Bikarhêner:Balyozxane/badînî/تەلارسازییا یۆنانی یا کەڤنار Telarsaziya yonanî ya kevnar
Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê
تەلارسازییا یۆنانی یا کەڤنار دزڤریتەڤە بو خەلکێ ب زمانێ یۆنانی ئاخێڤ ( کو ب گەلێن ھێلێنی دهێنە نیاسین) کو کەلتورێ وان گەشە کر ل وەلاتێ یونانێ و نیمچە دوورگەها پیلۆپونس و دوورگەھێن ئیجەی و مێتنگەهێن ئەناتۆلیا و ئیتالیا بو ماوەیەکی ل دەوروبەرێ ساڵا٩٠٠ بەری زایینی ھەتا سەدەیێ ئێکێ یێ زایینی. بەلێ کەڤنترین پاشماوێن کارێ تەلارسازی دزڤریتەڤە دەوروبەرێن ساڵا ٦٠٠ بەری زایینی. [1]
تەلارسازییا یۆنانی یا کەڤنار یا بەرنیاسە، کو گەلەک ژوان لسەرانسەری ناوچێدا دھێنە دیتن و پەرستگەها پارسێنۆن نمونەیەکا ساخە ل سەر ڤی جورێ تەلارسازیێ کو بارا پتر وەک شینوار دھێتە دیتن بەلێ پرانیا ئەڤی شینواری هەتا نهو تێک نەچوویە. جۆرێ دووێ یێ ئاڤاھیێن گرنگ کو لسەرانسەری ناوچا ھێلێنی یە شانۆیا ڤەکرییە کو کەڤنترین ئێک ژوان دزڤریتەڤە بۆ ساڵێن (٥٢٥ - ٤٨٠) بەری زایینی. ھندەک شێوێن دی یێن تەلارسازی کو ھێشتا ماینە بریتی نە ژ دەروازێ پرۆپیلۆن و مەیدانا گشتی (ئەگورا) کو يا هاتیە دوورپێچکرن بستوینێن بلند (ستوا) هەر وەسا ئاڤاھیێ جڤاتا شارەداری (بولوتەریۆن) و پەیکەرێن بیرانینان و ئەو گۆڕێن ل مەیدانێن گشتی (ماوسۆلیۆم) و یاریگەھا.
تەلارسازییا یۆنانی یا کەڤنار بتایبەتمەندیێن گەلەک فەرمی یا ناڤدارە ھەم ژ لایێ بپێکھاتە و ھەم ژ لایێ خەملاندنێڤە. ئەڤ تشتە بتایبەتی دهێتە دیتن د پەرستگەھاندا کو ھەر ئاڤاھیەک وەکی پەیکەرەکێ کو بدەست هاتبیتە کولان ل سەر دیمەنەکێ سروشتی و پتریا جاران ئەڤ پەرستگەهە لسەر جهێ بلند دھێتە دانان دا کو جوانیا مەزناتیا وان و کارێگەریا ڕوناھیێ لسەر ڕویێ وێ بھەمی گوشەیان بھێتە دیتن. مێژووناسێ بواری هونەری نیکۆلاس پیسنەر دبێژیت'' شێوێ پلاستیکی یێ پەرستگەھا یونانی ... ئەوا ل پێش چاڤێ مەیە پەیکەرێکی گەلەک بھێزتر و زیندیترە ژ ھەر ئاڤاھییەکێ دیفڕا''.[2]
فەرھەنگا فەرمی یا تەلارسازییا یونانی یا کەڤنار بتایبەتی دابەشکرنا شێوازێ تەلارسازیێ بو سێ سیستەمان: سیستەمێ دۆریک و سیستەمێ ئایونیک و سیستەمێ کوڕێنسيون كاریگەریەکا ھەڕە مەزن هەبوو لسەر تەلارسازییا ڕۆژئاڤایی د چەرخێن دیفڕا. تەلارسازییا ڕۆما یا کەڤنار یا ژ تەلارسازیا یونانێ سەر هەڵدای و کاریگەرییا خو ل ئیتالیا ھەتا ئەڤرو. د چاخێ ڤەژین و تا چاخێ زیندیکرنا هونەرێ کلاسیکی نەک بتنێ شێوازێن هویر و وردەکاریێن رێزکری یێن تەلارسازییا یونانی هاتنە پاراستن، بەلکو د ھەمان دەم دا تێگەھا جوانیێ یا تەلارسازیێ لسەر بنەمایێ ھەڤسەنگیێ و ڕێژەییێ ئەوژی باش هاتە پاراستن. شێوازێن پەیھەڤ یێن تەلارسازیا نیوکلاسیک و تەلارسازیا ڤەژاندنا یونانی گەلەک خو گونجاندیە دگەل شێوازێن یونانی یێن کەڤنار و ل دیڤ وێ چووینە.
