Çavkaniya Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê bibîne

{{Agahîdank dewleta dîrokî
| nav kurdî          = Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê
| nav                = جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران<ref> Ervand Abrahamian (2008) «A history of modern Iran» Cambridge University Press, Page 59-61</ref><ref> Hunter, Shireen (2004). Islam in Russia. Center for Strategic and International Studies. p. 317. ISBN 9780765612823.</ref>
| nav ziman          = [[Zimanê farisî]]
| nav2               = 
| nav2 ziman         = 
| berê1_rûpel        = Xanedana Qacaran
| berê1 al           = State flag of Persia (1907–1933).svg
| berê2_rûpel        = 
| berê2 al           = 
| sal destpêk        = 1920
| sal dawî           = 1921
| paşê1_rûpel        = Xanedana Qacaran
| paşê1 al           = State flag of Persia (1907–1933).svg
| al                 = Flag of Persian Socialist Soviet Republic.svg
| nîşan              = Emblem of the Persian Socialist Soviet Republic.svg
| nexşe              = Locator map Iran Gilan Province.png
| binnexşe           = Nexşeya herema Gîlanê
| paytext            = [[Reşt]]
| ziman              = [[Zimanê gîlekî|Gîlekî]]<br>[[Zimanê farisî|Farisî]]<br>[[Zimanê rûsî|Rûsî]]
| dirav              = 
| hikûmet            = Komara sosyalîst
| sernav serokA      = Serok
| serokA1            = [[Mîrza Kûchek Xan]]
| serokA1 sal        = {{nowrap|1920 - 1921}}
| sernav serokB      = 
| serokB1            = 
| serokB2 sal        = 1920 - 1921
| berê1              = [[Xanedana Qacaran]]
| paşê1              = [[Xanedana Qacaran]]
| berê2              = 
| ol                 = [[Îslam]]-[[Şiîtî]]
}}
'''Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê''' (bi [[farisî]]: جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران) an ji '''Komara Sovyet a Îranê''', '''Komara Sovyet a Gîlanê''',<ref> Mattair, Thomas (2008). Global Security Watch—Iran. Praeger Security International. p. 7. ISBN 9781567207576.</ref> komareke ku demeke kurt li herêma [[Gîlan (parêzgeh)|Gîlanê]] nehat naskirin bû ku bi êrîşa [[Rûsya]]yê ya li ser [[Îran]]ê hatibû avakirin û ji sala 1920 heta 1921 dom kir.<ref> Schapour Ravasani: Sowjetrepublik Gilan: die sozialistische Bewegung im Iran seit Ende des 19. Jh. bis 1922, Basis-Verlag, Berlin 1980.</ref>

== Peşdîrok ==
Di dema [[Şoreşa makezagonê]] de (1905-1911) yekemîn wergera [[Farisî]] ya Manîfestoya [[Komûnîzm|Komunîst]] di sala 1909an de li [[Reşt]]ê hat çapkirin. Serhildêrên Dşengalî yên [[Mirza Kuchik Khan|Mirza Kuçik Xan]], ku berê beşdarî şoreşa makezagonê bûbûn, ji sala 1914an vir ve li [[Teberistan|bakurê Îranê]] operasyon dikirin. Bi alîkariya [[Împeratoriya Almanî|Alman]] û [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]], wî di Şerê Cîhanê yê Yekem de leşkerên Rûsyaya Tsarist derxistin û ji Lîwaya Kozakên Farisî, ku ji hêla efserên Tsarist ve hatibû damezrandin, bêçek kirin.<ref> Die Kranke Mann von Teheran, Jürgen Gölz 2014</ref>

Heta sala 1917 Kucek Xan bi 3000 Dschangali hemû Gîlanê hukum kir, piştî derketina Şoreşa Oktoberê Rûsên paşvekişandin, bi talîmata Bolşevîkan, çekên xwe ji Dschangali re hiştin. Di nava Cengalî de, li dora Ehşanollah Xan baskek anarşîst ligel Kuçek Xan derket holê.

