Çavkaniya Pêjgeha kurdî bibîne

{{Kurd}}
[[Wêne:Xwarin-shingal1.jpg|thumb|Destexaneyek (sifre) ji herêma Şingalê]]
[[Wêne:Indian_naan_bread.jpg|thumb|Nanê tendûrê]]
[[Wêne:MANTI.jpg|thumb|[[Xingal]], bi tevî îsot, rûnê nivîşkî û çêncê]]
[[Wêne:Kadaif in Sofia 20090406 004.JPG|thumb|[[Qedayîf]] li Kurdistanê jî hezkirî ye]]
[[Wêne:Shkembe-chorba.jpg|thumb|Gelek cureyên [[hûr (xwarin)]]ê hene]]
[[Wêne:TaratorBg.jpg|thumb|[[Caciq|Cacix]]]]
[[Wêne:Milchreis.jpg|thumb|[[Gulol]]]]
[[Wêne:Tirshîn.jpg|thumb|[[Tirşîn]] ([[Dihok]])]]
[[Wêne:Tirşik (Kurd-dish).JPG|rast|thumb|[[Tirşik]]a Mêrdînê]]
[[Wêne:Şilikî.jpg|rast|thumb|[[Şilikî]]]]
[[Wêne:Kutilk(kurd-dish).jpg|rast|thumb|[[Kutilka dîlanê]]]]

'''Pêjgeha kurdî''', '''aşpêjxaneya kurdî''', '''kulîna kurdî''', '''metbexî kurdî''', '''xwarinên kurdî''' ji cure û dewlemendiya xwarinên kurdî re tê gotin.

[[Kurdistan]] mîratgirê şarezayiyên mezin e. [[Med]], [[urartû]], hurrî, [[sasanî]], rom û gelekan bandora xwe hîştine. [[Mezopotamya]] ku parek axa Kurdistanê jî dikevê, wekî landika, dergûşiya mirovahiyê tê zanîn. Cara pêşîn li vir ajal hatine kedîkirin, mirovahî fêrî bikaranîna alavên jiyanê hêsantir dikin û cotyariyê bûne.

Di xwarinên kurdî de [[pincar]]ên [[bihar]]ê, berhemên [[şîr]], [[savar]], sebze û [[goşt]] cihekê girîng digirin. Bi dehan cureyên kufteyê tên xwarin. Bi taybetî parêzgehên herêma [[Tolhildan]]ê, [[Meledî]], [[Gurgum]], [[Dîlok]] ji aliyê çêkirina kufteyan ve gelek navdar in.

Li Kurdistanê herwiha [[suryanî]], [[ereb]], [[terekeme]], tirkoman jî dijîn. Dewlemendiya çanda wan a xwarinê jî tevlî ya kurdan bûye. Cure cure xwarinên sebzeyê, bi cure cure nanan tê xwarin. Seleteyên kurdî pirranî ji [[arûf]] (xiyar), fringî (bacanê sor), [[pîvaz]]a heşîn, [[bexdenûs]], [[kahû]] û biharbêhnan ([[biharat]]) e.

Taştêyên kurdî jî gelek dewlemend in. [[Hingiv]], [[toraq]], cureyên [[penîr]]an, [[hêk]], [[zeytûn]], [[fêkî]] xwarinên bingehîn ên taştêyê ne. Bo vexwarinê jî pirranî [[çay]]a reş tê ser destexaneya kurdî.

== Trî bûye Trauben, xwînî bûye Wine, Wein, le Vin ==

Kurdistan warê rezvaniyê ye. Pirr berê bav-kalên kurdan [[rezvanî]] bipêş xistine, ji tiriyê nîmetên cuda cuda hilberîne. Peyva tirî derbasî gelek zimanan, herwekî yên [[Ewropa]]yê jî bûye. Bi [[almanî]] ''[[tirî]]'', ''Trauben'' e. Ji tiriyê [[şerab]] çêkirine, jê re ''xwînî'' gotine. Lewra dişibiya xwînê.

