Çavkaniya Difin bibîne

[[Wêne:Neus1.jpg|thumb|200px|zilamek difinberan<ref name="KURMANCÎ18"/>]]
'''Difin'''<ref name="KURMANCÎ18"> KURMANCÎ, rojnameya taybetî ya enstîtuya kurdî ya Parîsê .Hejmar 18. </ref> , '''poz'''<ref name="KURMANCÎ18"/>, '''lût'''<ref> Gul bijêrî Wişe.Ferhengî Inglîzî – Kurdî. Emîn Karîm 2012. </ref>, '''bêvil'''<ref name="KURMANCÎ18"/>, '''kepî'''<ref name="KURMANCÎ18"/> an jî '''kepû'''<ref name="KURMANCÎ18"/>, [[endam]]ê henaseyê û endamê hestê bêhnkirinê ye. Gava em li rûyê kesekî dinihêrin, em beşa derve yê difinê mirov dibînin. Ev beşa ji derve de dixuye, ji [[kirkirag]] û hestiyên bi [[çerm]] (pêst) dapoşî pêk te<ref name="visualizing-human-biology">Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. </ref>. Şêweyê beşa difinê derve, bandor li ser bejnûbala mirov jî dike. Mezinahiya difin bomaweyî(genetîk) ye û ji aliyê [[hormon]]an ve tê kontolkirin. Hormona testosteronê bandor li ser gewrebûna hestiyên difinê dike, loma bi gelemperî difinê zilaman ji yê jinan mezintir e<ref>University of Iowa. "The big male nose: Why men's noses are bigger than women's." ScienceDaily. ScienceDaily, 18 November 2013. [www.sciencedaily.com/releases/2013/11/131118160045.htm]</ref>.

== Pêkhateya difinê ==
[[Wêne:Blausen 0872 UpperRespiratorySystem ku.png|thumb|400px|Pêkhateya difin û difinekelênê]]
Difin deriyê serekî ye ji bo henasegirtinê. Hewa ji herdu kunên (firnik) pêşî yên difinê dikeve hundirê difinê. Herdu firnikên difinê bi navbirek kirkiragî ya bi navê septum, ji hev cuda dibin<ref name="Anatomy and physiology"/>. Septuma kirkiragî bi hestiyêkî difinê ya bi navê vomer ve yek dibe û difinekelênê dike du beş, beşa çepê û a rastê<ref name="visualizing-human-biology"/>. Rûyê hundirî yê kunên difin, bi lîncemade û mû dapoşrav e<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>. Hewa ji derve bi navbeynkariya kunên difinê derbasî difinekelênê dibe. [[Difinekelên]] ne pêkhteyek girtî ye. Ji aliyê pêşî ve bi kunen pêşî, ango bi kunên difinê, ji alîye paş ve bi kunenên hundir ve girêdayî ye<ref name="Anatomy and physiology"/>. Kunên hundir hewaya nav difnekelênê arasteyê [[Qirrik|qirriq]] dikin. Herwisa li nav hestiyên derdora difnekelênê de hin valahiyên tûrikî hene, navê van pêkhateyan sînus e. Sînusên nezikê difin (bi îngilîzî:''paranasal sinuses'') jî bi difnekelênê ve girêdayî ne<ref name="Anatomy and physiology"/>. Rûyê hundirî yên sînusan jî, wekî mîna rûyê difinekelênê, bi [[Xaneya kûlkdar|xaneyên kûlkdar]] û [[lîncemade]] dapoşîye<ref name="Human anatomy"/>. Hin caran ji ber tûşbûna hokarên nexweşiyê, kulbûna sînusan rû dide, ev rewş wekî nexweşiya sînuzîtê tê binavkirin<ref name="ANCYCLOPÆDIA BRITANNICA"> ANCYCLOPÆDIA BRITANNICA, sinusitis [https://www.britannica.com/science/sinusitis]</ref>. Li ser dîwarê difnekelênê de sê cot hestiyên tenik, ên ko dişibin qalika sedefê (mîdye) heye, navê van hestiyan wekî konka(bi îngilîzî: ''concha'') tê bi navkirn<ref name="Anatomy and physiology"/>. Di zimanê latînê de ji bo ajalên avî yên bi qalik dorpêçî, yên wekî sedef û mîdye (bi îngilîzî:''mussel'') peyva '''concha''' tê bi karanîn<ref>Lexico.com, concha [https://www.lexico.com/en/definition/concha] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210618151354/https://www.lexico.com/en/definition/concha|date=2021-06-18}}</ref>. Konka rûyê difnekelênê firehtir dike<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>. Herwiha hewayê ji derve tê, gava rastê konkayan tê, serûbin dibe û belavî nav difinekelênê dibe, bi vî awayê karê henasedanê hêsantir dibe. Rûyê difinekelênê û konkayan bi [[rûkeşexane]]yên kûlkdar (bi îngilîzî:''ciliated epithelial cells'') û lîncemade dapoşî ye. Rûkeşexaneyên kûlkdar, [[xane]]yên derdanî lixwe digirin. Navê van xaneyan, xaneyên goblet e<ref name="Human anatomy">McKinley, Michael P.(2010) Human anatomy.3rd ed. McGraw-Hill Higher Education ISBN 978–0–07–337809–1 </ref>. [[Xaneyê goblet|Xaneyên goblet]] madeya lînc der dide. Di binê çîna rûkeşexaneyan (lînceperde) de jêrelînceperde heye, jêrelinceperde ji aliyê tora [[Mûlûleya xwînê|mûlûleyên xwînê]] ve gelek dewlemend e<ref name="Human biology"/>. Zêdehiya mûlûleyên xwînê hin caran dibe sedema xwînberbûna difinê.

