17 b.z.

بەناوی خودای گەورە وەک خوێندکارێکی قۆناخ چوارەم بەشی زانستە کۆمەلایەتیەکان دەمەوێت لە کۆتا قۆناخم جێ دەستی خۆم جێبهێلم لە هەژمارەکەم بۆ هاورێیانم بە ناساندی پەرتوکی (تێزی تورک بۆ مێژوو، تیۆری زمانی خۆر و کێشەی کورد)

نووسینی: ئیسماعیل بێشکچی

وەرگێڕانی؛ ئاسۆس هەردی

ئەم کتێبە لە ساڵی 2000 دا لەلایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە بڵاوکراوەتەوە ژمارەی لاپەرە:٢٧٦ لاپەرە بەشێوەی pdf ژمارەی بەش : لە چوار بەشی سەرەکی پێکدێت بەشی یەکەم: لێکۆلینەوە ئەنترۆپۆلۆجی و مێژووییەکان

بەشی دووەم: لێکۆلینەوە زمانەواییەکان بەشی سێیەم: پێشهاتەکانی سیاسەتی ناوخۆی تورکیاو پەیوەندیەکانی تورکیا لەگەل ولاتانی دەرەوەدا لەکاتی داراشت نو پەرەپێدانی تێزی مێژوی تورک

بەشی چوارەم: ئەنجام تێزی تورک

سەرەتا وەک دەستپێک بۆ تورک : بنەچەی ڕەگەزی تورك دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵە خێڵێكی شەڕانی و دەست وەشێن، كە بەلێشاو لە بیابانەكانی ئاسیایی ناوەڕاستەوە ڕوویان لە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كردووە. هێرشی مەغۆلەكان كۆمەكی زۆری بە توركەكان كردووە، كە ئەنجامەكەی بڵاو بوونەوەی خێڵە تورك زمانەكان لە كۆتایی سەدەی دەیەم و سەرەتایی سەدەی یازدەیەمەوە لە هەر یەكە لەوڵاتانی ئاسیایی ناوەڕاست و قەفقاسیاو چین و ڕووسیا و ئێرانی لێكەوتەوە.

 توركە سەلجوقییەكان لە 1000ساڵ پێش، بەرەو ئێران داكشان، لەدوای ڕووبەڕووبونەوەیەكی خوێناوی لەگەڵ كوردەكان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە باشتر وایە لەگەڵیاندا ڕێكبكەوین، لەبەر ئەوە لە كوردستان تێپەڕین و بەرەو خۆرئاوا كە ڕۆمێی پێدەگووترا هەنگاویان نا، لەو كاتەدا مەروانییە كوردەكان، كە پایتەختەكەیان دیاربەكر بوو لەو پەڕی دەسەڵاتدابوون و لەگەڵ توركەكان بوونە هاوپەیمان، دوای پێنج سەدە، سوڵتان سەلیمی عوسمانی 1512 -1520 بە یارمەتی ئیدریسی بەتلیسی میرنشینە كوردییەكان، كە لەترسی شا ئیسماعیلی سەفەوی 1501- 1524 لە مەترسیدابوو بەرەو لای خۆیان ڕاكێشاو بە ڕووكەش لەگەڵیاندا بوونە هاوپەیمان. پێنج سەدە دواتریش مستەفا كەمال ئەتاتورك 1881 - 1936 ئەم تشتەی دووبارە كردەوەو كوردەكان بەفێڵ خواردوویی لە ئەسارەتی توركەكان مانەوە، هەروەها لەسەردەمی دەسەڵاتداریتەكەی ئەودا، كە بزاڤی ناسیۆنالیزمی كەمالیست هەوڵەكانیان خستە گەر بۆ بەتورك كردنی هەموو كایەكانی ژیاری ناوچەكە، لەوانەش تێزی مێژوویی تورك: كە دەڵێت بنچینەی توركی ئەم ناوچەیە سەرەتا بۆ چەندین هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە و لەگەڵ تورك بوونی شارستانێتییەكانی چین، ئەنادۆڵ، ومیزۆپۆتامیا(هیت، سۆمەر...). 

