Bikarhêner:Balyozxane/badînî/وەلاتێ پێشکەفتی Welatê pêşkeftî
Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê
وەلاتێ پێشکەفتی، یان ژی وەلاتێ پێشەسازی ( یان وەلاتێ پشتی-پێشەسازی)، وەلاتێ زێدە پێشکەفتی، یان وەلاتێ خودان ئابووری یا پێشکەفتی دەولەتەکا سەربخۆیە کو ئابوورەکێ پێشکەفتی و ژێرخانا تەکنولوژی یا پێشکەفتی یا هەی ئەگەر بەراورد بکەین دگەل نەتەوێن دی ێت کێم تر پێشەسازکری. بشێوەکێ گشتی، پیڤەرێن هەلسەنگاندنا گەشەیا ئابووری بریتینە ژ تێکڕایا بەرهەمێ نافخو و تێکڕایا بەرهەمێ نەتەویی و داهاتێ تاکە کەسا و ئاستێ پێشەسازیکرنێ و رێژەیا هەبوونا ژێرخانا و ئاستێ گشتیێ گوزەرانی یێ. گەلەک بیرورا یێت هەین ل سەر بکارئانینا پیڤەران و کیش وەڵات دێ هێنە پۆلینکرن وەک وەڵاتێن پێشکەفتی.[1]
وەلاتێن پێشکەفتی بشێوەکێ گشتی ئابوورێن ل دویف قۆناغا پێشەسازیا پێشکەفتی یێت هەین. ئانکو کەرتێ خزمەتگوزاری دبیتە ئەگەرێ بدەستڤە ئینانا داهاتەکێ پتر ژ کەرتێ پێشەسازی. ئەو نە وەکی وان وەلاتێن پێگەهشتی ئەوێن کو یێ د پروسەیا پێشەسازیکرنێدانە دا یان ئەو وەلاتێن بەری قۆناغا پێشەسازیکرنێ دانە کو بارا پتر وەلاتێن گشتوکالی نە کو هندەک ژوان ژی دهێنە هەژمارتن ژ وەڵاتێن ژ هەمیان کێم پێشکەفتی تر. لدیف سندوقا دراڤی یا نێف دەوڵەتی ژ سالا ٢٠١٥ وەرە، ئابوورێن پێشکەفی رێژەیا ٦٠.٨٪ ژ تێکڕایا بەرهەمێ نافخویی یێت جیهانی لدیف بهایێ ناڤەکی پێکدهێن و ٤٢.٩٪ ژ تێکڕایا بەرهەمێ نافخویی یێ جیهانی لدویف هەڤسەنگیا هێزا کرینێ.[2]
زاراڤێن نێزیک[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
زاراڤێن گرێدای ب تێگەهێ وەلاتێن پێشکەفتی پێکدهێن ژ " وەلاتێن ڕێزا پێشیێ" و " وەلاتێن پێشەسازیکری" و " وەلاتێن پێشکەفتیتر" و " وەلاتێن خودان ئابوورێ پێشکەفتیتر" و " وەلاتێن ل دویف قۆناغا پێشەسازی یێ" و"وەڵاتێن باکوورا جیهانی" و "وەڵاتێن جیهانا ئێکێ" . زاراڤێ وەلاتێ پێشەسازکری دبیتن پیچەک نەیێ روون بیت چونکی پێشەسازی پروسەیەکا بەردەوامە و بزەحمەت بهێتە پێناسە کرن. ئێکەمین وەلاتێ پێشەسازیکری بریتانیا بوو و ل دویف را بەلجیکا بوو. پاشی پتر بەڵاڤ بوو هەتا گەهشتیە ئەلمانیا و ئەمریکا و فەرەنسا و وەلاتێن دی یێن ئەوروپا ڕۆژ ئاڤا. هەرچەندە، لدویف هندەک ئابووریناسان وەکی جێفری ساکس، ئەو ژ ئێک جودا کرنا نوکە هەی یا دنافبەرا جیهانا پێشکەفتی و جیهانا تازە پێگەهشتی تا رادەکێ زۆر د زڤریتەڤە بۆ چەرخێ بیستێ.[3]
ماسس وەکرنەکێل دبێژیتن دووبەشکرنا وەلاتان بۆ وەڵاتێن پێشکەفتی و وەڵاتێن تازە پێگەهشتی نە ڕەنگڤەدانە بۆ بارودۆخێ ڤا وەلاتایە و نە تشتەکی ژی ڕوون دکەت دەربارەی وان بەلکو بتنێ پشتەڤانیەکا بێ هزر و تێکدەرا بۆ زێدە پیتەکرن ب تێگەهێ تێکڕایا بەرهەمێ نافخوی یە. د راستی دا، بتنێ دوو جورێت وەلاتان نینن بەلکو پتر ژ ٢٠٠ وەلاتێن جیاواز یێت هەین و ئەوژی هەمی روبەروو یێ هەمان یاسایێت سروشی دبن بەس هەر ئێک ژ ڤان وەڵاتان سالوخەتەکێن یێت خۆ یێ هەین".