Ji herdu çavan, coga hêsirê çav dirêj dibe nav difin, gava hêsir ji çavê mirov tê, di heman demê de hinek ji hêsir diherike nav difin<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology. Boston, MA: Cengage Learning. </ref>. Li gel çavan, di navbera guh û kutahiya difnekelênê de jî cog heye. Navê vê cogê, coga ostakî ye.(bi îngilîzî: ''eustachian tube''). Li esmanê difinekelênê de ji bo bêhngirtinê [[Demarexane|demarexaneyên hestê]] heye. [[Hestewergir|Kîmîkewergirên]] demarê hestê, bêhna tiştên bêhndar digire û dişîne [[Mejiyê mirov|mejî]], li wir mirov, bêhna madeyan hest dike<ref name="Human biology"/>.

== Erkê difinê ==

=== Ji bo henasedanê ===

Hewayê henasegirtinê di nav difin û difinekelênê de tê parzûnkirin, paqijkirin, germkirin û şêdarkirin. Bi vî awayê egera tûşbûna borîhewa û pişikan a bi hokarên nexweşiyê, kêm dibe, guhaztin û alûgora gazên nav hewayê hêsantir dibe.

==== Parzûnkirin û paqijkirina hewayê ====

Dibe ko bi henasegirtinê de li nav hewayê de, parçeyên tozê, [[bakterî]], sporên [[kevz]]ê û [[Kuvark|karokan]], tozkulîk(polen) hwd hebe<ref name="Human biology"/>. Gava hewa ji kunên difinê derbasê hundir dibe, rastê mûyên difinê tê. Ji ber gurrahiya mûyan û hebûna lîncemadeyê, hewa li vir tê parzûnkirin û paqijkirin. Heke hinek parçeyên hûrik ji mûyên difinê bifilitin û derbasî difnekelênê bibin, îcar rastê xaneyên kûlkdar û lîncemade dibin. Parçeyên hûrik ên nav hewayê li ser lîncê dizeliqin. Xaneyên kûlkdar bi livîna kûlkan, lincemadeyê û parçeyên nav lîncemadeyê pal dide û arasteyê [[Gewriya mirov|gewrî]] dike. Van madeyan an bi kuxikê ji gewrî tên avêtin, an jî bi daqurtînê derbasî soriçikê dibin. Bi xebata hevbeş a xaneyên kûlkdar, lîncemade û mûyên difinê, hewayê henasegirtinê ji hokarên nexweşiyê û tozan paqij dibe.

==== Germkirin û hênikkirina hewayê ====

Pileya germahiya laşê mirovê tendirust 37 <sup>0</sup>C ye û ji xeynî dema nexweşiyê, naguhere<ref name="Modern Biology">Postlethwait, J. and Hopson, J. (2006).Modern biology. Orlando: Holt, Rinehart and Winston.</ref>. Lê hewayê henasedanê her tim ne bi heman germahiyê ye. Zivistanê dinya sar e, havînê germ e. Heke havînê hewa yê 40-50 <sup>0</sup>C, zivistanê hewa yê 1-2 <sup>0</sup>C bi henasegirtinê rasterast bikeve nav pişikan, dibe ko ziyan bigihîje tenduristiya mirov. Divê ji bo hevsengiya pileya germahiya laş, germahiya hewayê henasegirtinê bê rêkxistin, hewayê sar divê bê germkirin, ê germ jî divê bi hênikkirin û paşê were şandin ji boypişikan. Di bin linceperdeya difnekelenê de jêrelinceperde heye, jêrelînceperde gellek zêde mûlûleyên xwînê lixwe digire<ref name="visualizing-human-biology"/>. Gava hewa di nav difin de derbas dibe, ji ber cudahiya germahiya navbera laş û hewayê, di navbera [[xwîn]] û hewayê de alûgorkirina [[tîn]]ê dest pê dike. Heke hewa sar be, ji xwînê tîn diherike nav hewayê û hewa germ dibe, na heke hewa germ be, vê gavê ji hewayê tîn diherike nav xwînê û hewa hênik dibe. Ji ber girtina tîna hewayê germahiya xwînê pîçek zêde dibe, lê xwîn belavê laş dibe û bi alîkariya pêst û xwêdanê, tîna laşê belavê hawirdorê dike û germahiya laş kêm dike.

