siyê]] (804-782) berî bunê û behsê ''Amat'' di nivîsînên çerxê Babiliyê nû da hatiye û paş rewşa wê hatiye guhirîn û keftiye jêr desthelata dewleta Îslamî [[Yaqût el-Hemewî]] derbare Amêdiyê dibêjît ewê avakirî dibêjnê [[Îmadedîn Zengî|Imadedînê Zengî]] sala 537'ê koçî (1142'ê zayînî) mişextî, belê [[Hemdalle Alimstufa el-Qezwînî]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} bo wê çendê diçît ku ewê ''Amat'' nûkirî dibêjnê [[Madaldule al-Dilîmî]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} ewê li sala 0338'ê{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} mişextî mirî û wî Amêdiyê binavê xwe nav kiriye.

Dîroknas [[Ibn el-Esîr]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} çendîn caran navê Amêdiyê înaye ev bajêre toşî ne aramiyê bûye heta ku mîrên [[mîrgeha Sêvdîna]] kurdî kiriye paytextê desthelatê xwe li nêzîk sala 740'ê koçî (1339'ê zayînî) mişextî û libin desthelata wan ev cihe pêşkefit û berdewam ma paytextê mîrgeha Behdîna heta sala 1842'an a zayinê demê ji layê [[Mihmed Ance Beyireqdar]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} ve hatiye dagîrkirin paşî sultanê osmanî [[Mehmûd II|Mihmudê dûyê]] sîstemê nawendî yê raste û xwe li wîlayetên Osmanî li ser sepand û bi êk car dest bi ser mîrgehên kurdî da girt û bi wîlayeta [[Colemêrg]]ê paşî wîlayeta [[Mûsil]]ê ve hate girîdan.

Li ser demê [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtaniya]] sala 1918'ê zayinî desthelatdarekê brîtanî liser hate sepandin û digel pêkhatina dewleta Îraqê Amêdiyê bu qezayek ser bi lîwa Mûsil ve û êkemîn qayimqam li sala 1924'ê zayinî lê hate damezirandin. Amêdiyê bi ciwaniya xwe û çem û bîstanên û cihê xwe yên guzarî navdare nexasim [[Sûlav|Sîlavê]] û [[Sincê]] ku berdewam kesikatî û ava kaniya lê heye û siruştekê ciwan û sermesit heye, û geliyê Sîlavê bi çendîn corên fêqî navdar e weku: [[hejîr|hijîr]], [[gwîz]], [[hulîk]] û [[sêv]]. Herçende biyavê erdê çandinê yê kêm e lê cihekê qelew û xudan berhem e, pêtiriya dar û barên Amêdiyê bi ava kaniya dihête avdan, ev bajêre bi sazkariyên millî navdare weku guskên axê û çendîn karên dî yên destî di hên çêkirin nexasme li gundê [[Dirignê]] hindek taybetmendî bi sazkariyên axê hene; dibêjin ev cihe qutabxaneka ser bixwe û avabu jibilî van karan jî xelkê vê deverê yan ku Amêdiyê karê çandin û xwedîkirina teriş û kewalî û karên bazirganiyê diken.

Bajêr bixwe bi bazarekê bazirganî dihîte niyasîn li deverê aşikiraye ku Amêdiyê hemî muzexaneke çendîn cih û avahiyên keltur û şînewar lê hene û heta nuke di beriz û aşikirane çîruka berebabên êk li dîv êk vediguhêzin û rêveberiya şînwara li Dihokê 34 cihên şînwara lê tomar kirîne:

== Şûnwarên Amêdiyê ==
=== Dergehê Rojhilatê ===
* [[Dergehê Rojihelatê]] bi [[dergehê Zêbarê]] dihête niyasîn li sala 1938'an a zayînê di demê gehandina riya tirombêlê da hatiye herifandin.

=== Dergehê Rojavayê ===
* [[Dergehê Rojava]]: Dibêjnê [[dergehê Mîsil]], [[dergehê Sipneyî]] û Seqafa çiwar wêne li ser hene ji mirovê siruştî biçûktirîn behira pêtir ew wêne dizivirine serdemê farisiyan ji sala 148'an a berî bunê heta sala 226'an a zayînê, dihêt hizirkirin ew wêne yên hindek şahên farisiya bin ewên şerê romaniya dikir, dergeh bixwe gelek yê mezin e û hemî ji berê helanî yan ku bazî hatiye çêkirin.

