Çavkaniya Xedîwiyeta Misirê bibîne

{{Agahîdank welat2/wîkîdane}}

'''Xedîwiyeta Misirê''' (bi erebî : الخديوي المصري), dewleta [[kurdî]]<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.31826/9781463210816/html |sernav=Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I |paşnav=Gaunt |pêşnav=David |tarîx=2006-12-21 |weşanger=Gorgias Press |isbn=978-1-4632-1081-6 |ziman=en |doi=10.31826/9781463210816 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ainsworth |pêşnav=William |tarîx=1841 |sernav=An Account of a Visit to the Chaldeans, Inhabiting Central Kurdistán; And of an Ascent of the Peak of Rowándiz (Ṭúr Sheïkhíwá) in Summer in 1840 |url=https://www.jstor.org/stable/1797632 |kovar=The Journal of the Royal Geographical Society of London |cild=11 |rr=21–76 |doi=10.2307/1797632 |issn=0266-6235 }}</ref><ref>Pierre Rondot, Les tribus montagnards de l'Asie antérieuere, Quelques aspects soccuaux de populations kurdes et assyriennes(1937) </ref>ya ku li Misirê ji aliyê [[Mihemed Eliyê Kavalayî]] ve hatiye damezrandin, her çiqas jê re albanî dihat gotin jî, neviyê wî Qiral Faruk diyar kir ku ew kurd e.<ref>kovara el-misir (1948)</ref>
[[Wêne:Egypt under Muhammad Ali Dynasty map ar.png|thumb|Xedîwiyeta herî mezin a Misirê]]

== Dîrok ==
Ji bo tepeserkirina serhildana Yewnanan a li Krîtê di sala 1822 de, [[Împeratoriya Osmanî]] ji waliyê Misirê, Mihemed Eliyê Kavalayî, ku bi qanûnî waliyê dewletê bû, lê bi rastî pir serbixwe bû, daxwaza piştgiriya deryayî kir. Mihemed Eliyê Kavalayî li bendê bû ku ger ev piştgirî bê dayîn dê parêzgariya Şamê jî ji wî re bê dayîn. Ev serhildan ji aliyê hêzên deryayî yên Misirê ve hat tepisandin, ku çû Girîtê û piştgirî da hêzên deryayî yên Osmanî. Piştî vê yekê Mihemed Eliyê Kavalayî ji ber ku parêzgariya Sûriyê ya ku jê re hatibû dayîn, piştre nehatibû dayîn, ji dewleta Osmanî ya li Babîaliyê aciz bûbû.

Dewleta Osmanî ji bo tepeserkirina [[Serhildana Peloponesê]] ya ku di sala 1825an de dest pê kir, ji waliyê Misirê yê serbixwe lê serbixwe Mihemed Eliyê Kavalayî daxwaza piştgiriya deryayî kir. Vê carê jî daxwaza Mihemed Eliyê Kavalayî ya ji bo Walîtiya Morea û Heraklion (Krîtê) hat qebûlkirin. Di bin fermandariya kurê waliyê Misrê Kavalalî Îbrahîm Paşa de, hêzên deryayî yên Misrê hatin beravên Peloponesê û hêzên deryayî yên Osmanî, ji aliyê din ve, hêzên bejahî yên artêşa Misrê ku ji Îskenderiyeyê hatibûn veguhestin, tevlî artêşa Osmanî ya li Peloponêsê bûn. Bi karanîna vê artêşê, Yewnaniyên serhildêr piştî ku dorpêçkirina kela Missolonghi di dawiyê de hate girtin têk çûn. Lê belê, dema ku "Hêzên Mezin" (Devlet-i Azzama) bi pêşengiya Brîtanya, [[Fransa]] û Rûsyayê û piştî [[Kongreya Viyanayê]] ya 1815an "Sîstema Kongreyê" pêk anîn, armanca vê pergalê ew bû ku mafên mîratî yên desthilatdarên rewa ji gel biparêze. tevger û şoreşên gelerî.Li hember serhildana Yewnanan prensîbên xwe guhert û xwest ku alîgirê serhildêrên Yewnanan bike û ji Împeratoriya Osmanî serxwebûnê bide Yewnanistanê. Firokeyek ji Brîtanya, Fransa û Rûsyayê şandin Peloponêsê. Di Şerê Navarinoyê de, ku di 20ê Çiriya Pêşîn a 1827an de di navbera vê behreya "Hêzên Mezin" û hêzên deryayî yên Osmanî û Misrê de hat kirin de, hêzên deryayî yên Osmanî-Misrê têk çûn û hêzên deryayî yên Osmanî-Misrê hatin rûxandin. Piştî vî şerê deryayî, Rûsyayê dîsa Şerê Osmanî-Rûsyayê yên 1828-1829an wek parêzvanê Xiristiyanên Ortodoks û Yewnanistanê dest pê kir. Di sala 1829an de leşkerên rûsan li hember Osmaniyan bi ser ketin û heta Edîrneyê hatin. Bi Peymana Edîrneyê ya ku di 14ê îlona 1829an de hat îmzekirin, Yewnanistan serxwebûna xwe bi dest xist û serweriya nîvgirava Peloponêsê ya ku walîtiya wê ji Kavalalî Mehmet Paşa re hatibû dayîn, ji vê dewleta nû re hat dayîn.

