Çavkaniya Zimanê farisî bibîne

{{Agahîdank ziman
| nav                = Farisî
| navê xwemalî       = فارسی
| renga malbat       = Hind û ewropî
| dewlet             = {{Ala|Îran}}<br />{{Ala|Efxanistan}}<br />{{Ala|Tacîkistan}}<br />{{Ala|Pakistan}}<br />{{Ala|Ûzbêkistan}}
| herêm              = 
| nexşe              = Persian Language Location Map.svg
| firehiya nexşe     = 
| binnexşe           = Cihê ku farisî zimanê zikmake ye
| zimanê zikmakî     = 70 milyon<ref name="asianstudies.unc.edu">{{Jêder-malper |url=https://asianstudies.unc.edu/persian/ |sernav=Persian {{!}} Department of Asian Studies |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2 kanûna paşîn 2019 |jêgirtin=There are numerous reasons to study Persian: for one thing, Persian is an important language of the Middle East and Central Asia, spoken by approximately 70 million native speakers and roughly 110 million people worldwide. }}</ref>
| malbat1            = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
| malbat2            = [[Zimanên hind û îranî]]
| malbat3            = [[Zimanên îranî]]
| malbat4            = [[Zimanên îranî#Zimanên îranî yên rojava|Zimanên îranî yên rojava]]
| malbat5            = Zimanên îranî yên başûr-rojava
| malbat6            = 
| pêşîn              = [[Farsiya kevn|Exmînî]]
| pêşîn2             = [[Farsiya navîn|Sasanî]]
| nivîs              = Tîpên erebî
| netewe             = 
| kêmnetewe          = 
| ajans              = 
| iso1               = fa
| iso2b              = per
| iso2t              = fas
| iso3               = fas
| lc1                = pes
| ld1                = Farisiya rojava
| lc2                = prs
| ld2                = Farisiya rojhilat
| lc3                = tgk
| ld3                = Tacîkî
| lc4                = aiq
| ld4                = ''Aimaq''
| lc5                = bhh
| ld5                = ''Bukharic''
| lc6                = haz
| ld6                = ''Hezaregî''
| lc7                = jpr
| ld7                = ''Dzhidi''
| lc8                = phv
| ld8                = ''Pahlavani''
| lc9                = deh
| ld9                = ''Dehwari''
| lc10               = jdt
| ld10               = ''Juhuri''
| lc11               = ttt
| ld11               = Tatî
| agahdarî           = 
}}
'''Farisî''' an jî '''farsî''' '''(parsî)''' zimanekî ji koma zimanên [[malbata zimanên hind û ewropî|îndo-ewropî]] ye. Zimannas farisî dixin beşa îndo-îranî û dibêjin ku farisî yek ji zimanên beşa başûrî rojavayê Îranê ye. Farisî bi [[Kurdî]] re di warê ziman de ji nêz ve cîran e.

== Hejmar ==
Farisî zimane gelê [[faris]] e. Hin [[Efxanistan|Efxan]] û [[Tacîkistan]] jî bi farisî wek zimanê duyem diaxivin.
Li Îranê 70 milyon,<ref name="UNESCO">{{Jêder-malper |url=http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=EDULIT_DS&popupcustomise=true&lang=en# |sernav=Adult literacy rate, population 15+ years (both sexes, female, male) |weşanger=[[UNESCO]] |xebat=[[UNESCO Institute for Statistics|UIS]] Data Centre |tarîxa-gihiştinê=20 çiriya paşîn 2019 }}</ref> li [[Efxanistan]]e 30 milyon,<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Reinman |pêşnav=Suzanne L. |tarîx=2010-09-21 |sernav=The World Factbook |kovar=Reference Reviews |cild=24 |hejmar=7 |rr=7–8 |doi=10.1108/09504121011077057 |issn=0950-4125 }}</ref> li [[Tacîkistan]]ê 9 milyon<ref name="UNESCO"/> û li [[Ûzbêkistan]]ê 7 milyon<ref name="Lena Jonson 2006. pg 108">Jonson, Lena (1976) ''Tajikistan in the New Central Asia'', I.B.Tauris, {{ISBN|085771726X}}, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref><ref name="Foltz2">{{Jêder-kovar |lînka-nivîskar=Richard Foltz |nivîskar=Richard Foltz |sernav=The Tajiks of Uzbekistan |url=https://archive.org/details/sim_central-asian-survey_1996-06_15_2/page/213 |kovar=Central Asian Survey |cild=15 |hejmar=2 |rr=213–216 |sal=1996 |doi=10.1080/02634939608400946 }}</ref> kes bi farisî diaxvin. Yanî li cîhanê de 110 milyon kes farisî dizanin.<ref name="asianstudies.unc.edu">{{Jêder-malper |url=https://asianstudies.unc.edu/persian/ |sernav=Persian {{!}} Department of Asian Studies |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2 kanûna paşîn 2019 |jêgirtin=There are numerous reasons to study Persian: for one thing, Persian is an important language of the Middle East and Central Asia, spoken by approximately 70 million native speakers and roughly 110 million people worldwide. }}</ref>

