Çavkaniya Pêlên radyoyê bibîne

[[Wêne:Dipole xmting antenna animation 4 408x318x150ms.gif|thumb|Anîmasyona antenna dupolê ya nîv-pêl pêlên radyoyê radike, xetên qada elektrîkê nîşan dide.]]
'''Pêlên radyoyê''' yan jî '''Pêlên elektromagnetîkê radyoyê''', cureyek pêlên elektromagnetîk in ku bi dirêjtirîn pêlên di [[Şebenga karomiqnatîsî|spektruma elektromagnetîk]] de, bi gelemperî bi frekansên 300 gigahertz (GHz) û jêr ve tê belavkirin. Di 300 GHz de, dirêjahiya pêlê 1 mm e (ji gewrê birincê kurttir e); di 30 Hz de dirêjahiya pêlê ya têkildar 10.000 kîlomêtre ye ku ji nîvtîreya dinyayê ([[Dinya (gerstêrk)|erd]]) dirêjtir e.(Nîvtîreya erdê 6.371 kîlometre ye). Wekê hemî pêlên elektromagnetîk, pêlên radyoyê jî di valahiyê de bi [[leza ronahiyê]] û di [[atmosfera dinyayê]] de bi pêşveçûnek hêdî tevdigere. Pêlên radyoyê ji aliyê pirçikên barkirî yên ku lezê dikişînin têne hilberandin, wekî herikînên elektrîkê yên ku bi demê re ye diguhere.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com.tr/books?id=QMKSDQAAQBAJ&q=%22radio+wave%22+time+varying+electric+current&pg=PA16&redir_esc=y |sernav=Radio Systems Engineering |paşnav=Ellingson |pêşnav=Steven W. |tarîx=2016-10-06 |weşanger=Cambridge University Press |isbn=978-1-316-78516-4 |ziman=en }}</ref> Pêlên radyoyê yên xwezayî ji hêla birûskê û tiştên [[Stêrnasî|astronomîk]] ve têne belav kirin û beşek in ji tîrêjên cismên bejayiyê ye ku ji aliyê hemî tiştên germ ve têne belav kirin.

Pêlên radyoyê bi awayekî sûnî ji aliyê amûrek elektronîkî ya bi navê veguhezkar ve têne çêkirin ku bi antêna ku pêlan radike ve girêdayî ye. Pêl ji aliyê antenek din ve girêdayî wergirê radyoyê ve têne wergirtin ku sînyala wergirtî hildiweşîne. Pêlên radyoyê di teknolojiya nûjen de ji bo ragihandina radyoya sabît û mobîl, weşan, radar û pergalên navîgasyonê yên radyoyê, satelaytên ragihandinê, torên komputerên bêtêl û ji aliyê gelek sepanên din pir berfireh ve têne bikar anîn. Frekansên cuda yên pêlên radyoyê di atmosfera dinyayê de xwedî taybetmendiyên belavbûna cihê ne ku pêlên dirêj dikarin li dora astengên mîna çiyayan bizivirin û li pêy xêzkirina erdê, (pêlên erdê) pêlên kurttir dikarin îonosferê nîşan bidin û li derveyî asoyê vegerin erdê (pêlên ezman), di heman demê de ku dirêjahiya pêlên pir kurt pir hindik ditewin yan jî dişkên û li ser xetek dîtbarî dimeşin, ji ber vê yekê navbera belavbûna wan bi asoya dîtbarî ve sînorkirî ye.

Ji bo pêşîlêgirtina destwerdana di navbera bikarhênerên cihêreng de, hilberîna sûnî û karanîna pêlên radyoyê bi qanûnê bi tundî têne birêvebirin ku ji aliyê saziyek navneteweyî ya bi navê [[Yekîtiya Telekomunîkasyona Navneteweyî (ITU)]] ve hatiye hevrêz kirin ku pêlên radyoyê wekî "pêlên elektromagnetîk ên frekansên ku bi ji 3.000 [[GHz]] kêmtir in, li fezayê bêyî rêbernameyek çêkirî têne belav kirin" pênase dike. Spectruma radyoyê li ser bingeha frekansê li çend bandên radyoyê tê dabeş kirin ku ji bo bikaranîna cûda têne veqetandin.

== Ragihandina radyo an jî televîzyonê bi pêlên radyoyê ==
Ragihandina radyoyê û televîzyonê bi pêlên radyoyê rû dide. Ji mîkrofonê deng, ji kamerayê jî dîmen bi şêweyî sînyalên elektronî digihîje veguhezkarê. Sînyalên dengê an jî sînyalên dîmenê ji aliyê veguhezkar ve tê rêkxistin (bi înglîzî: modulation). Veguhezkar bi antenek ve girêdayî ye. Deng an jî dimenên hatiyê rêkxistin bi şeweyî pêlên radyoyê, bi navbeynkariya vê antênê li ezman tê belavkirin. Di her radyo an jî televîzyonek de antenek heye û bi wergirê radyoyê an jî televîzyonê ve girêdayî ye. Gava pêlên radyoyê rastê antenê tên, pêl ji aliyê antênê ve tên wergirtin û tên şandin bo wergirê. Wergir, deng an jî dîmenên bi awayekî destkarî (sûnî) hatiyê rêkxistin, dubare werdigerîne şêweyî wî yê resen. Bi vî awayî sînyalên ji veguhezkarê hatine belavkirin, di radyoyê de wekî deng, di televizyone de wekî deng û dîmen peyda dibe.