Bi vî awayî di têkiliyên Osmanî û Misirê de pirsgirêkên bi navê “Pirsgirêka Misrê” derketin holê.

Dema ku dewleta Osmanî ji Kavalalî Mehmet Alî Paşa xwest ku ji bo Şerê Osmanî-Rûsyayê yên 1828-1829an ji artêşa Misirê hêzê bişîne, Kavalalî Mehmet Alî Paşa bi şert û mercên giran xwe ji vê hêzê dûr xist.

Soza ku di sala 1816an de hatibû dayîn ku piştî Morea di sala 1829an de teslîmî Yewnanistana serbixwe hat kirin, waliyê Moreyayê bidana Mihemed Eliyê Kavalayî. Vê carê Mihemed Eliyê Kavalayî daxwaza parêzgariya Şamê (Sûriye) kir, ku wîlayeteke din a Osmaniyan li dijî vê parêzgariyê ye. Dewleta Osmanî ji tirsa siyaseta berfirehkirina Mihemed Eliyê Kavalayî, ev daxwaz red kir. Piştî vê yekê ji bo Kavalalî bû hedefa desteserkirina Sûriyeyê û ji bo desteserkirina vê herêmê dest bi lêgerîna hincetan kir.

Li ser şîreta Koca Husrev Paşa, wezîrê mezin Topal Îzzet Mehmed Paşa li Stembolê ji kar hat avêtin û Reşîd Mehmed Paşa di 28ê Çileya 1829an de bû wezîrê mezin. Ev wezîrê mezin bi Mihemed Eliyê Kavalayî re ji bo çareseriya "Pirsgirêka Misirê" hat wezîfedarkirin.

Abdullah Paşayê ku di sala 1831ê de bû Waliyê Împeratoriya Osmanî Akka, îdia kir ku li vî bajarî 6 hezar fellah ji ber ku leşkeriyê nakin reviyane Misrê û ji Kavalalî Mehmet Alî Paşayê ku heta niha jî Waliyê Misrê ye ji Împaratoriya Osmanî paş ve bê şandin û du” di navbera dewletan de nakokî çêbû. Ev nakokî di wextê xwe de ji bo Kavalalî Mehmet Alî Paşa, ku li hincetekê digeriya ku Suriyeyê bi dest bixe, hat. Kavalalî Mehmet Alî Paşa eskerên Misrê şande Akkayê ku şer çareser bikin û Artêşa Misrê di 3ê Mijdara 1831ê de ev keleh dorpêç kir.

Di sala 1831ê de Mihemed Eliyê Kavalayî di bin fermandariya kurê xwe Kavalalî Îbrahîm Paşa de artêşa Misirê şand ku êrîşî Sûriyê bike. Hêzên deryayî yên Misrê di bin fermandariya “Îbrahîm Yakan Paşa” de li Yafayê daketine û berê xwe dane Qudsê û ev bajar dagir kirine. Artêşa Misrê di demeke kurt de ji bilî Akrê peravên Filistîn û Lubnanê yên [[Deryaya Navîn]] zeft kir. Tenê Akka di bin fermandariya Waliyê Osmanî Abdullah Paşa de li hember dorpêçkirina hêzên Misrê dest bi berxwedanê kir. Di nîsana 1832an de Serasker Koca Husrev Mehmet Paşayê ku li Stenbolê pir bibandor bû, Axa Huseyîn Paşa tayînî Serdar-î Ekremlikê Anadoluyê kir û artêşek ji 45 hezar kesî pêk tê dan wî. Piştî vê yekê xetên giştî yên têkoşîna li dijî artêşa Misirê ji aliyê Koca Husrev Mehmet Paşa ku li Stenbolê Serasker bû, hat plankirin û kirin pratîkê.

