Çavkaniya Femînîzm bibîne

{{Agahîdanka giştî
}}

'''Femînîzm''' rêzek tevger û îdeolojiyên civakî-siyasî ye ku armanc dikin ku wekheviya siyasî, aborî, kesayetî û civakî ya zayendan diyar bikin û saz bikin.<ref name="Brunell & Burkett">{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/feminism |sernav=Feminism |paşnav1=Brunell |pêşnav1=Laura |paşnav2=Burkett |pêşnav2=Elinor |malper=Encyclopaedia Britannica |tarîxa-gihiştinê=21 gulan 2019 }}</ref><ref name="Lengermann & Niebrugge">{{Jêder-kitêb |sernav=The Concise Encyclopedia of Sociology |paşnav1=Lengermann |pêşnav1=Patricia |paşnav2=Niebrugge |pêşnav2=Gillian |tarîx=2010 |weşanger=John Wiley & Sons |isbn=978-1-40-518353-6 |paşnavê-edîtor1=Ritzer |pêşnavê-edîtor1=G. |rûpel=223 |beş=Feminism |paşnavê-edîtor2=Ryan |pêşnavê-edîtor2=J.M. |urlya-beşê=https://books.google.com/books?id=Dz4wU64f_JYC&q=feminism+%22principle+that+women+are+human+beings+equal+to+men%22 }}</ref><ref name="Mendus">{{Jêder-kitêb |sernav=The Oxford Companion to Philosophy |lînka-sernav=The Oxford Companion to Philosophy |paşnav1=Mendus |pêşnav=Susan |tarîx=2005 |weşanger=Oxford University Press |isbn=978-0-19-926479-7 |paşnavê-edîtor1=Honderich |pêşnavê-edîtor1=Ted |lînka-edîtor1=Ted Honderich |çap=2 |rr=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont0000unse_f5n3/page/291 291]–294 |beş=Feminism |lînka-nivîskar=Susan Mendus |sala-orîjînal=1995 }}</ref><ref name="Hawkesworth">{{Jêder-kitêb |sernav=Globalization and Feminist Activism |url=https://archive.org/details/globalizationfem0000hawk |paşnav=Hawkesworth |pêşnav=Mary E. |weşanger=Rowman & Littlefield |sal=2006 |isbn=978-0-7425-3783-5 |rr=[https://archive.org/details/globalizationfem0000hawk/page/25 25]–27 }}</ref><ref name="Beasley">{{Jêder-kitêb |sernav=What is Feminism? |url=https://archive.org/details/whatisfeminismin0000beas |paşnav=Beasley |pêşnav=Chris |weşanger=Sage |sal=1999 |isbn=978-0-7619-6335-6 |cih=New York |rr=[https://archive.org/details/whatisfeminismin0000beas/page/3 3]–11 |lînka-nivîskar1=Chris Beasley (Australian gender studies researcher) }}</ref> Femînîzm di wê baweriyê de ye ku civak pêşî li nêrîna mêr digire û di van civakan de neheqî li jinan tê kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=JKAUXu9vpn0C |sernav=The Routledge Companion to Feminism and Postfeminism |paşnav=Gamble |pêşnav=Sarah |tarîx=2001 |weşanger=Routledge |isbn=978-0-415-24310-0 |rr=VII |beş=Introduction |sala-orîjînal=1998 }}</ref> Hewldanên ji bo guhertina vê di nav de têkoşîna li dijî stereotipên zayendî û avakirina derfet û encamên perwerdehî, pîşeyî, û di nav kesane de ji bo jinan bi qasî yên mêran in.