کاریگەری[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
جوگرافیا[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
ئەردێ ویۆنانێ و دورگەھێن وێ کەڤرینە و ھێلێن کەناری یێن گەلەک ڕکن و زنجیرێت چیای گەلەک سەختن و هندەک دارستانێت مەزن یێت هەین. ئازادترین کەرەستێ ئاڤاکرنێ یێ کو بەردەست کەڤرە. کەڤر ژ هەمی کەڕستێن دی یێن ئاڤەدانکردنی پترە ل ڤی وڵاتی. کەڤرێ کلس بساناھی دھاتە پەیداکرن و بساناھی کار لسەر دھاتە کرن. مەڕمەڕێ سپی یێ نایاب برێژەکا زۆر ل ئەردێ وی وڵاتی و دورگەھێن وی ھەیە، بتایبەتی ل دوورگەهێن پاڕوس و ناکسۆس. ئەڤ کەرەستێ ئاڤەدانکرنێ کۆ ب سەناهی هویر دبیت ھوکارەکێ سەرەکی بوو کو وەل ئوستایایێن ئاڤەدانکرنێ دکر بشێن ووردەکاریا ب تمامی بجه بینن، ھەم ژ لایەنێ تەلارسازی و ھەم ژی پەیکەرسازی یا کو وەل تەلارسازیا یۆنانی یا کەڤنار کربوو کو هەردەم خەلکی بۆ خۆ ڕاکێشیت. پاشماوێت نشینێت ھەڕیا گلێنە زێدە باش لسەرانسەری یۆنان و دورگەھان دھاتە دیتن، کو پتریا وان ل نزیکێ ئەسینا بوون. ئەو نە بتنێ بو دروستكرنا گوسکێن ھەڕیێ دھاتنە بکارئینان، بەلکو بو کاشیێ سەربانی و خەملاندنا تەلارسازیێ ژی دھاتە بکارئینان.[3]
کەش و ھەوایێ یۆنان دەریاییە، ھەم سەڕمایا زڤستانێ و ھەم گەرما ھاڤینێ لدویڤ بایێ دەریای دھێتە گوھوڕین. ئەڤە ژی بویە ئەگەرێ پەیدابوونا شێوازێ ژیانەکێ کو تێدا چەندین چالاکی ژدەرڤە بھێنە ئەنجامدان. ژبەر ڤێ یەکێ پەرستگەھ لسەرێ گران دھاتنە ئاڤاکرن و پێکهاتێن دەرڤە بشێوەیەکی باڵکێش دهاتن دروستکرن و بکاردهاتن بو کۆمبوون و ئەنجامدانا مەراسیما. شانۆ گەلەک جاران وەسا دهاتن دروستکرن کۆ گەلەک دەستکاریا نشێڤیا سروشتێ نەهێت کرن دروست کرن دا کو خەلک بشێن لسەر بروینن بێی پێتڤیبوونا پەیکەریکی کو وان ڕابگریت. ئەو سڤاندە ئەوێن کو ئاڤاھی و گوڕەپان دورپێچ دکرن وەک پەناگەھ بوون ژ گەرما ڕوژێ و باھوزێن زڤستانێ یێن ژ نشکەکێ ڤە.[4]
دبیت ڕوناھیا یۆنانێ ئەگەرەکێ دی یێ گرنگ بیت ژبو گەشەپێدانا تەلارسازییا یۆنانێ یا کەڤنار. پتریا جاران ڕوناھی گەلەک یا گەشە، ھەم ئاسمان و ھەم دەریا بڕەنگێ شینێ گەش دیار دبوون. ڕوناھیا زەڵال و سیبەرا تیژ دبونە ئەگەرێ ھندێ کو وردەکاری ب جوانی بهێنە دیتن ل سەر دیمەنێن سروشتی و کەڤرێن دەستکرد و کەنارێن دەریایا. ئەڤ زەڵالیە هندەک دەما دیکێلەک دیفرا دهات و هەر جارێ ب ڕەنگەکی و ڕوناھی ژی دهات گوھوڕین. د ئەڤی ژینگەھێ تایبەتمەند دا، تەلارسازێن یۆنانی یێن کەڤنار ھندەک ئاڤاھی دروست دکرن کو تێدا هەمی وردەکاری دهاتن دیتن. ڕویێن مەڕمەڕێ طەیسوک د حلی و چەمیای و یان بوون و بۆ خەملاندنێ وێنێ ڕۆژێ تێدا دهات کورکرن ژبو ڕەنگڤەدانا ڕوژێ، دەستڤەئینانا سیبەرێ و بتیڕۆژا ڕۆژێ یا کو ھەرگاڤ ڕەنگێ خو دگوھوری دگەل گهورینا دەمی دا.
