Çavkaniya Mîtolojiya kurdî bibîne

[[Wêne:Hesinkar Kawa.jpg|thumb|Peykerê Kawayê hesinkar ku li bajarê Efrînê bû (Peyker niha ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatiye hilweşandin)]]
[[Wêne:Şahmaran.jpg|thumb|Wêneya Şahmaran.]]
'''Mîtolojiya kurdî''', têgeheke kolektîf e ji bo bawerî û bikaranînên koma gelên kevnar ên ku ji aliyê çandî, etnîkî yan jî zimanî ve girêdayî ne ku li çiyayên [[Kurdistan]]ê (li bakurê rojavayê Zagrosê), bakurê [[Mezopotamya]] û başûrê rojhilatê [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] dijîn. Di mîtolojiya kurdî de berî ku baweriya wanê [[Paganîzm]] ya [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ya beriya ku ew dibin [[misilman]] yan jî [[Xiristiyanî|xirîstiyan]] efsaneyên herêmî, efsane û folklora wan vedihewîne.

Di mîtolojiya [[kurd]]î yên kevnar ku heta îro hatine û mîtolojiyên herî ku têne zanîn mîtolojiya [[Kawayê Hesinkar|Kawayê hesinkar]], [[Şahmaran]] û mîtolojiya [[Teyrê pepûkê]] ye.

== Kawayê hesinkar ==
{{Gotara bingehîn|Kawayê Hesinkar}}
Yek ji mîtolojiyên kurdî ya ku heta roja îro hatiye mîtolojiya [[Kawayê Hesinkar|Kawayê hesinkar]] e.<ref name="Marashi2008">{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=q0_vSbSidaQC&pg=PA78 |sernav=Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940 |paşnav=Marashi |pêşnav=Afshin |tarîx=2008 |weşanger=University of Washington Press |isbn=978-0-295-98820-7 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/historypersiafr01malcgoog |sernav=The history of Persia : from the most early period to the present time |paşnav=Malcolm |pêşnav=John |tarîx=1976 |weşanger=[Tehran] : Imperial Organization for Social Services |kesên-din=Harvard University }}</ref> Li gorî mîtolojiyê, beriya 2500 û 2600 salan hesinkarekî bi navê Kawa hebûye ku di bin desthilatdariya padîşahekî [[Suryanî|Asûrî]] yek pir zalimê bi navê [[Dehak]], jiyaye.<ref name="Marashi2008"/> Ev padîşah gelek zalim bû û li gorî efsaneyê li ser her milê wî mar yan jî birîn hebûn. Ji bo ku van her du maran têr bike, her roj du zarokên [[kurd]] wek qurban dianî qesra xwe û aşpêjên wî mejiyê van her du zarokan wek xwarinê didan marên wî. Di dawiyê de du kesên bi navê [[Armayel]] û [[Garmayel]] ku ji vê zilmê bêzar bûne û dixwazin tiştekî bikin, wek aşpêj dikevin qesra padîşah. Her du aşpêj li cihê zarokan mejiyê pez ji bo xwarina marên padîşah amade dikin û alîkariya zarokan dikin ku zarok bi dizî ji qesrê birevin û derkevin serê çiyan. Bi demê re gelek zarok û kes li serê çiyayan zêde dibin. Artêşeke bi serokatiya [[Kawayê Hesinkar|Kawa]] di 20ê adarê de ber bi qesra padîşahê zalim [[Dehak|Dehaq]] ve diçe û [[Kawayê Hesinkar|Kawa]] bi derbên çakûç û xencera xwe bi ser dikeve û padîşah dikuje. Bi kuştina [[Dehak]] re, [[Kawayê Hesinkar|Kawa]] li hemû girên derdorê agir pêdixe û peyama serkevtinê ji kesên serê çiyayan re dişîne. Bi vî awayî gelê [[kurd]] ji destê padîşahê zalim rizgar dibe û roja din [[bihar]] tê.<ref name="Marashi2008"/>

Di heman demê de ev têgeha mîtolojîk bi roja [[Newroz]]ê re jî hatiye girêdan.