=== Minareya mizgefta Amêdiyê ===
* [[Minara mizgefta Amêdiyê]]: Bilindahiya wê digehîje 30 [[m]] û ji 102 dereçka pêk dihêt ku digehine bilindahiya minarê lê dîrokê hindek ji ruyê wê biriye, behira pêtir ya li ser demê [[Siltan Hisên Welî]] di navbera salên 940-981 mişextî da ji parçên berê helanê sipî hatiye avakirin bi destên peykersazên şareza, herparçeka berî ji wan sêkara diket berê serkeftina mirovane û senterê serê minarê ye û dîwarê wê yê der ve ye, li serê minarê qupeka mezin û berçav heye li ser şengstekê heşt qulî yê mezin ji kevirê hişik hatiye çêkirin.

=== Cihê Mîrgehê ===
* [[Cihê Mîrgehê]]: Dikevîte layê joriyê rojihelata bajêrî bi şêwazê çiwar guşe û bi dûqata pêk dihêt lê bitinê dergeh jê maye û diruişmê mîrgehê lisere ku [[balindê Enqa]]yî û libin pêt wî du mar in, eve jî belgeye liser şarezaya desthelatê û xemxuriya wê liser çavdêriya xelkê xwe.

=== Goristana Mîran ===
* [[Gurstana Mîra]]: Dikevîte layê rojihelata bajêrî û gurên hemî [[mîrên Amêdiyê]] li wêrêne lê bitinê du qupe jê mayine, bi şarezayî û hunerekê ciwan hatîne çêkirin êk ji wan gorê Sultan Hisên Welî ye dibêjin heta nuke têda ye gor ji sindirîkeka darê mêwê dirust kiriye ji ber hindê heta nuke maye û xirab nebûye. Li ser layê derve yê gorî nivîsiye "''Kulu şeyiîn halikun îla wechehu''" sultanê mezin û [[Adil Sultan Hisên Beg]] li meha [[Şeiban]]a sala 981 mişextî wexer kiriye. Qupa duwê ya li ser gorê [[Rewşen Xana kiça Îsmaîl Paşayî]] hatiye avakirin û liser nivîsiye "Rewşen kiça Îsmaîl paşay wexe kirin 1202 zayînê".

=== Dibistana Qubehan ===
* [[Xwandingeha Qubehan]], yan jî [[Dibistana Qubehan]]: Dikevîte rûbarê Amêdiyê bixwe, xwandingeheka ayînî ya dêrîn û kevnare li ser demê mîrên Behdînan geşe kiriye û gelek xelkê pertûkên xwe bo kirîne diyarî heta bûye xudan pertûkxaneka dêrîn û navdar li cîhana îslamî, zêdebarî terxankirina dahatên mezin ji bo mezaxtiyên mela û karê xwandinê heta salên bîstan li sedê burî berdewam bo, eve ji bilî bi dehan cihên wê yên kulturî û şînwara weku [[Sêrîc]], [[Îç Qela]], [[Pira Îsê Dela]] li rûbarî.

==== Pêşangeha şûnwarên Amêdiyê ====
<gallery>
Wêne:Amêdî 2012.JPG|Amêdiya roja îro (2012)
Wêne:Dergehê Behdînan ê Amêdiyê 2012 2.JPG|Dergehê Behdînan
Wêne:Minareya Mizgefta Amêdiyê 2012.JPG|Minareya Mizgefta Amêdiyê
Wêne:Dergehê cihê mîrgehê yê Amêdiyê 2012.JPG|Cihê Mîrgehê
Wêne:Goristana Mîran a Amêdiyê 2012.JPG|Goristana Mîran
Wêne:Dibistana Qubehan a Amêdiyê 2012.JPG|Dibistana Qubehan
</gallery>

== Nahiyeyên Amêdiyê ==
* [[Amêdî]] (navend)
* [[Bamernê]]
* [[Çemankê]]
* [[Dêrelûk]]
* [[Kanî Masî]]
* [[Sersing]]
* [[shiladzy|Șêladizê]]

<big>'''[[Shiladzy|Nahiya Şêladizê]]'''</big>
[[Wêne:Şêladizê,_Zêyê_Mezin.jpg|thumb|rast|alt=Great Zab , Sheladize in Winter|Zêyê Mezin Di Werzê Zivistanê da Li Şêladizê]]

