Çavkaniya Okyanûsa Hindî bibîne

[[Wêne:Indian Ocean laea relief location map.jpg|thumb|Okyanûsa Hindî]]
[[Wêne:Paises afectados por el terremoto del Oceano Indico de 2004.png|thumb|Navenda erdheja sala 2004an li Okyanûsa Hindî]]
[[Wêne:2004 Indonesia Tsunami.gif||thumb|Pêlên erdhejê]]
'''Okyanûsa Hindî,''' di nav pênc beşên okyanûsê yên [[cîhan]]ê de okyanosa sêyemîn mezintirîn cîhanê ye. Rûava okyanosê 70.560.000 km² (çarçik) e. Ji sedî %19.8 ji ava li ser rûyê erdê digire û xala herî kûr a okyanûsê 8.047 mêtre ye. [[Okyanûs]], ji aliyê bakur ve [[Asya]], li aliyê rojava ve [[Afrîka]] û li aliyê rojhilat ve [[Awistralya|Awistiralya]] ve hatiye dorpêç kirin. Li gorî pênaseya ku tê bikar anîn, li başûr bi [[Okyanûsa Başûr]] an [[Antarktîka|Antarktîkê]] ve girêdayî ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Indian+Ocean |sernav=Definition of INDIAN OCEAN |malper=www.merriam-webster.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2022-01-24 }}</ref>

== Erdnîgarî ==
Sînorên Okyanûsa Hindî, wekî ku ji hêla [[Rêxistina Hîdrografî ya Navneteweyî]] ve di sala 1953an de hatî destnîşan kirin, [[Okyanûsa Başûr]] dihewîne lê ne deryayên marjînal ên li ser çemê bakur ku di sala 2000an de IHO [[Okyanûsa Başûr]] ji hev veqetand ku avên başûrê 60°S ji Okyanûsa Hindistanê lê deryayên marjînal ên bakur tê de bûn.<ref name=":0">{{Jêder-kitêb |url=http://worldcat.org/oclc/779611793 |sernav=An illustrated encyclopedia of traditional Māori life : taonga tuku iho |paşnav=1908-1979. |pêşnav=Reed, A. W. (Alexander Wyclif), |tarîx=2012 |weşanger=New Holland |isbn=978-1-86966-361-2 |oclc=779611793 }}</ref> Meridyonal, Okyanûsa Hindî ji [[Okyanûsa Atlantîk]] ve bi 20° merdîdyana rojhilatî ve, li başûr ji Cape Agulhas û ji [[Okyanûsa Mezin|Okyanûsa Pasîfîkê]] bi merîdyana 146°49'E, ji başûr ji xala herî başûr a Tasmania dimeşe, tê veqetandin. Rêjeya herî bakur a Okyanûsa Hindî (di nav de deryayên marjînal) bi qasî 30° bakur li [[Kendava Besreyê|Kendava Farisî]] ye.<ref name=":0" />

Tevahiya Okyanûsa Hindî li Nîvkada rojhilatî ye û navenda Nîvkada rojhilatê, 90emîn merdîdyana rojhilat, di xala 90emîn a rojhilat re derbas dibe.
== Avhewa ==
Gelek taybetmendiya Okyanûsa Hindî wî cûda dike. Okyanûs Hindî bingeha [[Ava Germ a Tropîkî]] ya mezin pêk tîne, ku dema bi atmosferê re têkildar dibe, hem li herêmê hem jî li gerdûnî bandorê li avhewa dike. [[Asya]] hinardekirina germahiyê asteng dike û rê li ber venekirina termokîna Okyanûsa Hindî digire. Ew parzemîn di heman demê de mûsona Okyanûsa Hindistanê, ya herî bihêz a li ser Dinyayê dimeşîne, ku dibe sedema guherînên demsalî yên mezin di herikên deryayê ku di nav de berevajîkirina Pêla Somalî û Herika Mosonê ya Hindî heye. Ji ber gera Walkera Okyanûsa Hindî, rojhilatên ekvatorî yên domdar tine. Bilindahiyên avê li nêzîkê [[Kevana Afrîka]] û [[Nîvgirava Erebistanê|Nîvgirava Erebî]] li [[Nîvkada Bakur]] û li bakurê bayên bazirganî li [[Nîvkada Başûr]] pêk tên.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Schott |pêşnav=Friedrich A. |paşnav2=Xie |pêşnav2=Shang-Ping |paşnav3=McCreary |pêşnav3=Julian P. |tarîx=2009-01-27 |sernav=Indian Ocean circulation and climate variability |url=http://dx.doi.org/10.1029/2007rg000245 |kovar=Reviews of Geophysics |cild=47 |hejmar=1 |doi=10.1029/2007rg000245 |issn=8755-1209 }}</ref>

Avhewaya bakurê ekvatorê di bin bandora hewaya mûsonê de ye. Bayên bakur-rojhilat ên xurt ji cotmehê heta nîsanê dewam dikin. Ji gulanê heta cotmehê bayê başûr û rojava serdest dibe. Li Deryaya Ereban, Mûsona tund baran dibarîne ser parzemîna Hindistanê. Li nîvkada başûr, ba bi gelemperî nermtir in, lê bahozên havînê yên li nêzî Mauritius dikarin dijwar bin. Dema ku bayê mûsonê diguhere, carinan bager li peravên Deryaya Ereban û [[Behra Bengalê]] dikevin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://oceanographer.navy.mil/indian.html |sernav=Indian Ocean Facts |tarîx=2001-08-02 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2022-01-25 |tarîxa-arşîvê=2001-08-02 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20010802084832/http://oceanographer.navy.mil/indian.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Nêzîkî ji sedî 80 ji barana salane ya giştî li Hindistanê di havînê de diqewime û herêm ew qas bi vê baranê ve girêdayî ye ku di pêşerojê de gelek şaristanî jiber van baran ên zêde winda bûne.