== Şahmaran ==
{{Gotara bingehîn|Şahmaran}}
=== Guhertoya yekem ===
Di yek guhertoya efsaneyê ya ku tê gotin de, Şahmaran jîndarek xwedî nîv mar û jin e. Kurê malbateke feqîr Camsab û hevalên xwe, di nav daristanê de bîreke ku tê de hingiv heye dibînin û Camsab ji bo ku hingiv derxîne dadikeve ser bîrê. Lê hevalên wî ji ber çavbirçîtiya xwe, piştî ku hingiv derdikeve Camsab di bîrê de dihêlin. Piştî demekê Camsab cihê ku ronahiya dibîne axê dikole û ji ber ku [[ax]] diqelişe xwe li baxçeyekî dibîne. Xwediyê baxçeyê Şahmaran yanî şahê maran e. Şahmaran bi guhdarîkirina çîroka Camsab, piştî ku behsa nankoriya mirovan dike, dihêle ku Camsab bi salan li baxçeyê wê bijî. Lê piştî demekê ciwan dibêje, ji ber ku bêriya malbata xwe kiriye, dixwaze ji wî baxçeyê derkeve. Şahmaran bi du şertên xwe wî berdide. Her du şerên Şahmaran ev e ku, Camsab [[cihê Şahmaran]] ji kesî re nabêje û qet nakeve delavşokê (hemam). Sedema van şertan, ji ber ku kesên ku bi şahmaran re rû bi rû maye û dema bikeve delavşokê (hemam) bi pûlên li ser çermê maran tê pêçandin.

Li ser vê yekê Şahmaran û Camsab li hev dikin, Camsab vedigere malê û bi malbata xwe re jiyana xwe didomîne. Lê rojekê mîrê welêt nexweş dikeve û wezîr dibêje ku dermanê nexweşiyê tenê xwarina goştê Şahmaran e. Paşê Mîr fermanan dide ku her kesî tovê delavşokê bikin. Jiber ku li laşê Camsab pûlên maran derdikeve, eşkere dibe ku Camsab cihê Şahmaran dizane. Camsab ji ber ku piştî îşkenceyê nikare li ber xwe bide, cihê Şahmaran dibêje ka Şahmaran li ku ye. Dema ku Şahmaran tê girtin û dema ku dema Camsab dibîne, heman tişta ku salên berê li ser nankoriya mirovan Camsab ji Şahmaran re gotiye, Şahmaran ji Camsab re dibêje û paşê li wir tê kuştin.

=== Guhertoya duyem ===
Di demekê de şivanek sêwî hebûye ku bi dê û bi du xwîşkên xwe re jiyan kiriye. Şivan ku hemû jiyana wî bi xwedîkirina ji bizin û pezan pêk dihat, rojekê bi bizinên xwe re diçe serê çiyayek. Bi germahiya havînê re diweste û xwe avêt siya darekê. Çavên şivan di navbera xew û şiyariyê de diçû û vedigere, demekê govenda mêşên hingivîn ên di nava zinaran de ye, dibîne. Ew li mêşên ku li dora zinar dizivirin meraq dike. Ji ber ku nikare meraqa xwe nikare bi şiva destê xwe kulika ku mêşên hingivê çûne dikole, valahiyeke fireh û kûrtir derdikeve holê. Çi qas kulik mezin be, mêşên hingiv ew qas zêdetir li dora diwarên çala bîrê de direqisin. Gava hinekî din jî dikole, dibîne ku dibîne ku di bîrê de bi şanan hingiv di bîrê de heye. Her çiqas ew çend şanê hingivê hilde jî lê dibîne ku hingivê zêde li dawiya valahiyê de ye. Hewl dide ku kevir a li devê bîrê rake û xwe berde bîrê lê nikare.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://www.indyturk.com/node/306046/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/kad%C4%B1n-ruhlu-bir-efsane-%C5%9Fahmaran |sernav=Şeyhmus Çakırtaş {{!}} Kadın ruhlu bir efsane: Şahmaran |tarîx=2021-01-26 |malper=Independent Türkçe |ziman=tr |roja-gihiştinê=2022-10-18 }}</ref>