'''[[Shiladzy|Şêladizê(شێلادزێ)]]''' Li Destpêkê ''Gundekbo'' Biser '''''Hoza [[Doskî (eşîr)|Doskî]]''' jorîve'' Ku Dewruberên Sedê Hejdê Lê Akincî Bibon, Navê Wê Ji Cugrafîya Wê Hatîye ''Şêl-a-do-zê'' u Hatye Sivikirin bu '''''Şêladizê''''' Ku '''''Herdo Zêyen''''' '''[[Avaşîn (Rubar)|Avaşîn]]''' Ji Bakurve u '''[[Zêyê Mezin]]''' Ji Rojava ve Dihên Digehine Êk u Derbazdibin Bu Rojhelata '''Şêladizê''', Piştî '''[[Kuça 1988]]''' ê Xelikên Gundên Hozên Dewruber ('''[[Doskî (eşîr)|Doskî]]''' , Rêkan , nêrwe) Berev '''Şêladizê''' ve Hatin u Lê Akincî bon , Li 2012 ê '''Şêladizê''' Wek '''Nah'îyek''' Biser '''[[Dihok (parêzgeh)|Parêzgeha Dihokê]]''' Hate Danan , u '''Gundê Şêladizê''' Nuke Wek '''Taxekê''' Mezinê Şînwarî Li Navenda '''Nah'îya Şêladizê''' Maye Bi Navê '''Şêladiza Kevn''' , u Hijmara Akincîyên '''Şêladizê''' Bi nêzîkî '''50,000''' Kesan Dihête Xemlandin , '''Şêladizê''' Bi Kelturekê Taybetê '''Kurdî''' bxuve Dewlemendî u Canîya Civak u '''Kelturê Kurdî''' Dîyardket u Herwesa ''Zaravekê Taybet Bixuve Jî heye Ku Ji Malbata '''[[Badînî (devok)|Zaravê Badînî/Kurmancî]]''''' ye, u Gelek Kesatyên Şareza u Navdar Di Bwarên Cuda Da Jê Raboyne Ku Xizmeta Civak u Keltur u Ziman u Xelkê '''[[Kurdistan]]ê''' Kirîne.

=== Nahiya Sersinkê ===
Dikevîte ser rêka serekî ewa ji senterê parêzgehê diçîte qeza Amêdiyê û 41 km ji bajêrê Dihukê dûr e û 1046 metran ya bilind e ji astê deryayê û bilindtirîn pila germatiyê li havînê digehe 24 pila û dihate hijmartin ji xweştirîn û beriniyastirîn havîngehên herêma Kurdistanê ji ber keş û hiwayê wê yê tena û hîn û ava wê ya mişe ye, ramana peyiva wê ji ''sîngê çiya'' hatiye ji ber ku di kevîte sîngê [[Çiyayê Gare]]y dîsan buçoneka dî heye dibêjît: Ser û Sinik yan ku [[serê Sinkî]] ku cihê çêbuna kêza Sinkî û li van salên dîmahiyê aşikira bo ku kêza Sink qesta serê Garey diket ji bo zêdebun û veşartina hêka xwe li payîz û zivistanan.

Daristaneka sirûşt ya berfireh li sinurê nahiyê heye mifa ji dar û barê wê dihîte wergirtin ji bo xwedî kirina teriş û kewal lê li van salên dîmahiyê ji ber durpêçên aborî û nebuna sutemeniyê ziyanên mezin geheştîne dar û barê wê, xelkê nahiyê bara pêtir jiyara wan li ser çandina derametê zivistanê ye weku [[genim]], [[ceh]], [[nok|nuk]], [[nîsk]] û bo çandinê jî mifa ji deşta sipney di hête werigirtin zêdebarî çandina derametê havînê weku [[birinc]], [[bacanik]] û [[kesikatî]] û [[pîvaz]] û [[tutin]] ku devera [[Berêgare]]y ya beriniyase bi çandina tutinê herwesa gelek bîstanên fêqî weku [[sêv]] û [[Xox (riwek)|xux]] û [[hurmîk]] û [[hulîk]] û mêwên [[tirî]] lê hene zêdebar gwîz û bahîv û hijîr û [[spîndar] û [[mazî]] û [[guhîşik]], ji giringtrîn û beriniyastirîn çiyayên wê çiyayê Gare ye ewê dikevîte naverasta erdê nahiyê, dîsan [[çiyayê Metîna]] ewê dibîte sinurê nahiyê digel nahiya [[Kanî Masê]] û ji giringtirîn rûbarên wê [[rûbarê Sipney]] yê rojava ewê ji gundê [[Eredina]] dizêt û diçîte [[Berbankê]] û [[Dawdiyê]] û [[Hemza]] û [[Dukerê]] heta digehîte [[Xabîr]]î.