Tevgerên femînîst ji bo mafên jinan hatine meşandin, di nav de mafê dengdanê, namzediya ji bo wezîfeyên giştî, kar, heqdestê wekhev, xwedîkirina milk, perwerdehiyê, peymanan, di nav zewacê de xwedî mafên wekhev û betlaneya jidayikbûnê jî di nav de, kampanya ji bo mafên jinan. Ev tevger hê jî berdewam dikin. Femînîstan her wiha ji bo misogerkirina rêgirtina ji ducaniyê, kurtajên qanûnî, û entegrasyona civakî û ji bo parastina jin û keçan ji destavêtin, destdirêjiya seksî, û şîdeta nav malê xebitîne.<ref name="Echols">{{Jêder-kitêb |url=https://archive.org/details/daringtobebadrad0000echo |sernav=Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967–1975 |paşnav=Echols |pêşnav=Alice |weşanger=University of Minnesota Press |sal=1989 |isbn=978-0-8166-1787-6 |cih=Minneapolis |lînka-nivîskar=Alice Echols |gihiştina-urlyê=registration }}</ref> Guhertinên di standardên cil û bergên jinan de û çalakiyên laşî yên pejirandî yên jinan gelek caran bûne beşek ji tevgerên femînîst.<ref name="Distillations">{{Jêder-magazîn |paşnav1=Roberts |pêşnav1=Jacob |sernav=Women's work |magazîn=[[Distillations (magazine)|Distillations]] |tarîx=2017 |cild=3 |hejmar=1 |rr=6–11 |url=https://www.sciencehistory.org/distillations/magazine/womens-work |tarîxa-gihiştinê=22 adar 2018 }}</ref>

Hin lêkolîner kampanyayên femînîst wekî hêza sereke ya li pişt guhertinên civakî yên dîrokî yên ji bo mafên jinan dihesibînin, bi taybetî li rojava, ku hema hema bi gerdûnî bi destxistina mafê dengdana jinan, zimanê bê zayendî, mafên jinberdanê ji bo jinan (di nav de gihandina rêgezên ducaniyê û kurtajê) û mafê ketina peymanan û xwedîkirina mal û milkên jinan tê hesibandin.{{Jêder-kitêb |sernav=Disciplining Feminism: From Social Activism to Academic Discourse |url=https://archive.org/details/discipliningfemi0000mess |paşnav=Messer-Davidow |pêşnav=Ellen |weşanger=Duke University Press |sal=2002 |isbn=978-0-8223-2843-8 |cih=Durham, [[North Carolina|NC]] }}<nowiki></ref></nowiki> Tevî ku parêzvaniya femînîst bi giranî li ser mafên jinan e, û bûye, lê hin femînîst amaje dikin ku azadiya mêr di nav armancên wê de cih bigire, ji ber ku ew bawer dikin ku mêr jî ji rola kevneşopî ya zayendî zirarê dibînin. Teoriya femînîst a ku ji tevgerên femînîst derketiye, armanc dike ku bi lêkolînkirina rolên jinan ên civakî û ezmûnên jiyîn re xwezaya newekheviya zayendî fam bike; teorîsyenên femînîst ji bo ku bersivê bidin mijarên di derbarê zayendê de teoriyên di warên cûrbecûr de pêş xistine.<ref name="Chodorow1989">{{Jêder-kitêb |url=https://archive.org/details/feminismpsychoan00chod_0 |sernav=Feminism and Psychoanalytic Theory |nivîskar=Chodorow, Nancy |weşanger=Yale University Press |sal=1989 |isbn=978-0-300-05116-2 |cih=New Haven, Conn. }}</ref><ref name="gilligan1977">{{Jêder-kovar |paşnav=Gilligan |pêşnav=Carol |sal=1977 |sernav=In a Different Voice: Women's Conceptions of Self and of Morality |url=http://hepg.org/her-home/issues/harvard-educational-review-volume-47,-issue-4/herarticle/women-s-conceptions-of-self-and-of-morality_917 |kovar=[[Harvard Educational Review]] |cild=47 |hejmar=4 |rr=481–517 |doi=10.17763/haer.47.4.g6167429416hg5l0 |tarîxa-gihiştinê=8 hezîran 2008 |tarîxa-arşîvê=9 kanûna paşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210109134048/https://www.hepg.org/her-home/issues/harvard-educational-review-volume-47,-issue-4/herarticle/women-s-conceptions-of-self-and-of-morality_917 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Gelek tevger û îdeolojiyên femînîst bi salan pêş ketine û nêrîn û armancên cuda temsîl dikin. Kevneşopî, ji sedsala 19an vir ve, femînîzma lîberal a pêla yekem ku bi reformên di çarçoveyek lîberal-demokratîk de li wekheviya siyasî û hiqûqî digeriya, berovajî tevgerên jinên proleter ên kedkar bû ku bi demê re li femînîzma sosyalîst û marksîst a li ser bingeha teoriya têkoşîna sinifan pêş ket.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=YUDpDwAAQBAJ |sernav=Gender, Generations, and Communism in Central and Eastern Europe and Beyond |paşnav1=Artwińska |pêşnav1=Anna |paşnav2=Mrozik |pêşnav2=Agnieszka |tarîx=3 hezîran 2020 |weşanger=Routledge |isbn=978-1-000-09514-2 }}</ref> Ji salên 1960-an vir ve, ev her du kevneşopî jî bi femînîzma radîkal re têne berevajîkirin û bi navê femînîzma pêla duyemîn ji bo ji holê rakirina serdestiya mêr, bang li ji nû ve rêkûpêkkirina radîkal a civakê dike; Bi hev re femînîzma lîberal, sosyalîst û radîkal carinan wekî "sê dibistanên mezin" ên ramana femînîst têne binav kirin.