Piştre li ser vê yekê gazî du hevalên xwe yên şivan ên ku gelek ji wan hez dikir, dike. Gava her sê şivan bi hev re kevir dihejînin, dibînin ku şikeftek ku dişibe bîreke kûr tijî hingiv e. Bi dîtina van hingivan ew karê derxistina hingivan li hev dabeş dikin kar û dest bi derxistina hingivan dikin. Çend rojan şivanê sêwî yê li gorî dabeşkirina kar, bi werîsê dadikeve xwarê, yek bi yek şanê hingivan berhev dike û hevalên wî dikişîne jor. Karên tofkirina hingivan qediya ye, ji texmînên wan zêdetir hingiv berhev kirine. Bi qedandina berhevkirina hingivan re şivanê sêwî werîsê bi xwe ve girêdide ku hevalên wî, wê ji bîrê bikişînin. Lê mixabin hevalên wî ji ber pirbûna hingivê ku hatiye derxistin xwe şaş dikin û difikirin jibo ku hingiv hemî ji wan re bimîne hevalê xwe dihêlin di bîrê de. Bi vî awayî hevalê xwe di şikeftê de dihêlin û carek din kulika şikeftê dikirin û ji wir diçin.<ref name=":0" />

Dayika şivanê sêwî her çiqas li çiya û zozanan dikeve û li hemû qulên daran û şikeftan dinêre jî tu şopêkî kurê xwe nabîne. Hevalên wî yên ku xayintî li şivanê sêwî kirin e, hingiv firotine û dewlemend bûne. Şivanê sêwî ku di şikeftê de asê maye, nikare dengê xwe bigihêje kesî, çend rojan difikire ku çi bike û bi westayî dikeve xewê. Ew jî nizane çend rojan yan jî çend şev razaye, dema ku hêviya xwe winda dikir, di tariyê de ronahiyek dibîne. Bi şiva destê xwe dest bi kolandina cihê ku ronahî jê tê dike û ji nişkeve çalek dadikeve. Ev çala ku hildiweşe rê li di cîhanek bi tevahî cûda jê re vedibe û her ku gavekê davêje, ew berjêr dibe û di kûrahiya rêyekê de tê kişandin. Şivanê sêwî ku ji ber ketina xwe nekarîbû demekê bi ser xwe de were, dema ku çavên xwe vedike ku li der û dora xwe dinêre, dibîne ku her cure bedewî li cihekî ku her cure hêşînayî (sebze) û fêkî lê hene. Di vê cîhana bêhempa de ji bilî maran tu zindî li der û dora wî tune ne. Li hemberî vê dîtinê hem matmayî dimîne û hem jî ditirse. Du marên mezin ên ku nêzî şivan dibin, wî digihînin nava koşkekî mezinê ku gelek balkêş û xweş e. Di orta odeyê de jinek ku nivê bejna xwe, ji jêr de mar û ji jor de mirovek jin e ku pir bedew e li ser kursiyê rûniştiye.<ref name=":0" />

Piştî ku Jina nîv mar ku li ser rûniştekê rûniştibû, piştî ku got ew wî nas dike û çîroka îxaneta ku ew pê re rû bi rû maye, dizane û xwe wek Şahmaran ango "Şahê Maran" dide naskirin, jêre dibêje “Ne hewce ye ku hûn bitirsin, heta ku ez li vir bim, mar ne ji te re ne jî ji mirovên din re tiştekî nakin. Marên di taca min de jî bi mejiyê min ve hatine girêdan."

Tiştê ku hatiye serê şivan, mîna ku ew bi xwe jî jiyabe, ji şivan re dibêje. Şivan bi vê dîmena balkêş matmayî dimîne, jiber vê matmayiya xwe hindik dimîne ku zimanê xwe daqurtîne. Şahmaran ji şivan re dibêje: “Hemû xwestekên te dê were cih, hûn rihet bin.” Ji bilî mayîna li welatê maran pê ve tu rêyek ji şivan re namîne. Bi demê re di navbera Şahmaran û şivan de nêzîkbûn çêdibe û heft qatan di binê erdê de evînek çêdibe.