Li nahiya Sersinkê gelek cihên şînwara hene û rêveberiya şînwara li Dihukê 14 cih tomarkirîne diser hindîra ku çi lêgeriyanên hur bu nehatîne kirin ji wan [[Kelha Aşewa]] ewa gelek navê wê dinav pertûkên keldaniyan da hatî zêdebarî şînwarên [[Amêdîka Xirab]].

Ji beriniyastirîn havîngehên wê zêdebarî senterê nahiyê, [[Siyaretîka]], [[Aşewa]], [[Geregu]], zêdebarî çendîn gund û cihên dî li devera [[Berê Garey]] ku ji ciwantirîn deveraye bo burandina demên xweş li havînê.

Dîsan ji bo xwe hulîsandina ser befirê cihên xweş hene eger destê avakirinê û gehandina rêka bigehîtê, herçende serê Garey û Aşewa hatibune avakirin ji layê [[rejîma beis]] ya gur bigur ve lê careka dî boyinene havîngeh û xelkê geşt û guzar demên xweş lê di burînin.

Rûberê nahiyê 918 km² û hejmara gundên wê 35 gund in hemû li hewa [[enfal|enfalên reş]] hatibune wêrankirin bitinê senterê nahiyê û komelgeha [[Qedş]]ê ya bixurtî çêkirî mabune ava, lê paş [[Serhildana pîroz]] û damezirandina [[Hikûmeta Herêmê]] pêtiriya gundên wê hatine avakirin.

=== Nahiya Kanî Masê ===

Senterê wê li bajêrkê Kanî Masê ye mirov dişêt bi rêka Zaxo deşta Sindiya û Bêguva ra diçîte Kanî Masê, dîsan rêka duyê ji Bamerinê bu Kanî Belavê û nêzîk gundê Birîfka digehîte rêka ji zaxove dihêt dîsan nuke rêkeka dî ji serê Amêdiyê buserê Amêdiyê û hêsê ji layê Hikumeta Herêmê ve hatiye vekirin, ramana navê wê ji (Kaniya Masiya) hatiye, jiyar û jiyana xelkê deverê li ser çandina Sêvaye ku ji baştirîn curên Sêvên cîhanê livê deverê dihête çandin, lê li hewên Enfalên reş hemî bîstanên wê digel gunda hatibune sutin û bi kerestê Kîmyawî hatibu reşandin û hemî hişik bibun, paş damezirandina Hikumeta Herêmê careka dî xelkê deverê bîstanên xwe yên Sêva şîn kirin ve, herwesa çendîn derametên dî yên havînî dihêne çandin weku Birinc-Bacanik-Maş-Pîvaz-Lubîk û hemî curên Kesikatiyê û dihêne avdan bi ava Kaniya û rubarên biçuk weku:
# Rubarkê Ure–Bêduhê–Mayê–Kanî Masê–Yatê–Tirwaniş–Baluka–Ziyê mezin.
# Rubarkê Sereru–Bêqulkê–Cidîdkê-ٍSeferiya–Nihnîk-Xabîr .
# Ruîbarkê gabnêrk–Şîlaza-Xankê–Girêsur–Mîska–Nihnîk–Xabîr

Zêdebarî mifa wergirtin ji rubarê Zêyê mezin û Xabîr, Kanî Masê yaberiniyase bi dar û barê Giwîza û Bahîva û Kezana û Maziya û Hurmîka û Guhîşka, ji giringtirîn çiyaên wê Çiyayê Metîna ye ku sinurê Başurî ye digel nahiya Sersinkê û Bamerinê herwesa gelek Çiyaên dî hene weku çiyaên Serzêrî û Hirurê û Gabnêrk, gelek cihên şînwara lê hene di ser hindê ra ku ji ruyê şînwarave nehatiye mesih kirin hindek ji wan di aşikirane weku dipertukên (bilidaniya) hatîye weku Keliha Hirurê yan Keliha Qumiriyê û Keliha Baluka û Baruxê , Bêtenîrê û Keliha Mîrsêvdîna û Keliha Şêxu û Pira Bilbil ewa li serdemê Îmareta Badîna hatiye çêkirin û devera kanî Masê bi devera Nêrwe Rêkan ve girêddet, zêdebarî dêra Mar gurgîs û Mar Qumaya li gundê dêrê.

