Here naverokê

Balî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Balî
Bali Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • Wîlayeta Îndonezyayê Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Ala


Mertal
8°30′Bş 115°00′Rh / 8.5°Bş 115°Rh / -8.5; 115
Dirûşm: Bali Dwipa Jaya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
DewletÎndonezya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Li beşa îdarî
Paytext
  • Denpasar Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
ZimanOsing, Indonesian Sign Language, Balinese, Sasak û Javanese Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dema avabûnê
  • 14 tebax 1958 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Pêk tê ji
  • girava Baliyê
  • girava Nusapenidayê
  • girava Lembongan
  • girava Serangan
  • girava Menjangan Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Birêvebirin
 • Serokê rêveberiyêI Wayan Koster (2018–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rûerd
  • 5780,06 km² Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Bilindahî
  • 73 metre Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Nifûs4.362.700 (2021) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Saet
Koda postayê80xxx, 82xxx Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Plakaya erebeyêDK
Malperwww.baliprov.go.id/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge
Pura Ulun Danu Bratan

Balî (/ˈbɑːli/; bi balînî: ᬩᬮᬶ) parêzgeheke Îndonezyayê û giravê herî rojavayê yê giravên Sundaya Jêrîn e. Ew li rojhilatê Java û rojavayê Lombok e. Parêzgeh girava Baliyê vedihewîne û çend giravên cîran ên piçûktir yên bi navên Nusa Penida, Nusa Lembongan û Nusa Ceningan.[1] Paytexta parêzgehê, Denpasar, bajarê herî qelebalix ê giravên Sundaya Biçûk û duyemîn bajarê herî mezin e, piştî Makassar, li Rojhilatê Îndonezyayê. Bajarê bilind ê Ubud li Denpasara Mezin wekî navenda çandî ya Baliyê tê hesibandin. Parêzgeh cîhê geştiyariyê yê sereke yê Îndonezyayê ye, ku tê de ji salên 1980an vir ve geşbûneke berbiçav heye.[2] Karsaziya turîzmê 80% ji aboriya wê pêk tîne.[3]

Balî li Îndonezyayê ku piraniya wê misilman in, yekane parêzgeh e ku piraniya wê Hindu ne, fermo %86,9 ê nifûsê girêdayî Hinduîzma Balînî ye.[4] Ew bi hunerên xwe yên pir pêşkeftî, di nav de dansên kevneşopî û nûjen, peyker, resim, çerm, hesinkarî, û muzîkê navdar e. Festîvala Fîlman a Navneteweyî ya Endonezyayê her sal li Balî tê lidarxistin. Bûyerên din ên navneteweyî yên ku li Bali têne lidarxistin Civînên Salane yên Miss World 2013 û 2018 yên Fona Diravî ya Navneteweyî û Koma Banka Cîhanê ne. Di adara 2017an de, TripAdvisor di xelata Hilbijartina Rêwiyan de, ku di Çile 2021an de jî bi dest xist, Bali wekî seyara herî mezin a cîhanê destnîşan kir.[5][6]

Balî beşek ji Sêgoşeya Koral e, devera ku cihêrengiya biyolojîkî ya herî zêde ya cureyên behrê ye, bi taybetî bo masî û kurmikan.[7] Tenê li vê deverê, zêdetirî 500 cureyên koralên çêker ên refê têne dîtin. Ji bo danberhevê, ev bi qasî heft qat ji tevahiya Karayîp zêdetir e.[8] Balî mala pergala avdanê ya Subak e, ku di mîrata cîhanî ya UNESCO de ye.[9] Di heman demê de ew mala konfederasyonek yekbûyî ya padîşahiyan e ku ji 10 xaniyên kevneşopî yên padîşah ên Balinesî pêk tê, ku her malek herêmek erdnîgarî ya taybetî hukum dike. Konfederasyon paşgirê Keyaniya Balî ye. Malên qral ji hêla hukûmeta Endonezyayê ve nayên naskirin; lê belê, ew berî kolonîzasyona Hollandayê pêk hatine.[10]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroka kevnare