Peyva şerab rengdêrek e, di wateyê ''"ava şor a şêran"''. Xwînî bi hatine [[Îskenderê Mezin]] an pirr berê ve wekî ''gwînî'', ''wîn'', ''vinum'', ''kvinum'' derbasî yewnanî û latînî, ji wê jî derbasî zimanên nûjen ên îro yên li ewropa bûye. Bi latînî vinum, bi almanî Wein, bi îngîlîzî wine, fransî vin e ku hemî jî ji peyva kurdî ''xwînî'' (wekî xwînê) bingeha xwe digirin.

== Bandora xwarinên kurdî gelek e ==
Xwarinên kurd bandoreke mezin li xwarinên gelên cîran kirine, gelek cureyê xwarinê herçendî navên wan jî bi kurdî ne, di qada navneteweyî de li ser gelên din tên hejmartin. Sedem, nebûna dem û dezgehên kurdî ye.

Xwarinên kurd ji pêdivî, bandor û xwezaya jiyana wan in. Heger koçerî kiribîn bo mînak [[nanê sêlê]] bipêş xistine, lewra bi xwe re gerandina [[tendûr]]ê dijwar e. Heger cotyar bûne, xwarinên sebze, heger rezvanî kiribin bo mînak pelên (pelgên) [[tirî]]yan bikaranîne. Li peravên [[Deryaya Navîn]] ku êlên kurdan li wir dijiyan û bi damezrandina komara [[Tirkiye]]yê re ji wir birêkûpêk hatin derxistin, xwarinên deryayî, xwarinên ji goştê masiyan bipêşketibû.

Xwarinên [[kurd]], [[ermenî]], [[faris]], [[mazenderanî]], [[gilakî]], [[Efxanistan|efxan]], [[azerî]] û [[Qefqasya|qefqasiyan]] gelek dişibin hevûdu. Herwiha hin cureyên xwarinê ji kurdan derbasê romî (tirk), [[ereb]], [[yewnan]]î, [[laz]], [[terekeme]], [[suryanî]] û gelên din ên herêmê jî bûne, yan xwarinên wan ketine nav xwarinên kurdî.

Mirov dikare bêje, giraniya xwarinên kurd li se sebze, berhemên [[şîr]], pincarên xwezayî, berhemên [[hevîr]]î û [[goşt]] in.

== Pêjgehên herêmên Kurdistanê ==
Di navbera giraniya aboriyê û xwarek-vexwarekên kurdî de têkiliyeke rasterast heye. Heger li herêmê cotyarî serdest be, [[hêyavk]], [[selete]], xwarinên [[quşxane]]yê rengareng bûne. Heger xwedîkirina ajalên malê pêşketî be, xwarinên ji berhemên [[şîr]], [[zad]], bigoşt zêde bûne. Bazara xurdemeniyan, avhewa, parastina xurdemeniyan, erdnîgarî ûêd bandora xwe li taybetiyên [[pêjgeha kurd]] kirine.

Heya bigire şer, komkujî, serhildanan jî rengê xwe dane xwarin-vexwarinên kurdî. Bo mînak di demên şer de xela, koçberî rûdida, mêr dihatin kujtin, jinan nedikarîn di demekê kurt de karên zilamên xwe bikin, heger cotyar bana, erd û zeviyên xwe dihîştin diçûn bajaran. Rewş û awayê aboriyê, alav û teknîkên debareya malê dihatin guhertin.

Pirr dijwar e ku mirov xwarin-vexwarinên kurdî li herêman parve bike. Lewra heya niha ti xebateke zanistî li ser pêjgeha kurd nehatiye kirin, nav û têgînên pêjgeha kurd nehatine standardkirin.