Ruberê nahiyê 608 km2 û hejmara gundên wê (87) gund in hemî hatibune wêrankirin ji layê rijêma Beis ya gur bi gur ve û xelkê wan li Kumelgehên bixurtî çêkiriyên Bêguva û Qedişê û Derkarê û Hîzava û Bêrisivê hatibune akincîkirin, lê piştî Serhildanê û damezirandina Hikumeta Herêmê pêtiriya gundên deverê hatine avakirin zêdebarî çendîn pirojên xizmetguzarî û avakirina gundên hevçerx weku gundê Birîfka û Tirwaniş û Bêduhê ku ji hemê pêdiviyên jiyanê pêk dihêt.

==== Lîstê Gundên Nahiya Kanî Masê ====
* [[Ure]]

=== Nahiya Dêreluk ===
{{Gotara bingehîn|Dêrelûk}}
[[Wêne:Geliyê Rişave by Mhêl Rişaveiy .jpg|thumb|250px|Bajarê Dêrelûk]]
Li demê damezirandinê senterê nahiyê li gundê (Bêbu) bu lê hate veguhastin bu Kumelgeha Dêrelukê li devera [[Nihêlê]] ewa bixurtî xelkê deverê lê hatiye xirivekirin piştî hewiyên kavil kirin û wîçirankirina deverê, nahiya Dêreluk dikevîte Bikurê Rojihelatê parêzgehê, cihê wê yê kure û pêtiriya gundên wê rêka Tirumbêlê nîne ji bilî rêka Amêdiyê–Dêreluk–Şêladzê–Balnda-Çem cî, piştî Serhldana pîroz û damezirandina [[Hikumeta Herêma Kurdistanê]] pêtiriya gundên wê rêka Tirumbêlê bu hatiye vekirin, jiyan û jiyara xelkê vê deverê li ser çindina herdu rengên derametê havînê û zivistanê ye weku Genim û Ceh û Gars û Birinc û Kesikatî bu avdana van derameta mifa ji ava Kaniya û Rubarên biçuk dihête wergirtin dîsa li devera nahiya Dêreluk gelek Giwîz û Bahîv û Mazî û Kezan û Kengiruk hene, ji rubarên deverê:

# Rubarkê Ava Mark ku ji van jêderan dihêt: Kiniyaniş–Zêwa sîtuy-Xarî –Gamêşka–Dukera Mazî –Çem Cî – Pêperxa–Geliyê Balinda –Ruyêşîn — Şiruk–Ariş-keliyankê-Geliyê Rişave–Ure .
# Rubarkê Bêbu ku ji dw ta pêk dihêt: Bêbu–Spiyê–Serinê –Şîviyê–Zere–Zêy -Zêwa Serî ––Başê.
# Dutaza-Nêrwa Jêrî–Kanî Sarkê- Kare–Zêy.

Eve û zêdebarî Rubarê Zêyê Mezin ewê dikevîte sinurê Rojava digel devera Berwarî Bala dîsan Rubarê Şemdînan (Ruyê Şîn) ewê dibîte sinurê Rojihelatê digel devera Barzan û Mizîrî Joriya.

Heta nuke ji ruyê [[şînwarave]] çi lêgeriyan nehatîne kirin ji ber hindê heta nuke çi cihên şînwara ku dizurin weku Keliha Nêrwe–Kelha Bêbşrê-Dêra Zal-Pira Keliya ewa dikevîte ser Rubarê Zêyê Mezin nêzîk gundê Reşava ku devera Amêdiyê bi nahiya Dêreluk ve girêddet zêdebarî pira Bilbil ewa devera Berwar bala bi devera Nêrwe û Rêkan ve girêddet û êk ji şînwarên Îmareta Behdîna ye zêdebarî çendîn Kelih û cihên dî yên kevnar li gundên Zêwa Şkan û Sigêrê.

Ruberê nahiyê (1007) km² û hejmara gundên wê (162) gundin hemî li hewên kavil kirin û wêrankirina Kuridistanê ji layê rijêma Beisa gur bi gur ve hatiye wêrankirin û xelkê wan gunda li Kumelgehên (Sîriyê-Şêladzê–Dêrelukê–Kiwanê) û hjmarek li Kumelgeha Qedşê hatine Akincîkirin, lê piştî Serhildanê Hikumeta Herêmê destê avedaniyê gehandiye hejmareka gundên deverê lê pêtiriya wan hêşta ji ber kawdanên ne aram yên deverê kavlin û nehatîne avakirin.