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Balî li dora 2000 BZ ji hêla mirovên Awustronesian ve hat niştecîh kirin, ew bi eslê xwe ji girava Taywanê koçî Asyaya Başûr û Okyanûsya, bi rêya Deryaya Başûr-rojhilatê Asyayê, kirbûn.[11][12] Ji aliyê çandî û zimanî ve, Balînî bi gelên arşîpela Endonezyayê, Malezya, Fîlîpîn û Okyanûsyayê ve girêdayî ne.[17] Amûrên kevirî yên vê demê li rojavayê giravê li nêzî gundê Çekîk hatine dîtin.[12] Stone tools dating from this time have been found near the village of Cekik in the island's west.[13][14]

Li Balî ya kevnar, neh mezhebên Hindu hebûn, bi navên Pasupata, Bhairawa, Siwa Shidanta, Vaishnava, Bodha, Brahma, Resi, Sora û Ganapatya. Her mezhebê xwedayekî taybet wekî Xwedayê xwe yê şexsî rêz digirt.[15]

Nivîsên ji 896 û 911-an behsa ti padîşahan nakin, heya 914, dema ku Sri Kesarivarma tê gotin. Di heman demê de ew Baliyek serbixwe, bi zaravayek cihê diyar dikin, ku li wir Budîzm û Shaivism bi hevdemî dihatin kirin. Tê gotin ku neviya Mpu Sindok, Mahendradatta (Gunapriyadharmapatni), li dora 989-an bi padîşahê Balî Udayana Warmadewa (Dharmodayanavarmadeva) re zewicî, ​​paşê wê li dora 1001ê Airlangga ji dayik bû. Vê zewacê her weha hîndûîzm û çanda Javane bêtir anî Bali. Prenses Sakalendukirana di 1098 de xuya dibe. Suradhipa ji 1115 heta 1119, û Jayasakti ji 1146 heta 1150 padîşah bû. Jayapangus di navbera 1178 û 1181 de li ser nivîsan xuya dike, dema ku Adikuntiketana û kurê wî Paramesvara di 1204 de xuya dibin.[16]: 129, 144, 168, 180 

Çanda Balînî bi xurtî ji çanda Hindî, Çînî, û bi taybetî Hindu bandor bû, ku li dora sedsala 1-ê PZ dest pê kir. Navê Bali dwipa ("girava Balî") ji nivîsên cûrbecûr hatiye keşif kirin, di nav de nivîsa stûna Blanjong ku ji hêla Sri Kesari Warmadewa ve di sala 914-an de hatî nivîsandin û behsa Walidwipa dike. Di vê demê de bû ku gel pergala xweya avdanê ya tevlihev a subak pêşxist da ku birinc di çandiniya zeviyên şil de mezin bike. Hin kevneşopiyên olî û çandî yên ku îro jî têne kirin ji vê serdemê tên.

Împaratoriya Majapahit a Hindu (1293–1520 PZ) li Javaya rojhilat di sala 1343 de koloniyeke Balînî ava kir. Koçberiya girseyî ya Javanî ber bi Baliyê ve di sedsala pêş de dema ku Împaratoriya Majapahit di sala 1520an de hilweşiya pêk hat.[16]: 234, 240  Dûv re hukûmeta Bali bû berhevokek serbixwe ya padîşahên Hindu ku bû sedema nasnameya neteweyî ya Balînî û pêşveçûnên mezin di çand, huner û aborî de. Neteweya bi padîşahiyan cuda heta 386 salan serbixwe bû, heta sala 1906an dema ku Holendiyan ji bo kontrolkirina aborî xwecihî bindest kirin û paşve xistin û ew bi dest xistin.[17]

Dûv re hukûmeta Bali bû berhevokek serbixwe ya padîşahên Hindu ku bû sedema nasnameya neteweyî ya Balînî û pêşveçûnên mezin di çand, huner û aborî de. Neteweya bi padîşahiyan cuda heta 386 salan serbixwe bû. Heta ku di sala 1906 de Holendiyan ji bo kontrolkirina aborî kesên xwecî bindest kirin û paşve kişandin û netewe bi dest xistin.[22]