Ji dawiya sedsala 20an vir ve, gelek celebên nû yên femînîzmê derketine. Hin cûreyên femînîzmê têne rexne kirin ku tenê perspektîfên spî, sinifa navîn, yên ji zanîngehê, heteroseksuel, an jî zayendparêz têne hesibandin. Van rexneyan bûne sedema afirandina formên femînîzmê yên taybet ên etnîkî an pirçandî, wek femînîzma reş û femînîzma interseksyonal. Hin femînîst angaşt kirin ku femînîzm gelek caran mîsandrî (nefreta li dijî mêran) û bilindkirina berjewendiyên jinan di ser ya mêran re derdixe pêş, û rexne dikin ku helwestên femînîstên radîkal hem ji bo mêr û hem jî ji bo jinan zirar e.

== Dîrok ==
Bo cara yekemîn goteya '''Femînîzmê''' bi awayê şiroveyî û di mijareke nojdarî (tibî) de bi zimanê [[Fransa]]yî, bona geşekirina endam û taybetmendiyên zayendî (cinsî) yên nexweşan û bi taybetî mêrekî bi kar dihat ku wisan xuya bû ku seba wan taybetmendiyên jinane di laşê xwe de zecir dikişand. Piştre [[Alexandre Dumas]] [[nivîskar]]ê Fransayî ev goteya di biroşûrekê de li jêr navê [[Mêr]] û [[Jin]], di warê wan jinan de bi kar anî ku bi awayekî bi berçav wekî mêran rabûn û rûniştin dikirin. Femînîzm wekî goteyeke siyasî, ji sala 1937an a Zayînî pêde kete nava [[çand]]a Fransayê de.

Divêt em bibêjin Femînîzm (serhildanek ji bo xwestekên hiqûqî yên jinan) di dawiya sedsala 19’an ya Zayînî û li pey lome û gazindeyên derheq hinek newekheheviyên [[civak]]î de pêk hat û ev newekheviyane şirove kirin û dîtingehên cur bi cur anîne hole, bi awayekê ku bi sedema girêdayîbûna dîtingeh û nêzîkatiyên Femînîstî bi dibistanên Felsefî û siyasî yên [[Rojava]], çiqên curbicur ji Femînîzmê pêk hatin, ku her yek ji wan bi lênihêrîneke taybet û cuda, li pirsên hiqûqî yên jinan dinihêrin, ku Femînîzmên: [[Radîkal]], [[Lîberal]], [[Sosyalîst]], [[Post Modern]] û [[Îslam]]î, ji girîngtirîn curên Femînîzmê ne. Lê bi awayekî giştî vana hemûyan armancek hevbeş hene ku ew jî dijberiya bi ferq û cudahî û sitema tixmî re ye. Lê bi sedema wê zulma ku li wan tê kirin, berhevdanên cur bi cur derdixin hole û li ser vê bingehê jî rêyên cur bi cur pêşniyar dikin. Bi gotina Dirînk Wîlfard, ya baş ev e ku di ciyê goteya Femînîstê ji goteya Ên Femînîst mifah bihê wergirtin. Çinkî bûr û rayên Femînîstî ev hinde zaf in ku mirov nikare hemûyan di çemkekê de kom biket. Yanî çi pênaseyeke yekînî (wahid) ji Femînîzmê çi nine. [[Xatûna Rojê Kawiz]], ji Femînîstên naskirî di vî warî de dibêje: “Min bi xwe jî nezanî kanê Femînîzm çî ye.

