Bikarhêner:Balyozxane/badînî/سەلامەتیا خوارنێ Selametiya xwarinê
Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê
سەلامەتیا خوارنێ وەک بوارەکێ زانستی گرنگی ب چەوانیا مامەلەکرن و لێنان و هەلگرتنا خوارنێ ددەت ب شێوەکی کو ڕیگریێ بکەت ل وان نەخوشیا کو ب ڕێکا خوارنێ دهێنە ڤەگوهاستن. ئەگەر هات دوو حاڵەتێن نەخوشی یێن وەک هەڤ یان زیاتر سەر هەلدان ژ ئەگەرا قویتدانا خوارنەکا هەڤبەش هنگی ئەڤ حالەتە ب تەشەنەکرنا نەخوشیا ڤەگوهاستی ب رێکا خوارنێ. هندەک ڕێکارێن سەرەتایی هەنە مروڤ پێتڤیە پەیرەو بکەتن بو خوپاراستن ژ مەترسیێن ساخلەمی. ب ڤی شیوەی سەلامەتیا خوارنێ ئێک دگریت دگەل بەرگریا خوارنێ بۆ پاراستنا بکارهێنەرا ژ هەر زیانەکێ. ئەڤ پێنگاڤەژی پێک دهێن ژ پەیرەوکرنا سەلامەتی یێ ل کارگەهێ تا دگەهیتە بازاڕی و پاشی ل دووماهیکێ تا دگەهیتە دەستێ بکاربەری. ل قوناغا کارگەهێ تا دگەهیتە بازاڕی پێتڤیە هندەک رێکارێن سەلامەتی یێ بهێن پەیرەوکرن وەکی دەستنیشانکرنا ژێدەرێ خوارنێ و دیارکرنا ناڤ و جۆرێن خوارنێ و پاقژیا خوارنێ و دیارکرنا ئەوان کەرستان کو تێکەلکرن دگەل خوارنێ و پاشماوێن مادێن مێشکوژ هەر وەسا دیارکرنا هەر سیاسەتەکا تەکنەلۆژیایا زیندەکیا خوارنێ و هەر ڕێنماییەک ژ بو برێڤەبرنا سیستەمێن پەسەندکرن و پشکنینا حکوومی بو هناردە و هاوردێن خوارنێ ل خالێن سنووری. بەلێ ل قوناغا بازارێ هەتا دگەهیتە دەستێ بکارهێنەری، پێتڤیە ب ڕێکوپێکی بگەهیتە دەستێ بکارهێنەری و بو وی بهێت حازرکرن.
هویر زیندەوەرێن نەخوشیکەر ب ڕێکا خوارنێ بەڵاڤ دبن و دبنە ئەگەرێ نەخوشی و مرنا مروڤ و گیانەوەران. ئەڤ نوخوشیە ژی بارا پتر ب ڕێکا بەکتریا و ڤایرۆس و کیفکاتی و کەرویان. هەر وەسا ئەڤ خوارنە دبیتە ژینگەهەک ژ بو گەشەکرن و زێدەبوونا زیندەوەرێن نەخوشیکەر. ل ولاتێن پێشکەفتی ڕێکارێن توند هەنە بو بەرهەڤکرنا خوارنێ بەلێ ل ولاتێن کێم پێشکەفتی رێکارێن وەسا نینن یان ژی گەلەک ناهێنە پەیرەوکرن. خالەکا دی یا گرنگی یا پێکڤە گرێدای بریتییە ل هەبوونا ئاڤا پاقژ کو ئەوژی خالەکا گەلەک گرنگە بو بەڵاڤبوونا نەخوشیا. ژ لایێ تیوری ڤە، مروڤ دشێت ب ڕێژا بڕی ١٠٠٪ ڕێکێ بگریت ژ ژەهراوی بوونا خوارنێ. بەلێ د ڕاستیدا ئەڤ تشتە ناهێتە کرن چونکی خەلکەکێ گەلەک پشکدارن د هەمی ڤان قوناغان دا و هویر زیندەوەرژی دچنە خوارنێدا هندی ئەڤ خوارنە بهێن پاراستن. ب گورەی ڕێکخراوا تەندروستیا جیهانی، گرنگترین پێنج بنەمایێن پاقژیا خوارنێ ئەڤەنە:[1][2]
- ڕێگرتن ژ پیسبوونا خوارنێ ب وان نەخوشیکەرێن کو ژ مرۆڤ و گیانەوەرێن کەیی و مێشا دهێنە ڤەگوهاستن.