Têkiliyên portekîzî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tê texmîn kirin ku yekem têkiliya Ewropî ya naskirî bi Bali re di 1512an de hatî çêkirin, dema ku seferek Portekîzî bi serokatiya Antonio Abreu û Francisco Serrão peravên wê yên bakur dît. Ew yekem sefera rêze fîloyên du-salane berbi Moluccas bû, ku li seranserê sedsala 16-an bi gelemperî li peravên Giravên Sunda diçûn. Balî jî di sala 1512 de, di nexşeya Francisco Rodrigues de, li ser seferê hate nexşandin.[18] Di 1585 de, keştiyek li nîvgirava Bukit ava bû û çend Portekîzî di xizmeta Dewa Agung de hiştin.[19]

Hindistanên Rojhilat ên Hollandî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Peykera Puputan

Di 1597 de, keşfê Hollandî Cornelis de Houtman gihîşt Bali, û Pargîdaniya Holandî ya Rojhilatê di 1602 de hate damezrandin. Hikûmeta Hollandayê di nîvê duyemîn ê sedsala 19-an de kontrola xwe li seranserê arşîpela Endonezyayê berfireh kir. Kontrola siyasî û aborî ya Hollandayê ya li ser Balî di sala 1840an de li perava bakurê giravê dest pê kir dema ku Hollandî gelek deverên Balînî yên hevrik li hember hev dan ber hev.[20] Di dawiya salên 1890an de, pevçûnên di navbera padîşahên Balînî yên li başûrê giravê de ji hêla Holandiyan ve hatin bikar anîn da ku kontrola xwe zêde bikin.

Di hezîrana 1860an de, xwezanasê navdar ê Welsh, Alfred Russel Wallace, ji Singapore çû Bali û xwe li Buleleng li perava bakur a giravê bicih kir. Rêwîtiya Wallace bo Bali di alîkariya wî de bû ku teoriya xweya Wallace Line ava bike. Xeta Wallace sînorek faunal e ku di tengava di navbera Bali û Lombok de derbas dibe. Ew sînorê di navbera cureyan de ye. Wallace di bîranîna xwe ya rêwîtiya 'Archipelago ya Malayî' de, serpêhatiya xwe ya li Bali nivîsî, ku tê de behsa rêbazên bêhempa yên avdanê yên Balînî heye:

Ez matmayî û kêfxweş bûm; ji ber ku seredana min a Javayê çend sal şûnda bû, min tu carî navçeyek li derveyî Ewrûpayê ew qas xweşik û xweş-çêkirî nedîtibû. Deştek hindik bêhiş ji qeraxa deryayê bi qasî deh an diwanzdeh mîl (16 an 19 kîlometran) li hundurê bejê dirêj dibe, ku li wir bi rêzek girên daristanî û çandinî ve tê dorpêç kirin. Xanî û gundên ku bi komikên girs ên xurma gûzê, tamarind û darên din ên fêkiyan hatine veqetandin, li her alî li ser xalî ne; dema ku di navbera wan de zeviyên birincên luks dirêj dibin, ku bi pergalek avdaniyê ya berfireh tê avdan, ku dê bibe serbilindiya deverên herî baş-çêkirî yên Ewropayê.[21]

Holandiyan di sala 1906an de li herêma Sanur êrîşên behrî û bejayî yên mezin pêk anîn û bi hezaran endamên malbata qral û şagirtên wan rûbirî man ku li şûna ku serî li hêza Holandî ya bilind bidin, xwekujî (puputan) kirin da ku ji heqareta teslîmbûnê dûr kevin.[20] Tevî daxwazên Hollanda yên ji bo radestkirinê, li gorî texmînan 200 Balînî li şûna ku teslîm bibin xwe kuştin.[22] Di mudaxeleya Hollandayê ya li Balî de, li Klungkungê jî li hemberî êrîşeke Hollandayî, xwekuştineke girseyî ya bi heman rengî pêk hat. Dûv re, parêzgarên Hollandî kontrola îdarî li ser giravê pêk anîn, lê kontrola herêmî ya li ser ol û çandê bi gelemperî saxlem ma. Desthilatdariya Hollandî ya li ser Bali paşê hat û bi qasî deverên din ên Endonezyayê wekî Java û Maluku ne xûrt bû.