Gelek dem derbas dibe, şivan difikire ku dem hatiye ku daxwazek ji Şahmaran bike û ji Şahmaran re dibêje “Tevî ku ez ji te hez dikim min bêriya dayîka xwe û her du xwişkên xwe kiriye, kesek tine ku li wan xwedî derkeve. Nizanim ew niha çi dikin û rewşa wan çiye. Ez ji we dixwazim ku hûn min bişînin ba wan." Tevî ku Şahmaran ji ber ku pir ji şivan hez dike naxwaze şivan bişîne, lê jiber ku şivan dixwaze here, dilê wî jî naşkine. Ji şivan re dibêje: "Ez ê te bişînim. Lê ez dizanim, eger ez te bişînim, wê mirina min bi destê te be, tuyê min bikujî. Şivan soz dide Şahmaran û jê re dibêje “Ev bi sedema mirina min be jî, ez ê tu carî xiyanetê li te nekim”. Şahmaran ji şivan re dibêje "Tiştê ku tu nizanî ez dizanim. Çûna te mirina min e. Lê ger daxwaza te çûyîn be ezê te bişînim"

Piştî vê axaftina di navbera wan de Şahmaran ji şivan re dibêje “Berî ku ez te bişînim ez ê hinek tiştan ji te re bibêjim: <blockquote>''“Welatek heye, deşt û zozanên wê yê bilind heye. Li ser wan deştan çiyayekî bilind heye. Gelên wî welatî her sal tên zozanên bilind. Salê rojekê gel tên ser kaniyê û kêfa xwe distînin, piştre di tasan de şîr dadigrin û li wir dihêlin Piştî ku gel ji wir diçin, hemû mar diçin û ji wan tasan şîr vedixwin û vedigerin. Ew roja ku wekê roja me ji me re hatiye diyarkirin, ez ê jî tême wir.”</blockquote>

Gava ku şivan piştî demeke dirêj vedigere gundê xwe, dibîne ku xwişkên wî mezin bûne, diya wî ji ber şîn û giriyê çavên wê kor bûye, her du hevalên wî yên ku xiyanet lê kirine, bi pereyên ku ji hingivan qezenc kirine, dewlemend bûne. Dema ku diçe ba diya xwe, diya wî bi bêhna kurê xwe wî nas dike û çavên wî ji şahiyê vedibin. Diya wî dibîne ku kurê wê mezin bûye û xortekî bedew jê derketiye. Şivan bi vegerîna gundê xwe, tê bihîstin ku padîşah li welêt nexweş ketiye. Hemî nojdarên welêt têne gazî kirin ku padîşah çarekê jêr e bibînin û wî nexweşiya baş bikin. Nojdarên ku nikarin ji nexweşiya padîşah re çare bibînin, bi fermana padîşah serê wan tê jê kirin. Hemî nojdar têne kuştin, li welat tenê nojdarek maye. Padîşah gazî wî dike û jê dixwaze ku çareyek ji nexweşiya wî re bibîne. Ji ber ku nojdarên din gelek dermanan ceribandine, ev nojdar tenê vebijarkek pêşkêşî padîşah dike û ji padîşah re dibêje “Dermanê te Şahmaran e, tu goştê xwe bipêjî û bixwî tuyê sax bibî. Ji xeynî vê tu derman tune ku nexweşiya te derman bike.” Padîşah dipirse: "Ez Şahmaran li ku dikarim bibînim?" Doktor ji Padîşah re dibêje: “Li welatê we yekî Şahmaran dîtiye. Ew kesê ku Şahmaran dîtiye li ser pişta wî nîşana Şahmaran heye. Werin em delavşokeke mezin ava bikin û hemû mêrên welêt bînin û ji wan bixwazin ku cil û bergên xwe derxin da ku di vê delavşokê de xwe de bişon. Bi vî awayê kesê ku Şahmaran dîtiye ji nîşana li ser pişta wî, emê nas bikin.”