- ژێک جوداکرنا خوارنێ لێنای و نەلێنای ژبو پاراستنا خوارنێن لێنای ژ پیسبوونێ.
- لێنانا خوارنێ بۆ ماوێن گونجای و بگەرمەکا گونجای ژبو ناڤبرنا زیندەوەرێن نەخوشیکەر.
- هەلگرتنا خوارنێ د پلا گەرمیەکا گونجای.
- بکارئینانا ئاڤا پاقژ و کەڕستێن سەرەکی یێن خوارنێ یێن پاقژ.
هندەک بابەتێن پەیوەندیدار[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
بابەتێ سەلامەتیا خوارنێ یێ گرێدایە ب هندەک بابەتان وەکی:
- ڕفتارێن چاندن و بخوەدانکرنا گیانەوەران
- ڕفتارێن کارگەهێن خوارنێ
- تێکەلکرنا هندەک کەرستان دگەل خوارنێ
- خوارنێن نوی
- خوارنێن بۆماوە دەست لێکری
- پیسبوونا خوارنێ
پیسبوونا خوارنێ[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
خوارن پیس دبیت دەمێ خوارن تێکدچیت ژ ئەگەرێ مادەکا دیتر. پیسبوونا خوارنێ چێدبیت روی بدەت دەمێ خوارن بەرهەم ئینان یان ڤەگوهاستن یان پێچان یان هەلگرتن یان لێنان. پیسبوون یان دێ یا فیزیکی (مادێن دی تر) بیت یان کیمیایی یان زیندەکی بیت. [3]
پیسبوونا فیزیکی (مادێن دی تر)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
پیسبوون ب مادێن دی ژ ئەگەرا هندەک تشتان بیت وەکی می یان چیلکێن رووەکا یان پارچێن پلاستیکی یان ئاسنی. ئەگەر ئەڤ تشتە بکەڤنە سەر خوارنێ دێ بیتە ئەگەرا پیسبوونا فیزیکی. ئەگەر ئەڤ تەنەژت بەکتریا بوو دڤێ حالەتێدا دێ بیت ئەگەرا پیسبوونا فیزیکی و زیندەکی ژی.
بارا پتر تشتێن وەکی میا و شویشە و ئاسن و مێش و زێروزیڤ و قڕێژ و نوینووکا.
پیسبوونا کیمیایی[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
پیسبوونا کیمیایی ڕوی ددەت دەمێ خوارن ب مادەکێ کیمیایی سروشتی یان چێکری پیس ببیت. ژێدەرێن بەربەڵاڤێن پیسبوونا کیمیایی بریتینە ژ مێشکوژ و دەغلکوژ و دەرمانێن ڤیتیرنەری و ژێدەرێن پیسبوونا ژینگەی (ئەوێن دبنە ئەگەرا پیسبوونا ئاڤ و هەوا و ئاخێ) هەر وەسا ژ ئەگەرا تێکەلبوونێ دەمێ کەرستێن خوارنێ دهێن بەرهەڤکرن یانژی دەمێ دهێن پێچان. هەر وەسا پیسبوونا کیمیایی چێدبیتن ژ ئەگەرا هەبوونا ژەهرێن کیمیایی یانژی ژ بەر تێکەلکرنا هندەک مادێن خەراپ و تێکدەر. [4]
پیسبوونا زیندەکی [biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
پیسبوونا زیندەکی ڕوی ددەت دەمێ خوارن پیس دبیت ب هندەک مادان کو ژ لایێ هندەک زیندەوەران دهێن دروستکرن وەکی مروڤ و مشک و جورجان و مێش و هویرەزیندەوەران. پیسبوونا زیندەکی چێدبیت یا بەکتیری یان ڤایروسی یان مشەخور بیت کو ب ڕێکا تڤێ یان پاشماوێت مێشا یانژی ب ڕێکا خوین و پیساتی یێ بهێت ڤەگوهاستن. پیسبوونا بەکتیری بەربەڵاڤترین ئەگەرێ ژەهراوی بوونێ یە ل سەرانسەری جیهانێ. ئەگەر هات ژینگە‌ه یا دەوڵەمەند بیت ب نشاستە و پرۆتین و ئاڤ و ئۆکسیجینێ و ترشیەکا مام ناوەند هەبوو و پلا گەرمی ژی دناڤبەرا ٥ -٦٠ س (مەودایێ مەترسیدار) تەنانەت ئەگەر بو دەمەکێ گەلەک کورت ژی بوو (٠-٢٠ خوولەکا)، چێتبیت ل ڤێ حالەتێدا بەکتریا بژیت.