=== Nahiya Bamerinê ===
{{Gotara bingehîn|Bamernê}}
Gundê Bamerinê dikevîte binarê Çiyayê Metîna û Firokexana Bamerinê ya beriniyas nêzîkî wê ye dîsan dikuvîte nêzîk gundê Eredina yê guzarî, livê dîmahiyê pêşkeftineka mezin ya avedaniyê bixweve dîtiye, nahiya Bamerinê cihê huzanivan û ٍSufî û şêxa bûye sufiyatî Qutabxaneka ayinî bu û gelek zanayên ayinî û zimanî û şarezaya Tture û Edebî qesta werê di kir ev nahiye ji nu hatiye damezirandin bi fermana kargêriya hejmar (1197) li 19/02/2000 bi daxaziya Nêçîrvan Ehmed parêzgarê Dihukê yê wî çaxî, u ji ber pêdiviyên giring yên deverê bu berfirehbuna avedaniyê çendîn Fermangehên Hikumetê lê hatine danan evejî harîkar bu ji bu başibuna barê aburî û peydakirina delîvên karî.

=== Nahiya Çemankê ===

Ev nahiye bi fermana kargêrî ya hejmar (1182) li 19/02/2000 piştî wî demî parêzgarî bi ferî dîtî ku nahiyek li wêrê bihête damezirandin daku sinurek bu mişext buna ji gunda Bihête danan û xelk bihête handan bu qest kirina gunda, piştî damezirandina wê çendîn dezgayên Hikumeta Herêmê lê hatine danan, li Çemankê kumelgeheka akincîkirinê ya hevçerx hatiye avakirin û hemî pêdiviyên jiyanê ji pirojên xizmetkarî têda hatîne bicih înan û mirov dişêt bêjît çi cudahî dinavbera wê bajêrî da nînin.

== Navdarên Bajêr ==
* [[Xalid Axayê Zêbarî]], Helbestvan
* [[Enwerê Mayî]], Helbestvan
* [[Îdan Amêdî]], Stranbêj û gotinnivîsekî îsraîlî, ku malbata xwe ji Amêdî ye.
* [[Helal berçi]] bi gotena stranan u heyranokan bi nav u dengî li devera nihêlî
* [[Ehmedê Nalbend]], Helbestvan
* [[omer axayê nihêlî]] li sala [[1681]] nave wi di salnameyên dêwlîta usmaniyan da hateyê axayê Nihêlîyan u devera amêdîyê bo
* [[Sadiq Behaedîn Amêdî]], Nivîskar
* [[Xelîl Qedişî Nihêlî]] , Akterekî komêdîye
* [[Jelal Butî Nihêlî]] ,
Akterekî komêdîye naseyaeî bi jelo Qedişî
* [[Gulizar Reşaveyî Nihêlî]] stanbêj
* [[Zehra Berçi Nihêlî]] stranbêj
* [[mohemmed muhsîm amêdî]]
berniyasê deverê
* [[muhsen Kurkoyî Nihêlî]]
stranbêj
* [[salih Sergelî Nihêlî]] stranbêj

== Galerî ==
<gallery>
Wêne:Amedi From Badinan Gate.jpg|Dîmenek ji Amêdiya evro (2009)
Wêne:Amêdî 2012 2.JPG|Amêdî, 2012
</gallery>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
* http://www.krso.net/detail.aspx?page=statisticsbysubjects&c=sbsPopulationLabor&id=474 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110723173333/http://www.krso.net/detail.aspx?page=statisticsbysubjects&c=sbsPopulationLabor&id=474 |date=2011-07-23 }}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.silav.net/wene/bk/amedi.html Çend wêneyên Amêdiyê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080128112430/http://www.silav.net/wene/bk/amedi.html |date=2008-01-28 }}

{{Nexşeya Hikumeta Herêma Kurdistanê/gerîn}}
{{Bajar û gundên Amêdiyê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|37|05|33|N|43|29|14|E|type:city|display=title}}

[[Kategorî:Amêdî| ]]
[[Kategorî:Bajarên Hikûmeta Herêma Kurdistanê]]