دەستپێک : پوختەی بەشی یەکەمو ناساندنێک بۆ

پەیوەندی نێوان ئەنترۆپۆلۆژی و

مێژوو

ئەنترۆپۆلۆژی مامەڵە لەگەڵ مرۆڤدا دەکات کە تەنها بەشێک نییە لە سروشت بەڵکو بوونەوەرێکی دینامیکیشە لە ڕووی سیفەتە بایۆلۆژی و کۆمەڵایەتییەکانەوە. کێشەیەکی تیۆرییە بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئەنترۆپۆلۆژی لە کوێدا وەستاوە – پێویستە دیسیپلینەکە لە کوێ دابنرێت – جا چ لە زانستەکاندا بێت یان لەناو تاڵەکانی زانستە مرۆییەکاندا. کۆمەڵێک مرۆڤناس بە زانستێکی سروشتی دەزانن، لە کاتێکدا هەندێک لە مرۆڤناسانی دیکە وەک بابەتێک لە ژێر زانستە مرۆییەکان دایاننابوو. لە سەدەی نۆزدەهەمدا بەشێک لە ئایدیالیستەکانی ئەڵمانی و پێش ئەوەش لە سەدەی هەژدەهەمدا چەند فەرەنسییەک ئەنترۆپۆلۆژییان وەک لقێکی مێژوو سەیر دەکرد و بەم شێوەیەش دیسیپلینەکەیان بە توندی لە چوارچێوەی مرۆڤدۆستیدا دانا. بە بڕوای ئەوان مرۆڤ بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە، چونکە لە کۆمەڵگایەکدا دەژین و ژیانێکی کۆمەڵایەتی بەڕێوەدەبەن. هەرچەندە سروشتی بایۆلۆژی مرۆڤ گرنگییەکی سەرەکی هەیە، بەڵام کاتێک مرۆڤ لەناو گروپێکی ڕێکخراو لە خزم و کەسایەتی کۆمەڵایەتیدا مامەڵە دەکات، ئەوا دەچێتە ناو ئاستێکی نوێوە، کە کەم تا زۆر سەروو دەروونی و ئۆرگانیکە. لەبری ئەوە لەلایەن نۆرمەکانی گروپێکی دیاریکراوەوە دیکتە دەکرێت. سەرەتا لە خووی خواردن (چ جۆرە خواردنێکە) بۆیە لەم ئاستەدا تەنها بە کرداری غەریزەی سروشتی مرۆڤ ڕێنمایی دەکرێت - شێوازی جل و بەرگ، پێکهاتەی خێزان، فۆڕمی هاوسەرگیری، باوەڕی ئایینی و هتد- خواردنەکە دەبێت وەربگیرێت و هەر شێوازی خواردنی)، هەموو شتێک لە ژیانی مرۆڤدا پیاوەکە لەلایەن کۆمەڵگاوە وەک پێوەرێک بڕیاری لەسەر دەدرێت لەناو سیستەمی کۆمەڵایەتیدا مرۆڤ زیاتر بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە نەک ئۆرگانیزمێکی بایۆلۆژی. هەروەها ئەم قوتابخانە بیرکردنەوە پێی وابوو کە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە بنەڕەتدا بەرهەمی مێژوون، بە بەها ئەخلاقییەکان بەیەکەوە گرێدراون نەک هێزە سروشتییەکان. ئەنترۆپۆلۆژی وەک بەشێک لە مێژوو و ڕۆڵێک سەیر دەکرا ئەنترۆپۆلۆژی لە بنیاتنانەوەی کۆمەڵایەتیدا. کرۆبەر، سیدنی و ئیڤانس-پریچارد پشتگیریان لەم ئایدۆلۆژیایە کردووە، لە ڕاستیدا پەیوەندییەکی هێندە نزیک لە نێوان مێژوو و ئەنترۆپۆلۆژیدا هەیە، کە ناکۆکییەکان دەمێکە دەدۆزرێتەوە، هەموو شتێک لەم جیهانەدا مێژوویەک دەخاتە ڕوو حیسابکردنی بوونی بەپێی فاکتەری کات. جۆرێک لە لێکۆڵینەوەی مێژوویی پێویستە بۆ ئەوەی لە فاکتەر و پرۆسەکانی گۆڕانکاری تێبگەین بەو پێیەی مرۆڤ بابەتی لێکۆڵینەوەی ئەنترۆپۆلۆژییە، بە هیچ شێوەیەک ناتوانین بەرەو پێشەوە بچین بەبێ ئەوەی ڕەهەندی کاتی لەبەرچاو بگرین. ئامانجی هەردوو سیستەمەکە پەردە لەسەر ڕووداوە نەکۆڵراوەکانی بارودۆخی ژیانی مرۆڤ لابدات، بەڵام لە چارەسەرکردنی کێشەکاندا جیاوازن لە یەکتر.

ئەوەی بە گرنگم زانی لە بەشی یەکەمدا رونم کردۆتەوە بە هیوای سود ئامادەکردن: سیما مەجید قۆناخ: چوار بەش: زانستە کۆمەلایەتیەکان

بەهیوام سودی هەبێت بۆ سەرجەم خوێنەران و لینکی پەرتوک بەردەستە لام