Piştî dorpêçeke şeş mehan, di 27ê gulana 1832an de keleha Akka ket destê hêzên Misrê. Leşkerê Kavalalî Îbrahîm Paşa paşê Şam girt. Di 8’ê Hezîranê de li Humsê di şerê bi artêşa Osmanî re bi ser ket û ev bajar bi dest xist. Di 17ê Tîrmehê de Heleb kete destê Artêşa Misirê. Di 29ê tîrmeha 1832an de di navbera Artêşa Osmanî ya ku ji Stenbolê bi fermandariya Serdar-î Ekrem Aga Huseyîn Paşa û Artêşa Misrê di bin fermandariya Kavalalî Îbrahîm Paşa de hatibû şandin de, di 29ê tîrmeha 1832an de şerê Belenê yê mezin li Deriyê Belenê hat kirin. Di vî şerî de artêşa Misrê bi ser ket. Di 30’ê tîrmehê de Derbaza Belenê ji aliyê artêşa Misirê ve hatibû girtin û hêzên Misirê derbasî Çukurovayê bûn. Di 31ê Tîrmehê de Tarsûs û Edene ketin destê Artêşa Misrê. Li vir artêşa Misirê ji ber ku bi temamî dest danîbû ser Sûriyê, gihiştibû armanca xwe. Kavalalî Îbrahîm Paşa ji bo ku li Qahîreyê li benda fermana bavê xwe Kavalalî Mehmet Alî Paşa bimîne demekê operasyona artêşa xwe rawestand.

Di [[şerê Qonyayê]] de serkeftineke diyarker a kurdan bû.

Lê li Stembolê Serasker Koca Husrev Mehmet Paşa di bin fermandariya Wezîr Reşîd Mehmet Paşa de bi navê Serdar-î Ekrem artêşeke Osmanî ya nû şand Anatolyayê. Gava ev xeber li Çukurovayê di bin fermandariya Îbrahîm Paşa da gehişte Artêşa Misrê, Artêşa Misirê ji çiyayên Torosê derbas bû û çû Anatoliyê. Her du artêş di 21ê Kanûna 1832an de li deşta Konyayê şerê Konyayê kirin. Di nîvê vî şerî de, Wezîrê Mezin ê Osmanî Serdar-î Ekremî Reşîd Mehmet Paşa birîndar dibe. Ji ber vê birîna wî ji aliyê hêzên Misrê ve hate girtin û artêşa Osmanî ya di bin fermandariya wî de têk çû. Bermayiyên Artêşa Osmaniyan xwe vekişandine Kütahyayê.

Kavalalî Mehmet Alî Paşa girîngiyeke mezin da wê yekê ku "Hêzên Mezin" ên Ewropayê bi pêkanîna prensîbên "Pergala Kongreyê" mudaxeleyî rewşê nekin. Ji ber vê yekê, ew pir hêdî û bi baldarî diçû. Mînak di xutbeyên înê yên li Filistîn, Sûriye û Anatolyayê de ku ji aliyê artêşên Misrê ve hatibûn girtin, Siltanê Osmanî II. Navê Mehmûd hate gotin. Li van herêman pereyên osmanî hê di gerê de bûn, pereyên ku navê wî û navê wî bi xwe ne derdixistin. Bi ser de jî, Kavalalî Mehmet Alî Paşa, ger di dema pêşdeçûna leşkerên wî yên li Anatolyayê de bikevin Stenbolê, tenê Sultanê II. Wî ji hevalbendê xwe, bi taybetî Fransa re, daxuyand ku dê Mahmud were guhertin û kurê wî yê piçûk Abdulmecîd li şûna wî were danîn.