دیروک[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
دیروکناس شارستانیا یۆنانێ یا کەڤنار دابەشی دوو سەردەمان دکەن، ئەوژی سەردەمێ ھێلێنی ( ژ نێزیکی ٩٠٠ ساڵان بەری زایینی ھەتا مرنا ئەسکەندەرێ مەزن ل ٣٢٣ بەری زایینی)، و سەردەمێ ھێلینستی ( ٣٢٣ بەری زایینی ھەتا ٣٠ زایینی). د سەردەمێ ھێلینی پێشین دا خەباتێن گرنگ یێن تەلارسازیێ ل دەوروبەرێن ٦٠٠ بەری زایینی ب دیار کەفت. ددویڤدا ددەمێ ھێلێنیستی دا، کەلتورێ یۆنانێ بەڵاڤە بوو ژ ئەنجامێ دەست بسەرداگرتنا ئەسکەندەری ل سەر ئەردێن دیتر و ددویڤدا ژ ئەنجامێ ڕابوونا ئیمپراتۆریەتا ڕۆمانی، کو گەلەک ژ کەلتورێ یۆنانێ بخوڤە دگرت.[5]
بەری سەردەمێ ھێلێنی، دوو کەلتورێن سەرەکی ل ڤێ ناوچێ سەردەست بوون: کەلتوورا مینوی ( ٢٨٠٠ - ١١٠٠ ب.ز) و کەلتوورا میسینی ( ١٥٠٠ - ١١٠٠ ب.ز) . ناڤێ مینوی ژ لایێ دیروکناسێن ھەڤچەرخ هات دانان ل سەر گەلێ کو ل دوورگەها کریتی یێ کەڤنار دژیان کو دناڤداربوون ب ڕزاناندا کوشکێن خۆ و گۆسکێت بۆیاغکری ب شێوازێن گولدار و دەریایی. کەلتورێ میسینی، کو لسەر نیمچە دوورگەها پێلۆپۆنیۆس گەشە کربوو، د تایبەتمەندیێن خو دا گەلەک یا جیاواز بوو. ئەوان کەلهە و ئاسێگەھ ئاڤادکرن لشوینا کوشکان و ئەوان گوسکێن خو بسەربازان دخەملاندن لشوینا ئەختەبوت و کەڤزا دەریای. ئەڤ ھەردوو شارستانیە لدەوروبەرێ ١١٠٠ بەری زایینی بدوماھیک ھاتن، دبیت یا کریتێ ژبەر کارتێکرنا تێکدەرا ڤۆلکانی بیت، و یا میسینیانژی ژ ئەگەری داگیرکرنێ ژلایێ گەلێ دوریانی کو لسەر ئەردێ یۆنانێ ژیان. پشتی ڤان بویەران، سەردەمەک هات کو کێم نیشان ل سەر کەلتووری مانەڤە. ئەڤ سەردەمە گەلەک جاران بسەردەمێ تاری دھێتە نیاسین.[6]
هونەر[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
دیروکا هونەری یا سەردەمێ هێلێنی بگشتی دهێتە دابەشکرن بو چوار چاخان ئەوژی چاخێ ئەندازا سەرەتایی (١١٠٠-٩٠٠ ب.ز) و چاخێ ئەندازەیی (٩٠٠-٧٠٠ ب.ز) و چاخێ کەڤنار (٧٠٠-٥٠٠ ب.ز) و چاخێ كلاسیکی ( ٥٠٠-٣٢٣ ب.ز) و پەیکەرسازیژی دابەش دبیت بۆ کلاسیکیا دژوار، کلاسیکا بلند، و کلاسیکا درەنگ. ئێكەم نیشانێن تایبەتمەندیا هونەری تەلارسازیا یۆنانی یا کەڤنار ل لگلکارییا یۆنانی یا دۆریان ژ سەدێ ١٠ێ بەری زایینی هاتیە دیتن. د هەمان چاخدا، ئەڤ گۆسکە هاتینە دروستکرن بشێوازێن رێژەیی و ڕێك و پێك و بهەڤسەنگی و ئەڤ یەکە نەدهاتە دیتن ل ئەوان گوسکێن لە سەر دەستێ گەلێن کریت و میسینیا دا دهاتنە دروستکرن. دیکورێ وان گۆسکا ئەندازیاریی یێ هویر و ڕێک و پێک هاتیە دابەشکرن لسەر چەند بەشان ل سەر چەند ڕوبەرێن دیار. ئەڤ تایبەتمەندیە نە بتنێ ل چاخێ کلکاریا یۆنانی خۆ خۆیاکرن بەلکو دهەمان دەمدا د تەلارسازیێدا ژی د سەدێ ٦ێ دا دەردکەفت. گۆڕانکاریا سەرەکی بریتی بوو ژ زیدە بکارئینانا نیگارێ مروڤی بۆ خەملاندنێ هەروەسا ڕدژبوون ل سەر وێنەکرنا مروڤایەتیێ و ئەفسانە و چالاکی و سوزێن وان.