Di salên 1930an de, antropolog Margaret Mead û Gregory Bateson, hunermend Miguel Covarrubias û Walter Spies, û muzîkolog Colin McPhee hemî li vir dem derbas kirin. Dîtinên wan ên li ser giravê û gelên wê, wêneyek rojavayî ya Balî afirand wekî "welatek efsûnî ya estetên ku bi xwe û xwezayê re di aştiyê de ye". Tûrîstên rojavayî dest bi serdana giravê kirin.[23] Wêneya hestyarî ya Bali li rojava bi belgefîlmek hema pornografîk a 1932 Virgins of Bali hate zêdekirin. Ev fîlm li ser rojekê ji jiyana du keçên ciwan ên Balînî bû û vebêjerê fîlmê Deane Dickason di dîmena yekem de destnîşan dike ku ew "laşên xwe yên bronze ên bêşerm tazî dişon".[24] Di bin guhertoya berbelavtir a koda Haysê ya ku heta sala 1934an hebû, tazîbûna jinên "medenî" (ango spî) qedexe bû, lê li yên bi "ne medenî" (ango hemî jinên ne-spî) destûr hat dayîn.[30] Fîlma ku bi piranî ji dîmenên jinên Balînî yên nîvtazî pêk dihat, di sala 1932an de serkeftinek mezin bû, û hema hema bi tena serê xwe Balî kir cîhek populer ji bo tûrîstan.[25] The film, which mostly consisted of scenes of topless Balinese women was a great success in 1932, and almost single-handedly made Bali into a popular spot for tourists.[26]

Împeratoriya Japonê di dema Şerê Cîhanê yê Duyemîn de Balî dagir kir. Ew di eslê xwe de ne armancek bû di Kampanyaya wan a Hindistana Rojhilat a Hollandayê de, lê ji ber ku firokexaneyên li Borneo ji ber barana zêde nexebitî bûn, Artêşa Împeratoriya Japonî biryar da ku Bali, ku ji hewaya berawirdî cefayê nekişand, dagir bike. Li giravê leşkerên birêkûpêk ên Artêşa Hindistana Rojhilat a Hollandayê (KNIL) tune bûn. Tenê Korpsa Alîkariya Xwecihî ya Prajoda (Korps Prajoda) hebû ku ji nêzîkê 600 leşkerên xwecihî û çend efserên KNIL ên Hollandî pêk dihat di bin fermandariya KNIL Lieutenant Colonel W.P. Roodenburg. Di 19ê sibata 1942an de, hêzên japonî li nêzîkî bajarokê Sanoer (Sanur) daketin. Girav bi lez hat girtin.[27]

Di dema dagirkeriya Japonî de, efserekî leşkerî yê Balînî, I Gusti Ngurah Rai, 'artêşa azadiyê' ya Balînî ava kir. Dijwariya hêzên dagîrker ên Japonî ew ji desthilatdarên kolonyalîst ên Holandî bêtir aciz kirin.[28]

Serxwebûna ji kolonyalîstên hollandî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 1945 de, Balî ji hêla Lîwaya Piyade ya 5emîn a Brîtanî ve di bin fermandariya Major-General Robert Mansergh de hate rizgar kirin ku Japonî teslîm bû. Piştî ku hêzên japonî hatin vegerandin, girav sala din radestî Hollanda hate kirin.

Di sala 1946an de, Hollandî Balî wekî yek ji 13 navçeyên îdarî yên Dewleta Endonezyaya Rojhilatê ya ku nû hatî ragihandin ava kirin. Ev dewletek dijberê Komara Endonezyayê bû, ku ji hêla Sukarno û Hatta ve hatibû ragihandin û serokatiya wê dikir. Bali di nav "Komara Dewletên Yekbûyî yên Endonezyayê" de bû dema ku Hollanda serxwebûna Endonezyayê di 29 Kanûn 1949 de nas kir.[29] Waliyê yekem ê Balî, Anak Agung Bagus Suteja, ji aliyê Serok Sukarno ve di sala 1958 de hat tayîn kirin, dema ku Balî bû parêzgeh.[30]

Dîroka hemdem

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Teqîna Çiyayê Agungê ya sala 1963an bi hezaran kes kuştin, wêranbûna aborî çêkir, û zor da ku gelek Balînî yên jicîhûwarkirî koçî deverên din ên Endonezyayê bikin. Di salên 1950an û destpêka 1960an de berfirehbûna dabeşên civakî li seranserê Endonezyayê, Bali di navbera alîgirên pergala kastê ya kevneşopî de, û yên ku vê pergalê red dikin, nakokî dît. Di warê siyasî de, muxalefet ji aliyê alîgirên Partiya Komunîst a Endonezyayê (PKI) û Partiya Neteweperest a Endonezyayê (PNI) ve dihat temsîlkirin. Li Jakartayê hewldana derbeyê ji aliyê hêzên bi pêşengiya General Suharto ve hat şikandin.