* [[Pêjgeha Amedê]], ne tenê parêzgeha [[Amed]]ê, eyaleta yab herêma Amedê
* [[Pêjgeha asûrî]]
* [[Pêjgeha Behdînanê]]
* [[Pêjgeha Botanê]]
* [[Pêjgeha Dêrsimê]]
* [[Pêjgeha Erdelanê]]
* [[Pêjgeha Êzdîxan û Hesîçeyê]]
* [[Pêjgeha Hewramanê]]
* [[Pêjgeha kurdên Anatoliyaya Navîn]]
* [[Pêjgeha mehelmî]]
* [[Pêjgeha Metînanê]], pêjgeha Metînî
* [[Pêjgeha Mêrdînê]] (mirov dikare bixe bin kategoriya pêjgeha asûrî jî, lewra gelek xwarek hevpar in)
* [[Pêjgeha Tolhildanê]]
* [[Pêjgeha Serhed û deşta Rewanê]]
* [[Pêjgeha Soran]]
* [[Pêjgeha Xerzanê]]
* [[Pêjgeha kurdên Xorasanê]]
* [[Pêjgeha Wirmê û Kurdistana Sor]]

== Şaxên sereke yên xwarinên kurd ==
* Xwarinên [[sîr]] û [[mast]]ê
* Xwarinên biraştî yan xwarinên [[rûnbirêşk]], tiyan
* Xwarinên bigoşt
* [[Riz]] û [[savar]], xwarinên ji birinc û savarê
* Avsîr û [[tirşik]], cureyên [[şorbe]]yan û xwarinên quşxaneyê
* [[Kilor]], cureyên kilorê
* [[Kate]], cureyên kateyê
* Koma xwarinên [[patîle]] û [[pîza]]yê
* [[Selete]]
* [[Şîranî]]
* Xwarinên hevîrî yên quşxaneyê
* Xwarinên [[şikeva]]yê yên quşxaneyê
* [[Masî]] û [[mîdye]], cureyên xwarinê yên ji berhemên deryayê
* [[Meze]]
* Taştê û xurînî, xwarinên malhazirî û sivik, qeretûn, fitûr
* Xwarinên fêkiyan
* Vexwarin

== Hin xwarinên kurdî yên navdar ==
* [[Zirfet]]
* [[Gulol]]
* [[Şilikî]]
* [[Keçika dê]]
* [[Ecîn]]
* [[Qelandina deqsorê]]
* [[Kelandina deqsorê]]
* [[Bîco]]
* [[Çilîbir]]
* [[Şorbehûr]]
* [[Parêv]]
* [[Xaşxaş kebab]], biraşka Rihayê
* [[Şîvedîz]]
* [[Soneberî]]
* [[Zîperdasiya bi mayonez]]
* [[Deverûn]]
* [[Bestenî]]
* [[Seleteya kahoyê ya bigoşt]]
* [[Dontunî]]
* [[Hêyavka çavmarkê]]
* [[Leter (xwarin)|Leter]]
* [[Bêdirav]]
* [[Şorbeya gundiyan]]
* [[Bîstan]], bîstpere
* [[Kulîçe]]
* [[Kilor]] (cureyên kiloran)
* [[Pirpara dagirtî]]
* [[Kate]] (cureyên kateyan)
* [[Kufte]] (cureyên kufteyan)
* [[Kutilk]] (cureyên kutilkan)
* [[Seleteya bazirganan]]
* [[Hebenîsk]]
* [[Xingal]]
* [[Babaxanûç]]
* [[Şorbenîsk]]
* [[Şorbehûr]], germiya hûrê
* [[Şirdan]]
* [[Devrû]]
* [[Mehîr]]
* [[Kalek]]
* [[Helhel(xwarin)|Helhel]]
* [[Lêvenî]], lebeniye
* [[Hûr]]
* [[Meftune]]
* [[Qeliya sêlê]]
* [[Norîn]], serûpêya Filehan
* [[Gilûlik]]
* [[Kifteya Evdîgor]] an bi kurtî Evdîgor
* [[Kirdo]]
* [[Şorbeya kardiyê]], şorbeya şerûdan
* [[Keledoş]]
* [[Sêmûçe]]
* [[Tirşik]]
* [[Heftbirrî]]
* [[Sêmoşe]]
* [[Fesalî (kilor)|Fesalî]]
* [[Biryan (xwarin)|Biryan]], biryana Sêrtê
* [[Boranîk]], boranî
* [[Çavzer]]
* [[Çavbelek]]
* [[Qirçik]]
* [[Girara dew]]
* [[Xoşav (xwarin)|Xoşav]], xweşav
* [[Çilbir]]
* [[Devşewitî]], devşewtî
* [[Şorbeya zivistanê]], şorba zivistankî
* [[Şorbeya pirparê]]
* [[Şorbeya dew]]
* [[şorbaşîr]]
* [[gewol]]
* [[gêrmerûn]]
* [[hevrişk]]
* [[sîremast]]
* [[mehîr]]
* [[soxirme]]
* [[serpê]]
* [[jajî]]
* [[kilor]]
* [[qelî]]