[[Keyaniya Yekbûyî|Îngilîsên]] ku piştgirîya [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Artêşa Spî ya dijî Sovyetê]] di bin serokatiya general Denikin de dikirin, dixwestin zeviyên petrolê yên li derdora Bakûyê ewle bikin. General Lionel Dunsterville û Dunsterforce wî di sala 1918 de Cengalî têk birin. Kuçek Xan paşê teslîmî Brîtanyayê bû, lê ne ji hukûmeta navendî ya Tehranê re. Dema ku Îran di sala 1919an de piştî peymana Îngilîstan-Îranê (1919) bi Brîtanyaya Mezin re li dijî Rûsya Sovyetê bû qada bicihkirinê, Îngîlîzan bi Kuçek Xan re peymanek nelirêtiyê pêk anî.<ref> Jana Forsmann: Testfall für die „Großen Drei“: Die Besetzung Irans durch Briten, Sowjets und Amerikaner 1941–1946 (= Dresdner historische Studien; Bd. 10). Böhlau, Köln/Weimar 2009</ref>

== Dewletkirînê Gilanê ==
[[Wêne: Mirza teeghi.jpg|thumb|150px|Mirza Kucek Xan]]
Di sala 1920an de, bi êrîşa dijber a [[Artêşa Sor]], li bakurê Îranê serhildanek li dijî Brîtanyayê pêk hat, ku encama îxrackirina şoreşgerî ya bi alîkariya çalak ya Yakov Blyumkin bû. Sovyetan li pey Nobedarên Spî yên [[Rûsî]] çûn [[Gîlan (parêzgeh)|Gîlanê]] û Anzeliyê ku Dunsterville û Denikin paşde vekişiyabûn dagir kirin. Di Hezîrana 1920 de, [[Partiya Komunîst a Îranê]] (paşê Partiya Tudeh) di bin serokatiya serokê partiya çep a radîkal [[Cefer Pîşewarî]] û Sekreterê Giştî yê sosyalîst Agayev de hat damezrandin. Eniya yekgirtî ya Cengî û KP, bi alîkariya Sovyetê, di 5ê Hezîrana 1920an de Reşt (û herwiha [[Mazenderan (parêzgeh)|Mazenderan]]) girt û Komara Sosyalîst a Sovyetê ya Farisî, bi piştgirîya [[Deryaya Qezwînê|Fîloya Xezerê]] ya Bolşevîk û 2000 leşkerên Artêşa Sor di bin kontrola waliyê leşkerî yê Sovyetê de, îlan kir. Bi ser de jî Artêşa Sor a Îranê hat avakirin û [[Ehşanollah Xan]] jî fermandarê wê bû.<ref>Mehdi Parvizi Amineh: Die globale kapitalistische Expansion und Iran: Eine Studie der iranischen politischen Ökonomie (1500–1980). Lit Verlag, Münster 1999, ISBN 3-825-84440-4 (Google Books).</ref>
<ref>Hans-Georg Ebert, Henner Fürtig</ref><ref>Hans-Georg Müller: Die Islamische Republik Iran. Historische Herkunft – Ökonomische Grundlagen – Staatsrechtliche Struktur. Hrsg. von Günter Barthel, Akademie Verlag, Berlin 1987.</ref>

==== Mohra posteyê di sala 1920 de ji aliyê Komara Sovyet a Îranê ve hatiye derxistin ====
Piştî ku Sovyet vekişiya, Ehşanollah bi alîkariya Pîşewarî di 21ê Tîrmeha 1920an de xwe da ser hikumeta şoreşgerî û li hember [[Tehran]]ê dest bi pêşdeçûnên maceraperestî kir, ku bû sedema windahiyên giran. Di vegerê de, Tûgaya Kozakên Farisî, ku di destpêkê de ji hêla Artêşa Sor ve hate şikandin, lê ji hêla Brîtanî ve ji nû ve hate avakirin, di dawiya 1920 de Reşt dagir kir.
[[Wêne: Gilyan1920.jpg|thumb| Mohra posteyê ya Komara Sovyet a Îranê]]
Li sirgûnê li Bakûyê, CP ji hev perçe bû, piştî ku Pîşçewarî li şûna Sosyaldemokratê berê Haidar Xan Amu Ogli ji aliyê Sovyetê ve hat guhertin. Tenê di gulana 1921 de Ehşanollah, Kucek Xan û [[Haîdar Xan]] eniyek yekbûyî ya nû ava kirin. Di Hezîrana sala 1921ê de Ehşanollah dîsa bi 2000 mêran êrîşî Tehranê kir, lê ew têk çûn û herî bi hêztirîn beşên Artêşa Sor a Îranê di dawiyê de hatin rûxandin.<ref>George Lenczowski (1968). Russia and the West in Iran. Greenwood Press. ISBN 0-8371-0144-1.</ref><ref>Nasrollah Fatemi (1952). Diplomatic History of Persia. Russell F. Moore. ASIN B0007DXLE2. LCCN 52011977.</ref>
<ref>Ebrahim Fakhrayi, Sardar-e Jangal (The Commander of the Jungle), Tehran: Javidan, 1983.</ref>
<ref>Gregor Yaghikiyan, Shooravi and jonbesh-e jangal (The Soviet Union and the Jungle Movement), Editor: Borzouyeh Dehgan, Tehran: Novin, 1984.</ref>