Artêş bû hêza serdest ji ber ku paqijkirineke tund a dijî komunîst da destpêkirin, ku tê de artêş PKI bi darbeyê tawanbar kir. Piraniya texmînan destnîşan dikin ku bi kêmî ve 500,000 kes li seranserê Endonezyayê hatine kuştin, bi texmînî 80,000 kes li Bali hatine kuştin, ku bi qasî 5% ji nifûsa giravê ye.[20][23][31] Digel ku hêzên îslamî yên wekî Java û Sumatrayê tevli nebûne, axayên PNI yên kasta jorîn rê li ber tunekirina endamên PKIyê vekir.[31]

Di encama serhildanên 1965-66 de, Suharto karibû ku Sukarno ji serokatiyê dûr bixe. Hukûmeta wî ya "Pergala Nû" bi welatên rojava re ji nû ve têkilî danî. Balî ya beriya şer wekî "bihuşt" bi rengek nûjen hate vejandin. Di encamê de mezinbûna xûrt di turîzmê de bûye sedema zêdebûnek berbiçav a standardên jiyanê yên Balînî û danûstendinên biyanî yên girîng ên ku ji bo welêt hatine bidestxistin.[20]

Di sala 2002an de li herêma geştyarî ya Kutayê ji aliyê çekdarên Îslamî ve êrîşeke bombeyî pêk hat û 202 kes ku piraniya wan biyanî ne hatibûn kuştin. Vê êrîşê, û ya din di sala 2005an de, turîzm bi giranî kêm kir, û li giravê gelek zehmetiyên aborî derxist.

Di 27ê Mijdara 2017an de Çiyayê Agungê pênc caran teqiya, bû sedema koçkirina bi hezaran, astengkirina rêwîtiya hewayî û zirara jîngehê. Teqînên din jî di navbera 2018 û 2019 de çêbûne.[32]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Gava Balî ji ezmanê ve

Girava Balî li 3,2 km (2,0 mi) rojhilatê Javayê ye, û bi qasî 8 pileyan li başûrê ekvatorê ye. Balî û Java bi Tengava Balî ji hev veqetiyane. Ji rojhilat ber bi rojava, girav bi qasî 153 km (95 mi) fireh e û bi qasî 112 km (70 mi) bakur ber bi başûr ve diçe; ji hêla îdarî ve ew 5,780 km2 (2,230 sq mi) digire, an jî 5,577 km2 (2,153 sq mi) bêyî Navçeya Nusa Penida[33], ku sê giravên piçûk li peravên başûr-rojhilatê Bali pêk tê. Nifûsa wê di sala 2020an de bi qasî 747 kes/km2 (1,930 kes/mik çargoşe) bû.

Çiyayê Agungê çiyayê herî bilind a giravê ye.

Çiyayên navendî yên Bali çend lûtkeyên bi bilindahiya 2,000 metre (6,600 ling) vedihewîne û di nav wan de volkanên çalak ên mîna Çiyayê Batur hene. Herî bilind Çiyayê Agungê ye (3,031 m, 9,944 ft), ku wekî "çîyayê dayikê" tê zanîn, ku volqanek çalak e ku wekî yek ji cîhên herî muhtemel ên cîhanê ye ku di nav 100 salên pêş de teqînek mezin pêk tê.[34] Di dawiya 2017 de Çiyayê Agung dest bi çalakiyê kir û hejmareke mezin ê mirovan ji dorê hatin derxistin, ewqas ku bi awayekî demkî balafirgeha giravê hate girtin.[35] Çiya ji navendê ber bi aliyê rojhilat ve, bi çiyayê Agung re lûtkeya herî rojhilat e. Xwezaya volkanîkî ya Bali dewlemend e û zincîreyên çiyayên wê yên bilind barana zêde peyda dike ku piştgirî dide sektora çandiniyê ya pir hilber. Li başûrê çiyayan deverek berfereh, bi domdarî dadikeve ku piraniya birincê Bali lê tê çandin. Aliyê bakur ê çiyayan bi ziravtir ber bi deryayê ve diçe û li gel birinc, sebze û dewar, qada sereke ya hilberîna qehweyê ya giravê ye. Çemê herî dirêj, çemê Ayung, bi qasî 75 km (47 mi) diherike.