Li ser vê yekê ferman tê dayîn ku hemû mêrên welêt di delavşoka padîşah de xwe bişon. Dema hemû mêrên hatin ku xwe bişon cil û bergên xwe ji xwe dikirin, padîşah û nojdar li nîşana Şahmaran a li ser laşê wan geriyan. Hemû mêrên welêt di delavşoka padîşah de xwe dişon, lê nîşana ku lê digerin li ser laşê tu kesî de nayê dîtin. Ji ber ku heta wê rojê tenê kesekî Şahmaran dîtiye. Êdî “Kî maye?” tê pirsîn. Wezîrên padîşah dibêjin ku kurê pîrejinekê li cihekî dimîne, çend sal berê winda bûye û piştî demek dirêj paşê vedigere mala xwe. Paşê gazî şivan dikin ku xwe di delavşoka de bişo. Haya Şivan ji nîşana Şahmaran a li ser pişta wî tineye. Gava ku şivan xwe tazî dike, nîşana zêrîn a Şahmaran li ser pişta te di navbera herdu milên wî de xuya dibe. Nojdar diqîre "Ev mirovê ku em lê digerin," ev e, dibêje. Badîşah fermana dide nobedaran ku şivan bigirin. Şivan ji bo ku jê wan re bêje Şahmaran li ku dîtiye, îşkence lê tê kirin. Şivan soza xwe ya ku daye Şahmaran bi cih tîne û li di derbarê Şahmaran de yek gotinê jî nabêje. Padîşahê ku ji şivan tiştek hîn nebû, dê û xwişkên şivan digirin. Ji şivan re dibêjin dema ku şivan cihê Şahmaran ji wan re nebêje ew ê dayik û her du xwîşk ên wî bikujin. Li ser vê yekê şivan qels dibe û tine ziman dike ku wî Şahmaran dîtiye. Şivan dibêje, dema ku biharê vedibe û kulîlk li deştên bilind ên welêt vedibin, mar ji axê derdikevin û salekê carekê ji şîrên ku ji aliyê welatiyan ve li kaniyê tê datînin mar vedixwin û Şahmaran tenê wê demê derdikeve holê.

Wekî ku Şahmaran di dema ku şivan li bal wê bû, gotiye, şivan xiyanet lê kiriye û hemû agahiyên ku dê bibe sedema mirina wê şivan dide padîşah. Padîşah haziriya xwe li ser gotina şivan dike û li benda roja ku Şahmaran xuya dibe, disekine. Di dawiyê de roja ku padîşah li bendê ye tê. Padîşah bi nojdar û nobedarên xwe re diçe cihê ku dê Şahmaran lê bigire û li kêleka kaniya ku tasên şîr lê mane, dikeve kemînê. Welatiyên ku wê rojê diçin deştê dîsa li ser kaniyê kom dibin. Şahiya dikin, rîtûelên xwe pêk tînin, şîrikên xwe li ber kaniyê dihêlin û diçin. Piştî ku gel ji wir diçin, wek her sal, hemû mar yek bi yek ji binê erdê derdikevin şîrê xwe yê têr vedixwin, yek ji tasên şîr vedixwin û vedigerin hêlînên xwe. Bi vî awayî roj nîvî dibe. Li cihê ku wê Şahmaran bê, Padîşah û leşkerên xwe di xweveşartinê de ne. Padîşah dibîne ku nîv mar û nîv jin Şahmaran li ser pişta du marên mezin tê ser kaniyê ku şîrê xwe vedixwe. Li ser vê yekê leşkeran Şahmaran dixin dîl digirin. Şahmaran di kemînekê de hatiye girtin, hewlên xwe xilas kirinê wî bê feyde dimîne. Şahmaran tê girtin û tê zincîr kirin. Şahmaran berê xwe da şivan û dibêje: "Min dizanibû ku tû ê îxanetê li min bikî. Lê berî ku min bibin, destûr bidin ku ez tiştekî ji maran re bêjim." Ji bo ku di navbera mirov û maran de dijminatiyek bê dawî çênebe ji maran re dibêje: “Niha dest bi şer nekin. Ez diçim, lê ez ê roja nehê ya hefteyê vegerim. Heta wê rojê divê mar ji binê erdê derkevin û li seranserê cîhanê belav bibin. Heta ku ez bêm, divê her yek ji we li cihekî dinyayê be." (Şahmaran tê derdixe ku ewê êdî venagere jiber vê yekê ew roja ku di hefteya de tine, roja nehê dibêje. Şahmaran bi vî awayî pêşî li marên ku ji ber esaretê wê marên ku xwe amade dikin ku şerê mirovan bikin asteng dike. Mar tenê bi li ser axaftin Şahmaran ji binê erdê derdikevin û li seranserê cîhanê belav dibin.