پێناسە و پیڤەر[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
بارا پتر گفتوگۆ دهێتە کرن ل سەر پیڤەرێن ئابووری. ئێک ژڤان پیڤەران داهاتێ تاکی یە. ئەو وەلاتێن کو تێکڕایا بەرهەمێ نافخویی گەلەک بیت دێ هێنە وەسفکرن وەک وەلاتێن پێشکەفتی. پیڤەرەکێ دی یێ ئابووری پێشەسازیکرنە. ل وەلاتێن کو ئاستی سێیێ و یێ چارێ یێ پێشەسازی هەبیت دێ هێتە وەسف کرن وەک وەلاتەکێ پێشکەفتی. لڤان دووماهیکا پیڤەرەکێ دی هاتە مەیدانێ ئەوژی نیشاندەرێ کەشەیا مروڤی یە کو هندەک نیشاندەرا پێکڤە گرێدەت وەک پیڤەری ئابووری و داهاتێ نەتەوەی دگەل هندەک پیڤەرێت دی وەک نیشاندەرێن پێشبینیکرنا تەمەنی و فێرکرنا. ل سەر بنەمایا ئەڤی پیڤەری، ئەو وەلاتێن خودان رێژەیەکا بڵندا نیشاندەرێ کەشەیا مروڤی ب وەلاتێن پێشکەفتی دهێنە نیاسین. هەرچەندە ئەڤ نیشاندەرە هندەک فاکتەران بەرچاڤ ناوەرگریت وەک بهایێ سافی یێ سامانا تاکی و کوالیتیا یا رێژەیی یا کەلوپەلان ل وەلاتەکی. ئەڤ یەکە دبیتە ئەگەرا کێمکرنا ڕیزبەندیا پێشڤەچوونا هندەک وەلاتایە بو نموونە ئەندامێت گرووپا حەفتی یان ژی وەلاتێن دی.[4][5]
لدیف دابەشکرنا ئامارا نەتەوێن ئێەکگرتی: د سیستەمێ نەتەوێن ئێکگرتی دا چ رێکەفتن لسەر ناڤکرنا وەلاتێن " پێشکەفتی" و " تازە پێگەهشتی" نینە.
و دبێژیت:
ناڤلێکرنێن " پێشکەفتی" و " تازە پێگەهشتی" بتنێ بو مەرەمێت ئاماری نە و ف چ شێوەکێ دەر نابریت لسەر ئەوان قوناغایە کو ئەڤان وەڵاتان بری یە یانژی د بوارەکێ دیارکری د پرۆسەیا گەشەپێدانێ.
نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی یا نەتەوێن ئێکگرتی پیڤەرەکێ ئامارییە کو ئاستێ گەشەپێدانا مروڤی یێ وەلاتەکی دپیڤیت. د دەمەکی دا کو پەیوەندیەکا بهێزا هەی دناف بەرا هەبوونا رێژەیەکا بڵندا نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی و ئابووری گەشەدار، نەتەوێن ئێکگرتی دیاردکەت کو نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی نەک بتنێ دەڕبرینا داهات و بەرهەمداریێ نە. نە وەک تێکڕایا بەرهەمێ نافخوی یێ تاکی یان داهاتێ تاکی، نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی چاوانییا گوهرینا داهاتی بو" پەروەردێ و دەرفەتێن ساخلەمیێ " بەر چاڤ وەردگریت و ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ بدەستڤە ئینانا ئاستێت بڵندترێت ژ گەشەپێدانا مروڤی."
ژ سالا ١٩٩٠ وەرە، نەرویج (٢٠٠١-٢٠٠٦،٢٠٠٩-٢٠١٨) ژاپون( ١٩٩٠-١٩٩١ و ١٩٩٣) ، کەنەدا( ١٩٩٢و ١٩٩٤-٢٠٠٠) و ئایسلەند(٢٠٠٧-٢٠٠٨) بڵند ترین ئاستێ نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی هەبوو.
گەلەک وەلات کو ناڤێ وان دلیستێ دا هاتییە وەک " پێشکەفتی" ژ لایێ سندوقا دراڤی یا نیف دەولەتی، نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی یا وان پترە ژ ٠،٨٠٠ کو نزمترین ئاستێ گەشەکرنا مروڤی یە کو ب " گەلەک بڵند" دهێتە هەژمارتن. دگەل هندێ گەلەک وەلاتێن خودان نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی ژ ٠،٨٠٠ و پتر ناڤی وان د لیستا سندوقا دراڤی یا نیف دەولەتی ڤە دهێت وەک " پێشکەفتی". ژبەر هندێ، گەلەک " ئابوورێن پێشکەفتی" نیشاندەرێ گەشەپێدانی یا مرۆڤی یان وان ٠.٨٠٠ یان پترە.
راپورتا گەشەپێدانا مروڤی یا سالا ٢٠١٩ ژ لایێ پروگرامێ گەشەپێدانا سەر ب نەتەوێن ئێکگرتی ل ٢٩ مەها کانونا ئێکێ ل سالا ٢٠١٩ هاتە بەلاڤ کرن، و بهایێن نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی لدویف خەملاندنێت سالا ٢٠١٨ هاتیە هژمارتن.