Girav bi refên koralan hatiye dorpêçkirin. Peravên li başûr xwedan qûma spî ne lê yên li bakur û rojava xwedan qûma reş in. Balî rêyên avê yên sereke tune, her çend Çemê Ho bi keştiyên piçûk ên sampan ve were rêve kirin. Peravên qûma reş ên di navbera Pasut û Klatingdukuh de ji bo turîzmê têne pêşve xistin, lê ji xeynî perestgeha peravê Tanah Lot, hêj ji bo turîzma girîng nayên bikar anîn.

Bajarê herî mezin paytexta parêzgehê, Denpasar e, li nêzî peravê başûr e. Nifûsa wê derdora 725,000 e (2020). Duyemîn bajarê herî mezin ê Bali paytexta kolonyal a kevn e, Singaraja, ku li perava bakur e û di sala 2020an de dora 150,000 mirov lê dijîn.[36] Bajarên din ên girîng seyrangeha deryayê, Kuta, ku bi pratîkî beşek ji devera bajarî ya Denpasar e, û Ubud, ku li bakurê Denpasar-ê ye, navenda çandî ya giravê ye.[37]

Sê giravên piçûk li başûr-rojhilatê tavilê ne û hemî jî ji hêla îdarî ve beşek ji Parêzgeha Klungkung ya Bali ne: Nusa Penida, Nusa Lembongan û Nusa Ceningan. Ev giravan bi Tengava Badungê ji Balî tên veqetandin.

Li rojhilat, Tengava Lombokê Bali ji Lombok vediqetîne û dabeşkirina biyogeografî di navbera faunaya qada Indomalayan û fauna cûda ya Avustralya de destnîşan dike. Veguheztin wekî Xeta Wallace tê zanîn, bi navê Alfred Russel Wallace, yê ku yekem herêmek veguhêz di navbera van her du biyomên mezin de pêşniyar kir. Dema ku asta deryayê di serdema qeşayê ya Pleistocene de daket, Bali bi Java û Sumatra û bi parzemîna Asyayê ve hat girêdan û faunaya Asyayê parve kir, lê ava kûr a Tengava Lombok berdewam kir ku Girava Lombok û arşîpela Sunda ya Biçûk veqetandî bimîne.