Padîşah, ku Şahmaran dîl girtibû, ji wir digire û dibe. Şahmarana ku bi şîreta nojdar weke qurbanekê tê serjêkirin, weke ser, laş û dûv dikin sê beş. Her perçeyek jî di beroşek cuda de tê kelandin. Bijîjk ji bo xwe ava perçeya serê Şahmaran, ji bo şivan laş û ji padîşah re bi dûvikê vediqetîne. Nojdar a ku ji ava serî Şahmaran dixwe, dest bi têgihiştina zimanê hemû zindiyan û nebatan dike û dest bi dîtina bûyerên ku dê pêşî lê bibin, dike. Di bin zexta padîşah de şivan parçeyê laşê wî dixwe, lê ji ber ku îxanet li heval û hezkirê xwe kiriye û îxanet li Şahmaran kiriye, dest bi xeman dike. Padîşah jî ku ji ava dûvê Şahmaran ku jehra maran lê tê berhevkirin dixwe, dimire.<ref name=":0" />

== Teyrê pepûkê ==
{{Gotara bingehîn|Teyrê pepûkê}}
[[Wêne:Cuculus canorus.jpg|thumb|Teyrê pepûkê.]]
Teyrê pepûkê mîtolojiyek e ku tê bawerkirin ku keçekê sêwî ji tirsa dêmariya xwe birayê xwe yê ji xwe biçûktir kuştiye û ji ber vê yekê li xwe nifir û ji Xwedê xwestiye ku bibe teyr heta dewra dinyayê jibo şîna birayê biqîre. Li gorî mîtolojiyê ev keç bûye Teyrê pepûkê.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://www.tunceliemek.com.tr/NewsDetail/Pepuk-Kusu-Efsanesi/175/36847 |sernav=Pepuk Kuşu Efsanesi |malper=Tunceli EMEK Gazetesi |roja-gihiştinê=2022-10-20 |roja-arşîvê=2022-10-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20221020050428/https://www.tunceliemek.com.tr/NewsDetail/Pepuk-Kusu-Efsanesi/175/36847 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Teyrê pepûkê bi taybetî li herêma serhedê her sal di biharê de dertê heta ku giha hişk dibe, bi dengekî ku dengê peyva "pepûk" diqîre.

Di demekê malbatek li gundekî çiyayî yê biçûk li jiyan kirine û du zarokên wanê yek kur û yeka din jî keç hebûn. Hemî xwestekên vê malbatê di asteke bi kêf, bextewarî û şadiyê de dihate cih.<ref name=":1" /> Ev her du zarokên delal, ku li gundê ku lê dijîn, gelekî tên ecibandin, di bin siya darên li quntara çiyayan de, di nav bedewiya deştên ku şîn û kesk e, heta ku rojekê dayika wan ji nişkeve nexweş ket û dimire, bi jiyaneke pir kêfxweşî mezin dibin.

Bi mirina dayika her du zarokan hemî kêfxweşî, aramî û bextewariya malbatê veguherand xemgîniyê û hilweşand. Bira û xwîşk wek berê ne keniyan û ne jî bi kêfa xwe dileyîstin. Piştî demekê ji ber ku kesê ku li malê xwarinê çêbike tune bû, bavê wan neçar ma ku ji nû ve bizewice. Dema ku bavê wan zewicî, dêmariya wan bêzar bû û zarokên wê çênedibû. Ji ber wê jî qet ji zarokan hez nedikir û dijminatî li zarokan dikir. Kengî fersend bi dest dixist, xerabiyê dikir û çi ji xerabî ji destê wê dihat li zarokan dikir. Dema ku bavê zarokan ji mal diçû xerabî û zexta li ser zarokan zêde dibû. Zarok bi şev û roj kar bi wan dida kirin, li wan dixist û ditirsand ku ji kesî re nebêjin. Bi van hemî xerabiyan, zarokan bi fikra ku ji bavê xwe re bêjin û bavê wan ji wan bawer nake, hewl didan ku jiyana xwe bidomînin.<ref name=":1" />