وەک نە ئەندامەکێ نەتەوێن ئێکگرتی، حکومەتا تایوان نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی یا خۆ هژمارت و گەهشتە ٠،٩١١ لسالا ٢٠١٨ و د پلەیا ٢١ بوو لسەرانسەر جیهانێ. زیدەباری ڤێ چەندێ، د دەمەکی دا کو نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی یا رێڤەبەرییا تایبەتا هەرێما چینێ یا هونک کونگ ژ لایێ نەتەوێن ئێکگرتی ڤە هاتە هژمارتن بەلێ نەهاتیە هژمارتن بۆ هەرێما ماکاو. ل ساڵا ٢٠١١ حکومەتا ماکاونی نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی یا خۆ هژمارکر و گەهشتە ٠،٨٦٨. ئەڤان بهایان ناڤێن هەردوو هەرێمێن تایوان و ماکاو کرنە د ڕێزبەندیا "گەشەپێدانا مرۆڤی یا گەلەک بلند" د لیستێ دا. و ل سالا ٢٠٠٩ پروژەکێ نەتەوێن ئێکگرتی هژمارا نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی بو هەمی ئەندامێت خۆ و تایوان و ماکاو و گەلەک دەڤەرێت دی ێت سەربەخو ئەنجام دا. بهایێت نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی بو وەلاتێ سان مارینو و مۆناکۆ، کو د ڕاپۆرتێت سالانە یێت رەسمی یێت نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی دا نەبوون، دیاربوو کو بهایێ وان ٠،٩٦١ و ٠،٩٥٦ بوو ل دیف ئێک. ئەڤ چەندە ڤان هەردوو وەلاتان ژی بشێوەکێ قاهیم ددانیتە دگەل ئەو وەلاتێن خودان " گەشەپێدانا مروڤی یا گەلەکا بڵند". دەڤەرەێت سەربخۆ یێت خودان بهایت نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی کو خودان ڕێزبەندیا "یا گەلەک بڵند" ئەڤە بوون: جێرزی و گزیڕتێن و کەیمەن و برمودا و گوێرنسی و گیبرالتار و گزیڕتێن نورفولک و گزیرتێن فەریو و ئایل ئوڤ مەن و گزیڕتێن بریتش ڤێرجن و گزیڕتێن فالکلەند و ئاروبا و پورتو ریکو و مارتینکوی و گرینلەند و گوام. هەژی ئاماژە پێکرنێ یە کو بهایێن نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی د راپورتا سالا ٢٠٠٩ دا هاتبوونە هژمارتن ب رێکا بکارئینانا رێسایا کەڤنا نیشاندەرێ گەشەپێدانا مروڤی بەلێ بهایێت ئەڤی نیشاندەرێ پشتی سالا ٢٠١٠ دهێنە هژمارتن ب رێسایەکا جیاواز .
ئابوورێن خودان داهاتێن بلند[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
هندەک دەزگە‌هـ لیستێت خۆ یێن وەلاتێن پێشکەفتی بەڵاڤکیرینە. بۆ نموونە، نەتەوێت ئێکگرتی و دەزگەهێ هەواڵگریا ناوەندی یا ئەمریکی و هندەک ژ وان دەزگەهێن بۆرسێ ئەوێن بەرپرس ژ بەڵاڤکرنا نیشاندەرا وەکی گرووپا FTSE و MSCI و S&P و داو جۆنز و STOXX، هتد.
دگەل هندێژی گەلەک دەزگەهێن دی لیستێن گشتی بەڵاڤ دکەت کو دەمێ گفتوگو دهێتەکرن لسەر وەلاتێن پێشکەفتی ئاماژە بڤان لیستان دهێتە کرن. بو نموونە، سندوقا دراڤی یا نیف دەولەتی و٣٩ وەڵاتێن دەست نیشانکرین وەک " ئابوورێن پێشکەفتی" . ٣٧ ئەندامێت ڕێکخراوا هاوکاری و گەشەپێدانا ئابووری دهێنە نیاسین ب "یانەیا وەڵاتێن پێشکەفتی" هەر وەسا بانکا جیهانی ٨١ وەڵات دەستنیشان کرینە کو " خودان داهاتێ بڵندن".
سەرچاوەکان[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ^ Developed Economy Definition Girêdana arşîvê 22 adar 2016 li ser Wayback Machine. Investopedia (16 April 2010). Retrieved 2013-07-12.
- ^ "Report for Selected Country Groups and Subjects". www.imf.org. Ji orîjînalê di 4 adar 2016 de hat arşîvkirin.
- ^ Wackernagel, Mathis; Beyers, Bert (2019). Ecological Footprint: Managing Our Biocapacity Budget. Gabriola Island, BC, Canada: New Society Publishers. r. 132. ISBN 978-0865719118. Ji orîjînalê di 30 kanûna pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 kanûna paşîn 2021.
- ^ The Courier (bi îngilîzî). Commission of the European Communities. 1994. Ji orîjînalê di 15 adar 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 kanûna paşîn 2021.
- ^ "Human development index". Economics Help (bi îngilîziya brîtanî). Ji orîjînalê di 17 kanûna pêşîn 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23 îlon 2018.