Paşê Encama Şoreşê di 30ê Tîrmeha 1921ê de Ehşanollah derxist û di 4ê Tebaxê de Kucek Xan û Haîdar Xan karîbûn sîstemeke din a Sovyetê li Reştê ava bikin. Kucek Khan bi darbeyekê û kuştina Haidar hewl da ku pêşî li êrîşa dijber a leşkerên hikûmetê bigire. Lê Riza Xan, paşê [[Reza Şah|Reza Şah Pehlewî]], di wê demê de fermandarê giştî yê Tûgaya Kozakên Farisî, pêşniyara teslîmbûnê ya ku bi garantîya otonomîya Gîlanê ve girêdayî ye red kir. Reşt di dawiyê de di 2ê çiriya paşîn, 1921 de ket. Mîrza Kuçek Xan bi nîv cemidî hat girtin, birin Reştê û di 2ê Kanûna Pêşîn 1921ê de serê wî jê kirin. Serê wî yê jêkirî wek belgeya mirina wî birin Tehranê û di 10ê Kanûna Pêşîn a 1921ê de pêşkêşî Reza Xan kirin.<ref> Cosroe Chaqueri: The Soviet Socialist Republic of Iran. 1995, S. 363.</ref>

== Tevgera Sovyetê li Azerbaycanê ==
Di 7ê Nîsana 1920an de, Artêşa Sor a Sovyetê jî êrîşî [[Azerbaycana Rojhilat (parêzgeh)|Azerbaycana Îranê]] (Azarbaycān) kir, ku di 23ê Hezîrana 1920an de li Tebrîzê komara din a Sovyetê bi navê [[Demokrasî|Komara Demokratîk]] a Azarbaycān hat damezrandin. Lêbelê, ew ji vekişîna Sovyetê xilas nebû û di 14ê îlona 1920an de ji hêla leşkerên hukûmetê ve hate hilweşandin û serokên wê hatin darve kirin.<ref> Gerhard Endreß: Der Islam in Daten. C.H. Beck, München 2006</ref>

== Chlebnikow û Jessenin li Komara Sovyetê ya Gîlanê ==
Ji Nîsana heta Tebaxa 1921, [[Velîmir Chlebnikow]] di Komara Sovyetê ya Îranê re geriya; di Orduya Sor de wek mamoste kar kiriye û diviyabû li [[Gîlan (parêzgeh)|Gîlanê]] mamostetiya zarokên xan bike.<ref> Vladimir Genis, Krasnaia Persiia: Bol'sheviki v Giliane, 1920-1921. Dokumental'naia khronika (Moscow 2000).</ref> Ji vê gerê çerxa helbestan derket holê. Sergey Yesenin jî li Komara Sovyetê di rê de bû, ew bi hevalê xwe [[Primakov]] re li navenda leşkeran bû.<ref> Cronin, Stephanie, "Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian Left. Routledge, 2004.</ref>

== Mijarên têkildar ==

* [[Xanedana Pehlewiyan]]
* [[Dîroka Îranê]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1920an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Dîrok]]
[[Kategorî:Îran]]
[[Kategorî:1920 li Îranê]]
[[Kategorî:1921 li Îranê]]