Di rojeke biharê de ku dîsa bavê wan ne li malê bû, dêmariya wan çtur, kêr û adodekek dide bira û xwîşka wî ji bo tofkirina kerengan dişîne çiyê. Xwîşk û bira serê sibê zû ji mal derkevin û bi rê dikevin. Xwişka wî yek bi yek kerengan ku ji erdê derdixe divêjê turika ku li ser pişta birayê wê ye û bi vî awayî heta ku tarî dibe, kerengan tovdikin. Xwîşka wî li turika ku li pişta birayê wê, lê dinihêre ku ji sê çar gerengan pêştir di turikê de gereng tineye û turika li pişta birayê wê vala ye. Xwîşk û bira jibo ku turika wan vala ye matmayî dimînin û xwîşk ji birayê xwe re dibêje: "Te gerengên ku min avêtiye turê te ji sibê ve bi dizî xwariye, ne wisa?" "Niha emê çawa vegerin malê?" Dêmariya me dê me bikuje! ji birayê xwe re hêrsa xwe dide nîşan. Birayê wî dibêje: "Na xûşkê, ez sond dixwim ku min nexwariye, ji xeynî yek kerenga ku te daye min ku ez bixwim!" Lê bira çi dibêje xwîşka xwe nade bawer kirin. Bira ji xwîşka xwe re dibêje: "Ku tu ji min bawer nakî, zikê min biqelêşe û lê binêre"<ref name=":1" />

Xwişka wî kêr digire û zikê birayê xwe diqelêşe û bi qelaştina zikê birayê xwe dibîne ku ji xeynî gerenga ku wê daye birayê xwe mîda birayê vala ye, li ser vê derdikeve holê ku birayê wê kerengan nexwariye. Xwîşka wî bawer dike ku birayê wê rast gotiye. Xwîşk wî birîna birayê dipêçe û hewl dide ku wî ji mirinê xilas bike lê birayê wê di cih de jiyana xwe ji dest dide.

Xwişka wê jiber ku ji birayê xwe bawer nekir û dibe sedema mirina wî, ji vê êş û janê matmayî ma û li wir birayê xwe bi ava kaniyê şuşt û bi hêsiran veşart. Ji bo ku cihê definkirinê diyar bibe li kêleka tirba wî şitlek dar datîne. Dema ku ew vegeriya malê, bavê wê birayê wê dipirse. Xwîşka wî ji bavê xwe re dibêje: “ Birayê min hinekî westiya ye, bi darbiran re were”. Lê dem çiqas dereng dibe dîsa birayê wê nayê. Ji aliyekî ve tirsa bavê wê û ji aliyê din ve jî jibo birayê wê dilê wê diperite. Ji ber êş û jana birayê xwe di wî êvarê de bi Xwedê de fîzar dike, dibêje: “Ey Xwedayê min, min bike teyrê pepûk û bihêle ez herim van çiyayan, ku heta dinya bizivire, ez ji çiyayan ber bi çiyayan ve bigerim û pepûk birayê min" Daxwaza keçikê ew êvar ji aliyê Xwedê ve tê qebûlkirin û keçim dibe Teyrê pepûk û diçe ser dara li ber serê cihê ku birayê veşartiye disekine dest qêrîniya pepûkê dike. Li gorî mîtolojiyê heta îro jî ev keçik wek teyrekî pepûk li çiyayan digere û ji ber kuştina birayê xwe xwe ji her kesî re kuştina birayê xwe dibêje.

Her demsala biharê dema kereng ji erdê şin dibe dest bi qêrîna pepûkê dike heta demsala havînê ku kereng hişk dibe berdewam dike. Li gorî mîtolojiyê ev teyr di dema degewaziya xwe de wiha dibêje:<ref name=":1" />
{|cellspacing="40" rules="cols"
|
:'''Kurmancî'''
:“Pepûk”
:“Keko”
:“Kî kir”
:“Min kir”
:“Kî kuşt” 
:“Min kuşt” 
:“Kî şuşt”
:“Min şuşt”
|
:'''Zazakî'''
:“Pepû”
:“Kekû”
:“Kam kerd”
:“Mi kerd”
:“Kam kîşt” (çîşt)
:“Mi kîşt” (çîşt)
:“Kam şut”
:“Mi şut”
|}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Mîtolojiya kurdî| ]]
[[Kategorî:Mîtolojî|kurdî]]