==== Şêdarkirina hewayê ====

Hin caran dibe ko hewaya henasedangirtinê pîçek zuha be. Hewayê zuha gava li ser lînceperdeyê de ber bi qirrikê ve xiş dibe, ji lînceperdeyê molekûlên avê tevlê hewayê dibin û hewayê nav difin şêdar dikin. Hewayê şêdarbûye, bi hesanî ji [[Parzûna xaneyê|parzûnê xaneyê]] [[sikildanok]]an diguhaze û derbasî nav xwînê dibe.

=== Bêhnkirin ===
[[Wêne:1403 Olfaction ku.jpg|thumb|337x337px|Difin endamê hestê bêhnkirinê ye.]]

[[Hestê bêhnkirinê|Bêhnkirin]] bi navbeynkariya hestewergiran rû dide. Cureya [[hestewergir]]ên ji boj bêhngirtinê kîmîkewergir e<ref name="Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.</ref>. Li esmanê difinekelênê de [[rûkeşeşane]]ya bêhnkirinê (bi îngilîzî:''olfactory epithelium'') heye. Rûkeşaşaneya bêhnkirinê demarexanyên hestê yên kûlkdar lixwe digire. [[Dendrît]]ên demarexaneyan di nav lîncemadeya difnekelênê dirêj dibin<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" />. Gava molekulên bêhndar di nav hewayê de digihîje esmanê difnekelênê, di nav lîncemadeyê de dihele(ditiwêne)<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">OpenStax, Anatomy & Physiology, OpenStax ,2013
[https://openstax.org/details/books/anatomy-and-physiology]</ref>. Molekulên bêhnê bi kûlkên hêstedemarexaneyan ve tên girtin, ev rewş ji bo hêstedamarexane dibe kartêker. Demarexaneyên hestê ev kartêkerê radigihîne mejî, li mejî hestê bêhnînê peyda dibe. Anko molekulên bêhndar bi hewayê henasegirtinê dikeve nav difin, di nav lînca difinê de dihele û ji aliyê hestewergiran wekî kartêker tên girtin û ber bi [[Mejî (mejiyê mezin)|mejî]] ve tên şandin, bo peydabûna [[hestê bêhnkirinê]]. Loma dive difinekelên hertim şil be û bi lîncemadeyê dapoşî be ko bêhna malekûlan bên girtin.

=== Rêkxistina hevsengiya pestoya perdeya guh ===

Guhê naverast, bi navbeynkariya [[Coga ostakî|coga ostakiyê]] bi gewriya difinî (bi îngilîzî:''nasopharnx'') ve girêdayî ye<ref name="Modern Biology"/>. Difinekelên jî di devere gewriya difinî de bi dawî dibe, ango hewayê henasegirtinê ji difinekelênê derbasî beşa gewriya difinî dibe. Di navbera beşa [[guhê derve]] û [[guhê naverast]] de perdeya dengê heye. Coga ostakî ji [[Gewriya mirov|gewriya]] difinî dirêjê beşa [[guhê naverast]] dibe. Deng û hewa bi [[coga bihistinê]] digîhîje perdeya guh. Dengên berz li ser perdeya guh pesto peyda dike. Dibe ko ev pestoya yekalî ziyan bide perdeya guh, loma divê pestoya ji aliyê derve tê, li aliyê guhê naverast ve bê hevsengkirin. Hewayê ko ji dev û difin digihîje gewriyê, bi navbeynkariya coga ostakîyê, tê guhaztin heta guhê naverast. Bi vî awayê pestoya hewayê yeksan dibe li ser herdu aliyên perdeya guh<ref name="Human biology">Sylvia S. Mader, D., & Windelspecht, M. (2015). Biology (12th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education. </ref>.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî|2}}{{Anatomiya lawiran}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Anatomiya mirov]]
[[Kategorî:Endam (biyolojî)]]
[[Kategorî:Sîstema sehkirinê]]