[[Simone de Beauvoir]] , Femînîzmê bi awayekî giştî bi wateya çalakî û xebata di rêya xwestekên jinan da pênase diket. [[Marî Lûîze Canson]], Femînîzmê bi xebata dijberî [[Seksîzm]]ê, yanî mifah wergirtina nebaş ji cinsê jin di civakê, yan jî xebata bi dijî wê pênase dike.

Hinek ji jinên radîkaltir, dîtingeh û raya wan ji Femînîzmê, şikandina pergala bav serdestiyê bi awayê pergala heyî û nehêlana parvekirina kar li gorî cinsiyetê bi taybetî di malbatê de ye.

Bîr û ra û dîtingehên cur bi cur di nava Femînîstên cîhanê de hene, lewma ji dehsala 1980an ya Zayînî pêde di ciyê Femînîzmê de ji goteya “Ên Femînîzm” (Femînîstan) mifah tê wergirtin.

[[Xatûna Nîrê Tûhîdî]], nivîskara pirtûka Femînîzm, [[Demokrasî]] û Îslametî’yê bawer e ku mirov dikare hinek bingehan peyda biket ku hemû kes wê yekê bipejirîne, lê pênaseya wê ji Femînîzmê bi vî awayî ye. Bawerî bi wekheviya maf, firsendan, îmkanatan û ciyê civakî yê jin û mêran û cehd û tekoşîn di warê ji nav birina desthilatxwaziya cinsî û mêr serdestiyê û bi dawî anîna zulm, ferq û cudahî û tund û tûjiya bi dijî jinan. Bi vî awayî ya ku gişt Femînîzman bawerî pê heye û niqteya hevbeş ya wan e, di du pirsan de tê kurt kirin:

'''1.Jin bi sedema cinsiyeta xwe bendewarê destê ferq û cudahiyê ne.'''

'''2.Ev ferq û cudahiya nabe bimîne û divêt ji nav here.'''

Ev ji nav çûna wê jî hewcehî bi goherîna sîstema aborî, siyasî û civakî heye. Di hemberî vê yekê de Femînîzman di du pirsên sereke de bi hev re dijberî heye, ku ev dijberiya bûye sebebê pêkhatina girûpên curbicur yên Femînîstî.

'''A) Sedema bindestiya jinan'''

'''B) Rêçareya guherîna rewşa jinan'''

== Dibistanên Femînîstî ==

'''1. Femînîzma Lîberal'''
Armanca wan pêkhatina civakeke du cinsî ye. Civakek ku endamên wê, nêr yan mê ne, lê taybeymendiyên jinane yan mîrane bi hev re ferq û cudahiyekî zor nîşan nadin. Evane bawer in ku ji rêya guherîna yasayan û pêkanîna firsendên zaftir ên hînkirinê û yên [[aborî]] û çûna jinan bo nava bazneya kar û xebatên civakî mirov dikare bigihîje van armancan.