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Denpasar | Indonesia". Encyclopedia Britannica (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 18 îlon 2021.
  2. ^ Vickers, Adrian (13 tebax 2013). Bali: A Paradise Created (bi îngilîzî). Tuttle Publishing. ISBN 978-1-4629-0008-4.
  3. ^ Desperately Seeking Survival Time. 25 November 2002.
  4. ^ Penduduk Menurut Wilayah serta Agama yang Dianut (2010 census). bps.go.id
  5. ^ "Bali named as best destination in the world by TripAdvisor". New Zealand Herald. 22 adar 2017. Roja gihiştinê 30 nîsan 2017.
  6. ^ "Bali named most popular destination on Tripadvisor's 2021 Travelers' Choice Awards". Coconuts Bali. 28 kanûna paşîn 2021. Roja gihiştinê 1 sibat 2021.
  7. ^ Dudley, Nigel; Stolton, Sue (12 tebax 2010). Arguments for Protected Areas: Multiple Benefits for Conservation and Use (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-136-54292-3.
  8. ^ "Species diversity by ocean basin". NOAA Coral Reef Conservation Program. 9 gulan 2014. Ji orîjînalê di 12 gulan 2014 de hat arşîvkirin.
  9. ^ Evans, Kate (27 hezîran 2012). "World heritage listing for Bali's 'Subak' tradition" (bi Australian English). ABC News. Roja gihiştinê 14 îlon 2017.
  10. ^ Robinson, Geoffrey (1995). The Dark Side of Paradise: Political Violence in Bali (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 0-8014-8172-4.
  11. ^ Taylor, pp. 5, 7
  12. ^ a b Hinzler, Heidi (1995) Artifacts and Early Foreign Influences. From Oey, Eric, edîtor (1995). Bali. Singapore: Periplus Editions. rr. 24–25. ISBN 9625930280.
  13. ^ Taylor, p. 12
  14. ^ Greenway, Paul; Lyon, James; Wheeler, Tony (1999). Bali and Lombok. Melbourne: Lonely Planet. r. 15. ISBN 0-86442-606-2.
  15. ^ "The birthplace of Balinese Hinduism". The Jakarta Post. 28 nîsan 2011. Roja gihiştinê 30 kanûna pêşîn 2012.
  16. ^ a b Cœdès, George (1968). The Indianized States of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  17. ^ Barski, p.46
  18. ^ Cortesão, Jaime (1975). Esparsos, Volume III. Coimbra: Universidade de Coimbra Biblioteca Geral. r. 288. "...passing the island of 'Balle', on whose heights the nau Sabaia, of Francisco Serrão, was lost" – from Antonio de Abreu, and in João de Barros and Antonio Galvão's chronicles. Google Books
  19. ^ Hanna, Willard A. (2004) Bali Chronicles. Periplus, Singapore, ISBN 0-7946-0272-X, p. 32
  20. ^ a b c d Vickers, Adrian (1995), From Oey, Eric, edîtor (1995). Bali. Singapore: Periplus Editions. rr. 26–35. ISBN 9625930280.
  21. ^ Wallace, Alfred Russel (1869). The Malay Archipelago. r. 116. ISBN 978-0-7946-0563-6.
  22. ^ Haer, p. 38.
  23. ^ a b Friend, Theodore. Indonesian Destinies, Harvard University Press, 2003 ISBN 0-674-01137-6, p. 111.
  24. ^ Doherty, Thomas Pre-Code Hollywood: Sex, Immorality, and Insurrection in American Cinema, 1930–1934, New York: Columbia University Press, 1999 page 134.
  25. ^ Doherty, Thomas Pre-Code Hollywood: Sex, Immorality, and Insurrection in American Cinema, 1930–1934, New York: Columbia University Press, 1999 page 133.
  26. ^ Doherty, Thomas Pre-Code Hollywood: Sex, Immorality, and Insurrection in American Cinema, 1930–1934, New York: Columbia University Press, 1999 page 135.
  27. ^ Klemen, L (1999–2000). "The Capture of Bali Island, February 1942". Forgotten Campaign: The Dutch East Indies Campaign 1941–1942. Ji orîjînalê di 25 adar 2012 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 hezîran 2022.
  28. ^ Haer, pp. 39–40.
  29. ^ Andy Barski, Albert Beaucort; Bruce Carpenter, Barski (2007). Bali and Lombok. Dorling Kindersley, London. r. 51. ISBN 978-0-7566-2878-9.
  30. ^ Pringle, p. 167
  31. ^ a b Ricklefs, M. C. (1993). A History of Modern Indonesia Since C. 1300, Second Edition. MacMillan. r. 289. ISBN 978-0-333-57689-2.
  32. ^ "A volcanologist explains Bali eruption photos". BBC News. 27 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 28 çiriya paşîn 2017.
  33. ^ "Kabupaten Klungkung, Data Agregat per Kecamatan" (PDF). Sp2010.bps.go.id. 2010.
  34. ^ "Romantic Paradise Destination – The New Decade Volcano Program #6, Bali". 10 tîrmeh 2015.
  35. ^ "Mount Agung: Bali volcano alert raised to highest level". BBC News. 27 çiriya paşîn 2017. Roja gihiştinê 8 gulan 2018.
  36. ^ Stafford, Stephanie (22 tîrmeh 2017). "Picture perfect beaches, romantic sunsets and delicious Asian food: Discover Bali". Express.co.uk (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 14 îlon 2017.
  37. ^ Sutcliffe, Theodora (9 nîsan 2016). "Indonesia beginners' guide: Bali, Lombok, Java and Flores". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0261-3077. Roja gihiştinê 14 îlon 2017.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Balî&oldid=1827907" hatiye standin.