Guherbariya mezin a di [[Monsona Havînê]] ya Hindistanê de jî ji pêş-dîrokî de qewimiye, bi qonaxek bihêz, şil a bi 33.500–32.500 BPyê; qonaxek qels û hişk 26.000–23.500 BZ; û qonaxek pir qels a bi 17.000–15.000 BPyê, ku bi rêzek bûyerên gerdûnî yên dramatîk ên wekî [[Bølling-Allerød]], [[Heinrich]] û [[Younger Dryas]] re têkildar e.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctt1gxp7rg.41 |sernav=Govin Chunder Dutt, et al. |paşnav=Dutt |pêşnav=Govin Chunder |tarîx=2012-06-25 |weşanger=Anthem Press |rr=295–301 }}</ref>

Okyanûsa Hindî okyanûsa herî germ a [[cîhan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.worldatlas.com/articles/which-ocean-is-the-warmest.html |sernav=Which Ocean Is The Warmest? |tarîx=2020-08-20 |malper=WorldAtlas |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2022-01-25 }}</ref> Tomar ên germahiya okyanûsê yên demdirêj germbûnek bilez û domdar li Okyanûsa Hindî destnîşan dikin. Di salên 1901–2012 germahiya okyanûsê bi qasî 1.2&nbsp;°C, ji bo herêma hewzeya germ hatiye pîvan.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.7312/columbia/9780231159050.003.0007 |sernav=“It’s the Roxy and I’m Roxy” |paşnav=Melnick |pêşnav=Ross |tarîx=2014-06-17 |weşanger=Columbia University Press |rr=251–305 }}</ref>
== Oşînagrofî ==
Ji sedî 40, ji bermayên Okyanûsa Hindî di fanên Indus û Ganges de tê dîtin. Hewzeyên okyanûsê yên ku li tenişta quntarên parzemînê ne, bi piranî tort ên bejahî hene. Okyanûsa başûrê eniya polar (nêzîkî 50° firehiya başûr) di hilberîna biyolojîkî de pir zêde ye û ji hêla tort ên ne-stratîfîk ên ku bi piranî ji tort ên silicî pêk tê, serdest e. Li nêzî qadên bilind ên mezin ên navîn a sê okyanûsan, ji ber rêjeya belavbûna wê ya pir hêdî, ji bilî Başûrê rojavayê Hindistanê, qata binê okyanûsê bi kêmasî ciwan e û ji ber vê yekê tort ên avê kêm e.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.2973/dsdp.proc.1.1969 |sernav=Initial Reports of the Deep Sea Drilling Project, 1 |paşnav=Ewing |pêşnav=M. |paşnav2=Worzel |pêşnav2=J.L. |tarîx=1969 |weşanger=U.S. Government Printing Office |series=Initial Reports of the Deep Sea Drilling Project }}</ref>

Herikînên okyanûsê bi giranî ji hêla mûsonê ve têne kontrol kirin. Du gerokên mezin, yek li nîvkada bakur ku li gorî hêla demjimêrê diherike û yek jî li başûrê ekvatorê berevajiyê demjimêrê diherike (tevî Keyana Agulhas û Herika Vegerê ya Agulhas), modelên herikînên serdest pêk tînin. Di demsala mûsonê ya zivistanê de (Mehên Mijdar-Sibat) gerguhêz li bakur 30°S berevajî dibe û di zivistanê û demên derbasbûyî yên di navbera mûsonan de ba lawaz dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://worldcat.org/oclc/1061272043 |sernav=The monsoon currents in the north Indian Ocean |paşnav=AS |pêşnav=Shankar, D Vinayachandran, PN Unnikrishnan, |weşanger=Elsevier Science |oclc=1061272043 }}</ref>

== Deryayên dighêne Okyanûsa Hindî ==
Deryayên dighêne Okyanûsa Hindê ev in: [[Deryaya Endeman]], [[Deryaya Erebî]], [[Deryaya Sor]], [[Kenala Mozambîkê]], [[Deryaya Lakadîv]], [[Kendava Bengal]], [[Kendavê Edenê]], [[Kendava Farisî]], [[Kendava Mezin a Awistralyayî]], [[Kendava Omanê]] û [[Tengava Malakayê]]

== Giravên Okyanûsa Hindî ==
Giravên mezin yên Okyanûsa Hindî ev in: [[Madagaskar]], [[Srî Lanka]] û [[Îndonesiya|giravên Îndonesiyayê]]

== Erdheja sala 2004 ==
Di sala [[2004]]an de nêzîkî [[Sûmatra]] (giraveke [[Indonesiya]]yê) [[erdhej]]ek bi hêzê 9,2 li ser [[lêgirtina Richter (rîxter)]] çêbû. Bêtirî 300.000 mirov mirin. Pêlên erdhejê gihîştin heya [[Somalya]]yê 5.200 km dûr.

Koordînatê navenda erdhejê {{Koord|3|33|N|95|8|E|display=inline|name=Erdheja sala 2004}}.
== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Indian Ocean}}

{{Pênc Okyanûsên Cîhanê}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|22|S|76|E|type:waterbody|display=title}}

[[Kategorî:Asyaya Başûr]]
[[Kategorî:Asyaya Rojava]]
[[Kategorî:Okyanûsa Hindî| ]]