'''2. Femînîzma Marksîstî'''
Femînîzm berhema cehd û tekoşîna wan jinan e yên ku Marksîzm pan û berfireh kirin, da ku bikarin şiroveyeke bicî ji bo jêrdestî û zulma ji jinê di civakên sermayedarî de peyda bikin. Bi raya Dibistana Femînîzma Marksîstî, guherînên aborî çavkaniya bindestiya jinan in û şoreşa senetî û retkirina sermayedariyê sebebkarê rizgariya jinan ji rewşa niha ye.

'''3. Femînîzma Radîkal'''
Radîkal Femînîzm sebebê bindestiya jinan di xwezaya xwe bi mezinzanîn û tund û tûjiya mêran de dizanin û bawer in ku newekheviyên di navbera jin û mêran de reh û rîşalên kûr di çand û awayê bîrkirinan de heye û şoreş di yasayan de heya wî çaxî ku di nava çanda heyî de pêk bihêt, tenê dermanek e ji bo birînên kûr yên cinsê mê. Armanca Radîkal Femînîstan pêkhatina civakeke bêy cinsiyetê ye.

'''4. Femînîzma Sosyalîst'''
Bi raya vê girûpê di gişt civakan de, cinsê nêr bi ser cinsê mê de têkiliyeke xwedî desthilat pêk aniye, lê ev têkiliya di pergala sermayedariyê de bi awayê bab serdestiyê derketiye holê, ku radeya zulma ku li jinan tête kirin nîşan dide. Femînîst Sosyalîst pergala aborî û desthilata bav serdestiyê bi sebebekarê bindestiya jinan dizanin û xebata çînayetî û cinsiyetî bi rêçareya rewşa jinan dizanin.

'''5. Femînîzma Post Modern'''
Bi raya wan her çandekê (ferhengekê) ji arîşeyên civaka xwe re bersîvên xwecî hene, ku divêt tenê di çarçoveya hemen wê çandê de bû nirxandin, lê jin di rewş û herêmên cur bi cur de divêt rêyên cur bi cur ji bo berêkaniya bi bav serdestiyê re peyda bikin. Hinek ji rewşenbîrên vê grûpê li ser parastina taybetmendiyên jinane pê dadigrin û bawer in ku jin hewcehî [[malbat]]ê û hebûna [[zarok]]an e. Post Modernîzm sebebê jêrdestiya jinan, wan riftaran dizane ku ji destpêka ji dayîkbûnê di navbera [[keç]] û [[kur]] de cudahiyan pêk tîne. Lewra civakekê bi baş dizane ku du cinsiyetî be û tê de wekheviya mafê jin û mêr hatibe parastin.

'''6. Femînîzma Îslamî'''
Bawer e ku bona pêşîgirtin ji sekolarkirina civakê û Îsalmê, divêt mirov ser ji nû ve dest bi Îslamîkirina civakê biket, çinkî tirsa bingehîn ya [[Rojava]]yê li ser civaka Îslamî, xetera çandî ye, ne siyasî û aborî. Di vê navberê de jinan rola bingehîn hene. Çinkî hilgirên eslî yên çandê têne hesibandin. Lewra “Hicab” (li xwekirin), tenê ne nîşaneya şerm û heyayê ye, belkî berjenga berevanî ji Îslamê, parastina çarçoveya malbatê û nasnameya Îslamî ya civakên misilman e. Ew gilî û gazindeyan ji malbateke kevneşop û li gorî serdestiya mêr dikin. Armanca wan hebûna malbateke li gorî rola her yek ji wan û retkirina serdestiya mêr e. Ew demokrasiyê di malbatê de bi altirnatîveke baş ji bo serdestiya mêr dizanin û li ser rola jinan li beşdariya di nava kar û barên siyasî û civakî de pê dadigrin.

Di dawiyê de divêt em bibêjin ku armanca bingehîn ya Femînîzmê xebata dijberî rolê ji pêşde diyarîkirî yê jinê, ji hêla civakê ve ye.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
* http://www.rizgari.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=397 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100101194715/http://rizgari.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=397 |date=2010-01-01 }}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Femînîzm| ]]
[[Kategorî:Teoriyên civakî]]
[[Kategorî:Termînolojiya femînîst]]