== Kifşkirin ==
Pêlên radyoyê yekem car ji aliyê teoriya elektromagnetîzmê ve ku di sala 1867an de ji aliyê fîzîknasê matematîkî yê Skotlandî [[James Clerk Maxwell]] ve hatiye pêşniyar kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://www.worldcat.org/oclc/48014525 |sernav=James Clerk Maxwell |paşnav=Harman |pêşnav=P. M. |tarîx=2001 |weşanger=Cambridge University Press |isbn=0-521-00585-X |çap= |cih=Cambridge, UK |oclc=48014525 }}</ref> Teoriya wî ya matematîkî ku niha jê re hevkêşeyên Maxwell tê gotin, pêşbînî kir ku qadek elektrîkî û magnetîkî ya hevgirtî dikare wekî "wek pêlek elektromagnetîkî" di fezayê de bigere. Maxwell pêşniyar kir ku ronahî ji pêlên elektromagnetîk ên bi dirêjahiya pêlên pir kurt pêk tê. Di sala 1887an de fîzîknasê Alman [[Heinrich Hertz]] rastiya pêlên elektromagnetîk ên Maxwell bi ceribandina pêlên radyoyê di laboratûara xwe de hilberand û ev hilberîn nîşan da ku ev taybetmendiyên pêlan wekî ronahiyê nîşan didin ku tê de pêlên rawestayî, refleksyon, veqetandin û polarîzasyon, hene. Dahênerê îtalî Guglielmo Marconi di navbera salên 1894 û 1895an de yekem veguhezkar û wergirên radyoyê yên pratîkî pêş xist.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aaas.org/heinrich-hertz-and-electromagnetic-radiation |sernav=Heinrich Hertz and electromagnetic radiation {{!}} American Association for the Advancement of Science |malper=www.aaas.org |ziman=en |roja-gihiştinê=2022-08-14 }}</ref> Di sala 1909an de ji ber xebatên xwe yên radyoyê [[Xelata Nobelê]] ya fîzîkê wergirt. Ragihandina radyoyê li dora sala 1900an dest bi bikaranîna bazirganiyê kir. Têgeha nûjen "pêla radyoyê" li dora sala 1912an de li cîhê navê orîjînal "pêla Hertzian" girt.
== Nifş û wergirtin ==
[[Wêne:Dipole receiving antenna animation 6 800x394x150ms.gif|thumb|Diyagrama anîmasyon a antena dupolê ya nîv-pêl ku pêlek radyoyê werdigire. Antena ji du hêlînên metal ên bi wergirê R ve girêdayî ne. Qada elektrîkê (E, tîrên kesk) ya pêla tê, elektronên di daran de ber bi pêş û paş ve dikişîne, li dawiyan bi awayekî erênî (+) û neyînî (-) bar dike.]]
Pêlên radyoyê, dema ku bilez dibin, ji aliyê parçikên şarjkirî ve tên radyajkirin. Çavkaniyên xwezayî yên pêlên radyoyê dengê radyoyê ku ji hêla birûskê û pêvajoyên din ên xwezayî yên di atmosfera Erdê de têne hilberandin û çavkaniyên radyoyê yên astronomîk ên li fezayê yên wekî roj, galaksî û nebulan hene. Hemî tiştên germ pêlên radyoyê yên bi frekansa bilind (mîkropêl) wekî beşek ji radyasyona cismên xwe yên reş radikin.

Pêlên radyoyê bi awayekî sûnî ji aliyê herikên elektrîkê yên ku di wextê de diguhere têne hilberandin ku ji elektronên ku ber bi paş û paş ve diherikin di navgînek metalî ya bi teşe ya taybetî de ku jê re anten tê gotin pêk tê. Amûrek elektronîkî ya ku jê re veguhezkara radyoyê tê gotin, herikîna elektrîkê ya ossilî li antena dide û antena hêzê wekî pêlên radyoyê radike. Pêlên radyoyê ji hêla antenek din ve girêdayî wergirê radyoyê têne wergirtin. Dema ku pêlên radyoyê li antena wergirtinê dikeve, ew elektronên di metalê de ber bi pêş û paş ve diçin tên û herikên hûrik ên piçûk ên ku ji aliyê wergir ve têne tespît kirin diafirînin.

Ji mekanîka kuantûmê, mîna radyasyonên elektromagnetîk ên din ên wekî ronahiyê, pêlên radyoyê dikarin wekî herikînên perçeyên bingehîn ên nebarkirî yên ku jê re [[foton]] têne gotin werin hesibandin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://www.worldcat.org/oclc/162129674 |sernav=Radio antennas and propagation |paşnav=Gosling |pêşnav=W. |tarîx=1998 |weşanger=Newnes |isbn=978-0-7506-3741-1 |cih=Oxford |oclc=162129674 }}</ref> Dema ku di antena wergir de [[elektron]] enerjiyê wekî fotonên radyoyê vedigirin, di antenekê de ku pêlên radyoyê vediguhêze, elektronên di antena de enerjiyê di pakêtên veqetandî yên bi navê fotonên radyoyê derdixin. Antena, wekî lazerekê, emiterek hevgirtî ya fotonan e, ji ber vê yekê fotonên radyoyê hemî di qonaxê de ne.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://www.worldcat.org/oclc/1198235941 |sernav=Our changing views of photons : a tutorial memoir |paşnav=Shore |pêşnav=Bruce W. |tarîx=2020 |isbn=978-0-19-260764-5 |çap=[First edition] |cih=Oxford |oclc=1198235941 }}</ref>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Bêkategorî|tarîx=nîsan 2024}}

{{Kontrola otorîteyê}}