Mîna ku rêya Stembolê ji artêşa Misrê re vekirîbû, lê rêyên gihandina artêşê dirêj dibûn û şert û mercên dijwar ên zivistanê, artêşa Misrê neçar dikir ku raweste. Li Konyayê Împaratoriya Osmanî ditirsiya ku artêşa Misrê piştî tedarikkirina wê ber bi Stembolê ve bi pêş de biçe. Li hemberî vê yekê ji Brîtanya Mezin û Fransayê alîkarî hat xwestin. Lê Fransa piştgirîya Mehmet Alî Paşa dikir û heta serekê leşkerî yê Kavalalî Îbrahîm Paşa jî efserê fransî bû. Brîtanyaya Mezin bi qebûlkirina soz û helwesta Kavalalî Mehmet Alî ya ji bo neguherandina xanedaniyê û diyar kir ku ew naxwaze destwerdana karên navxweyî yên Împaratoriya Osmanî bike, alîkariya çaverêkirî neda. Di adara 1833 de, ji Rûsan alîkarî hat xwestin. Di 8'ê Tîrmeha 1833'an de Peymana Hûnkar Îskelesi ku peymana alîkarî û nelirêtiyê bû, bi Rûsan re hat îmzekirin. Hêzên deryayî yên Rûsyayê hatin Stenbolê û li Büyükdere lenger kirin.

Mafên ku Rûsyayê bi vê peymanê bi dest xistibûn û bendên veşartî yên vê peymanê, Hikûmeta Brîtanyaya Mezin û Fransayê gelekî guman kir. Dewletên "Hêzên Mezin", bi taybetî Brîtanya û Fransa, rasterast di navbera Împaratoriya Osmanî û waliyê Misrê de, ku hîna jî bi qanûnî di bin destê wê de bû, dest bi rola "navbeynkarên dilsoz" kirin. Piştî muzakereyên li Kûtahyayê, di 14'ê Gulana 1833'an de Peymana Kütahyayê hat îmzekirin.

Li gorî Peymana Kûtahyayê ya sala 1833’an, dewleta Osmanî ya Kavalalî Mehmet Alî Paşa parêzgariya Şamê (Sûriye) û waliyên Misir û Heraklionê (Krîtê) werdigirt. Kurê wî Kavalalî Îbrahîm Paşa dê bibe waliyê Cîdde (Hîcaz) û muhasilê Edeneyê (mafê komkirina bacê). Hêzên Misrê dê ji Anatolyayê bihatana vekişandin, lê li herêmên ku gelê Kavalayê waliyê wan bûn, dikarin bên hiştin.

Vê peymanê tu alî jî razî nekir. Dewleta Osmanî dîsa xwest van walîtîyan bi dest bixe. Hikûmeta bi eslê xwe Misir li Sûriye û Filistînê ji ber bacên zêde yên ku ji gelê xwe dixwestin, giraniya leşkeriya neçar û karên dewletê yên mecbûrî di nav gelên van herêman de nerazîbûnek mezin çêkiribû. Ev yek veguherî serhildanan û rewşa gelê Kavalayê bi taybetî li Sûriyeyê xerabtir bû. Împaratoriya Osmanî û II. Mahmut di sala 1839an de artêşeke nû şand Sûriyê. Ji ber vê yekê cara duduyan Şerê Osmanî-Misrê yê 1839-1841’an dest pê kir.

Xelkê Kavalayê di tekoşîna xwe ya li dijî Wehabiyên li Erebîstanê û Yewnaniyên ku li dijî Osmaniyan serî hildabûn de bi awayekî serkeftî alîkariya Osmaniyan kir, lê piştre daxwaza Mehmet Alî Paşa ya desteserkirina Sûriyeyê, Siltanê 2. yê Osmaniyan kir. Di navbera Mahmut û Mehmed Alî Paşa de alozî derket. Serhildana kurê wî Îbrahîm Paşa hem li hundir û hem jî li derve xistiye rewşeke dijwar.

Mîrên nesla Kavalalî ku ji roja avabûna Misirê di sala 1805an heta 1868an mîrên Misrê bûn, ji bo ku di karên derve de dilsozê Dewleta Osmanî xuya bikin, wek walîtiyê bikar anîn. Di sala 1868an de dema ku Împaratoriya Osmanî ji bo bihêzkirina desthilatdariya navendî ji sîstema parêzgehan ber bi sîstema parêzgehan ve çû, Îsmaîl Paşa cara yekem xwest ku nîşan bide ku Misir ne wilayetek asayî ya Osmaniyan e û li şûna sernavê sernavê Xedive bikar anî. ya walî.