== Ji [[Ehmedê Xanî]] ==
{{helbest|nivîskar=Ehmedê Xanî|

Elqisse, bi şewketa xwe ew Mîr</br>
rabû, bi xwe bûye çaşinîgîr</br>

Kêşa wî bi meclîsa xwe (deste)xanek</br>
goya kire ferşî asîmanek</br>

Qursê Meh û Mîhrê asîmanî</br>
înan te digot bi cayê nanî</br>

Ev lengeriyêd î zîv û zêrîn</br>
suhbet felekêd î jor û jêrîn</br>

Her sehnê mezin mîsalê bircek</br>
Serpoşê li ser rengê durcek</br>

Her tebsî û kaseyêd î fexfûr</br>
yek exterê pirziya yê pirnûr</br>

Cedî û Hemelê di asîmanî</br>
biryan û kebabê mîhemanî</br>

Her kase û tebsiyêd yek enbar</br>
serşar î şebihê nefsê emmar</br>
|
Enwayê teamê çerp û şîrîn</br>
elwanê xida û nuqlê rengîn</br>

Van meşrebe û eyaxê çînî</br>
dewran dikirin bi nazenînî</br>

Seyyare sifet bi geşt û seyran</br>
Herçî ku didî, dimayî heyran</br>

Narinc û turunc û nar û leymû</br>
newbaweyê şaxîsarê mînû</br>

Fanîz û nebat û qend û şeker</br>
mawerd û zebad û misk û enber</br>

Hindan dikirin meîde, xaze</br>
Hindan dikirin dîmaxî taze</br>

Mecmer geriyan bi ûd û enber</br>
Bûn cûmle meşamê can muetter</br>
}}

== Binêrin ==
* [[Lîsteya xwarinên kurdî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}
* [[Cemşîd Bender]], ''Kürt mutfak kültürü ve Kürt yemekleri'' (Çanda pêjgeha kurd û xwarekên kurdî), Berfîn, 2003, Stenbol. ISBN 975-6680-34-2. (bi zimanê romî)
* [[Mirella Galletti]] û [[Fuad Rahman]], ''Kürt yemek kültürü'' (Çanda xwarinên kurdî), Avesta, 2010, ISBN 978-605-5585-04-4. (bi zimanê romî)
* [[Ehmedê Xanî]], ''[[Mem û Zîn]]'', weşanên Deng, Stockholm, 1995

{{Pêjgeha kurd/Selete}}
{{Pêjgeha kurd/Kilor}}
{{Pêjgeha kurd/Xwarinên bigoşt}}
{{Pêjgeha kurd/Xwarinên sîr û mastê}}
{{Pêjgeha kurd/Şîranî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Pêjgeha kurdî| ]]
[[Kategorî:Pêjgeha Deryaya Navîn]]
[[Kategorî:Pêjgeha Rojhilata Navîn]]