نموونە ل سەر پیسبوونا زیندەکی – خەسێت تێکچوویی[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
ل ٢٦ گولانا ٢٠١٨، هاتە پشتڕاست کرن کو ئیجاخا O157:H7 یا بەکتیریا E.coli یا تەشەنەبووی ل ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا. هندەک لێکۆڵینا دیار کر کو ژێدەرێ ڤێ پیسبوونی چێدبیت ل دەڤەرا یوما ئارۆز ڤە سەر هەلدابیت. ئەڤ تەشەنەکرنە کو ل ١٠ نیسانێ دەستپێکر مەزنترین هەوا بەڵاڤبوونا نەخوشیا E.coli بوو ل ڤان دەهـ ساڵێن دووماهیکێ. کەسەک ل ویلایەتا کالیفۆرنیا گیانی خوە ژ دەستدا و ١٤ کەسا بکێمیڤە گولچیسکێن وان راوەستان. ئاشکراترین نیشانێن بەکتریا E.coli زکچوون ە زکچوونا بخوینە و زک ئێشان و عێلنجی و دلڕابینە.
چەوانیا سەرەدێرکرن دگەڵ مادێن خوارنێ (د قوناغا بازاری هەتا دگەهیتە دەستێ بکاربەری)
پەیرەکرنا هندەک ڕێکاران دبیتە ئەگەرا کێمکرنا دەلیڤا پیسبوونا وەکی هەلگرتنا ڕێکوپێک و پاقژیا ئاڤدەست و جهێن کاری و ساڕ و گەرمیا پێتڤی و جوداکرنا مادێن خوارنێ یێن نە لێنای. بکارئینانا ئامانێن کو ب مکومی دهێن قەپاتکرن و هەوای نەکێشن دێ بێتە ئەگەرێ کێمکرنا دەلیڤێن پیسبوونا فیزیکی و زیندەکی د قوناغا هەلگرتنێدا. هەمێ جۆرە پیسبوونەک مروڤ دێ شێت کێم بکەتن ب ڕێکا هندەک ڕێکاران وەکی بکارئینانا روویێن پاقژ و دەستاڤ و ئامێرێن پاقژ کو چ پرت یان مادێن کیمیای یان ئاڤ و خوارن ل سەر نەمینن (بو نموونە ژبو نەهێلانا تێکەلبوونا فێقی و گوشتێ و گوشتێ مریشکا). بەلێ تڤیا بزانین هندی ڕێکارێن خوپارێزیێ بهێن پەیرەوکرن و خوارن ژی ب پاقژی بهێت بەرهەڤکرن و هەلگرتن بەکتریا هەر دێ ژیت ل سەر ڤان خوارنا ل قوناغا هەلگرتنێ. پێتڤیە خوارن بهێتە بکارئینان د ماوێ ١-٧ ڕۆژان ئەگەر هات و د ژینگەهەکێ ساڕدا هات هەلگرتن یانژی د ماوێ ١-١٢ هەیڤان ئەگەر هات یا بەستی بیت (ئەگەر هاتە جەمداندن ئێکسەر پشتی بەرهەڤکرنێ). درێژیا ماوێ کو ل دویڤرا باش نینە خوارن بهێت بکارئینان یا گرێدایە ب هندەک فاکتەران وەکی جۆری خوارنێ و ژینگەها دەوروبەر و ئەو ڕێکا هاتیە بکارئینان بو هەلگرتنا خوارنێ.
سەرچاوەکان[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ^ Shiklomanov, I. A. (2000). "Appraisal and Assessment of World Water Resources" (PDF). Water International. International Water Resources Association. rr. 11–32.
- ^ "Prevention of foodborne disease: Five keys to safer food". World Health Organisation. Roja gihiştinê 10 kanûna pêşîn 2010.
- ^ "What is Food Contamination?". Roja gihiştinê 10 hezîran 2018.
- ^ "Modern Analysis of Chemical Contaminants in Food - Food Safety Magazine". www.foodsafetymagazine.com. Roja gihiştinê 10 hezîran 2018.