Îsmaîl Paşa, bi bandora Îngilîz û Fransiyan, II. Dema ku ji aliyê Ebdulhemîd ve ji kar hat avêtin, kurê wî Tevfîk Paşa li gorî qanûna mîrasê bû Xedîv. Demeke kin piştî hatina wî ya Xedîvê, li şûna Şerîf Paşa yê ku îstifa kiribû, wezîfeya serokwezîriyê girt û du salan bi hev re van her du erkan domand. Wî qebûl kir, di bin kontrola Înglistan û Fransa de, ku nîvê dahata Misirê ya salane dê ji bo dayîna deynan were veqetandin.

Xedîv Tevfîk Paşayê ku li Misrê desthilatdariya wî qels bû û dest bi nîqaşa xedîtiya wî kir, ji Înglistan û Fransayê alîkarî xwest. Piştî ku hêzên deryayî yên Îngilîs Îskenderûnê bombebaran kirin (tîrmeha 1882), Tevfîk Paşayê ku ji alîyê muxalefetê ve wek xayîn hatibû îlankirin, neçar ma xwe li Îngilîzan bigire. Îngilîsên ku tevî muxalefeta Împeratoriya Osmanî Misir dagîr kirin, bi têkbirina Erebî (Urabî) Paşa, serfermandarê giştî yê artêşa Misirê li Et-Tellu'l-Kebîr (Îlon 1882) tevgera neteweperest şikandin; Bi vî awayî Tevfîk Paşa wek Xedîv vedigere Qahîreyê û piştî wê jî tenê dikare Xedîva xwe di bin destê hêzên dagîrker de biparêze. Dewleta Osmanî ji ber ku dizanibû ku nikare îngilîzan ji Misirê derxîne, mecbûr bû ku bi îngilîzan re peymanek çêbike. Li gora vê peymanê, xediyên Misrê bi erêkirina Dewleta Osmanî û Îngilîstanê, bi şertê ku ji Xanedaniya Kavalalılar bûna, dihatin hilbijartin. Bi vî awayî hebûna Îngilîstanê li Misrê ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve bi awayekî fermî hat qebûlkirin.

Piştî vê tarîxê Xedîvên Misrê karîbûn Xedîva xwe di bin kontrol û zexta hêzên dagîrker de biparêzin. Ebas Hîlmî Paşa, kurê Xêdî Tevfîk Paşa, di sala 1892an de ji bo Xedîwiyetê hatiye tayînkirin. Îngîlîzan di serdema Ebas Hilmî Paşa de mudaxeleyî karên navxweyî yên Misrê kirin û bandora Osmaniyan li Misrê kêm bû. Li ser daxwaza Aqabe ku dev ji Xedîvê berde û bibe parêzgeha Hecazê, nakokiya di navbera Înglistan û Împeratoriya Osmanî de, bi navê Pirsa Aqabe, derket; Dema ku Ingilîzan bi hêz derketin, Aqaba bi Misirê ve girêdayî ma.

Dema ku Ebas Hilmî Paşa ku dostê tirkan bû, dijminê îngîlîzan bû û gelek caran dihat Stembolê, di sala 1914an de li Stembolê bû, dema ku Împeratoriya Osmanî ji aliyê Almanyayê ve li dijî Înglistanê ket Şerê Cîhanî yê Yekem, Îngilstanê Împeratoriya Osmanî têk bir. Wî daxuyand ku Împeratoriya Osmanî êdî mafên xwe yên li ser Misirê nas nake û bi vî awayî xedîfa Ebas Hilmî Paşa bi dawî bû. Îngilîzan li şûna Ebas Hilmî Paşa mamê xwe Huseyîn Kamil Paşa bi sernavê sultanî wek serokê Misrê tayîn kirin. Bi vî awayî, Xedîwiyeta Misirê bi dawî hat û bû Sultanata Misirê ya di bin kontrola îngiliz de.

== Xedîwiyetên Misirê ==

* Ismail Paşa (1867–1879)
* Tawfiq (1879–1892)
* Abbas Hilmi II. (1892–1914)

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1867an li Afrîkayê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1867an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1914an de hilweşiyan]]