== Dîrok ==

Zimanê farsî çend Dewran û merheleyê dîrokê pişt serê xwe xistine ta gihîştiye vir. Ev ziman yekem car di serdema Hexanenişiyan de hat nivîsîn ku belgeyên wê bi navê [[farsiya kevn]] tê nas kirin. Piştî farsiya kevn [[farsiya navîn]] e, û piştî wê jî [[farsiya derî]] an jî [[farsiya nû]] û di dawiyê de jî [[farsiya modern]] peyda bû.<ref>Dîroka Zimanê Farsî Dr. EbolQasimî</ref>

== Wêjeya farisî ==
{{Gotara bingehîn|Wêjeya farisî}}
[[Wêne:Divan_von_Hafiz.jpg|thumb|''Dîwana [[Hafizê Şîrazî]], wênesaziya nîgarokê'', Persya, 1585]]
Dîroka '''wêjeya farisî''' dikare ji heta [[Serdema Kevnare|serdema kevnare]] ve were şopandin. Nimûneyên yekem ên helbestvaniya îranî, ya ku berê modela rewanbêjiya kevneşopî  ye, dide nîşandin di Gathayan (stranan), perçeyên kevn ên [[Zend-Avesta|Avestayê]], nivîsara ola [[Zerdeştî]] de (binêre jî [[Zerdeşt]]). Ji aliyekî din ve, helbestvaniya Farisî behsa tevahî çanda helbesta klasîk a li cihen bilind yên Îranê dike ku bi zimanê nivîskî farisî hate çêkirin. Ew bi jêdera xwe ji devera ku niha Îran, Efxanistan, Tacîkistan û Ûzbêkistanê pêk tê, bû. Wekî din, zimanê Farisî ji bo serdemek pir dirêj zimanê çandî û fermî yên Iraqê, Pakistan û bakurê Hindistanê bû. Li vir, di heman demê de, hin helbestvanên herî navdar ên faris jî dijiyan.

Helbestvanî li qada çandî û zimanî ya farisî de pir bi qîmet e, da ku cihê çanda Farisî hejmarek helbestên navdar û serfiraz hilberandiye. Helbestvanên farisî bi sedsalan bandor li çand û zimanên din kirine, di nav de helbestvanê alman [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], ku berhema wî West-östlicher Diwan li ser bingeha helbestvaniya klasîk a farisî ye.

== Rêzimana farisî ==
{{Gotara bingehîn|Rêzimana farisî}}
'''Rêzimana farisî''' (bi farisî: دستور زبان فارسی-Destûrê zebanê farsî) rêzimana zimanê farisî ye.

== Nav ==
== Cînav ==
Cînav bi farisî wek '''ضمیر'''(zemîr) tê zanîn. 
{| class="wikitable"
|+ 
|-
|  || Yekjimar || Pirjimar
|-
| Şexsê yekem || من (men) ''ez, min'' || ما (ma) ''em, me''
|-
| Şexsê duyem || تو (to) ''tu, te'' || شما (şoma) ''hûn, we''
|-
| Şexsê sêyem || او (û) ''ew, wê, wî'' || آنها (anha) ''ew, wan''
|}

== Hoker ==
# {{WF|بنابرین}} (benaberîn/ ji ber vê)
# {{WF|شاید}} (şayed/ şayed,belkî)
# {{WF|توسط}} (bi/pê)
# {{WF|معمولا}} (bi giştî)
# {{WF|هرگز}} (qet)
# {{WF|به غیر از}} (ji bilî)
# {{WF|به موقع}} (di wextê xwe de)

== Rengdêr ==
# {{WF|بیشتر}} (bêhtir)
== Lêker ==
{{Gotara bingehîn|Lêkerên farisî}}
=== Cureyên lêkeran ===
#Lêkerên sade: خوردن(xorden/xwarin), دیدن(dîden/dîtin)
#Lêkerên pîşvendî:Ji pêvekek û lêkereke sade tê çêkirin. Mînak; برگشتن(ber geşten/vegerîn), برداشتن(berdaşten/hilgirtin,wergirtin,jêbirin)
#Lêkerên morekeb: Ji navdêr, rengdêr û lêkerekê sade tê çêkirin. Mînak; زمین خوردن(zemîn xorden/ketin), کمک کردن(komek kerden/alî kirin,harî kirin)
#Lêkerên pîşvendî yên morekeb: Ev lêkeran ji navdêrek, pêvekek û lêkerekê sade tê çêkirin. Mînak;سردرآوردن(serderaverden/têgehiştin, fêmkirin),سرباززدن(serbazzeden/red kirin)
#Lêkerên ebaretî: به پایان رساندن(be payan resanden)
#Lêkerên yek şexse: خوش آمدن(xoş ameden)

== Di farisî de zeman ==
=== Zemanî halê exbarî ===
Bi farisî wek زمان حال اخباری (zemanî halê exbarî) tê nivîsîn. Di kurmancî de miqabilê dema niha û fereh e.

=== Zemanê gozeşteyî sade ===
Bi farisî wek زمان گذشتهی ساده(zemanî halî exbarî) tê nivîsîn. Bi kurmancî em dibêjin ''dema sade ya borî''

=== Zemanê gozeşteyî estemrarî ===
Bi farisî wek زمان گذشتهی استمراری(zemanî gozeşteyî estemrarî) tê nivîsîn.

=== Halê eltezamî û emr ===
Bi farisî wek حال التزامی(halê eltezamî) û حال امر(halê emr) tê nivîsîn.

== Daçek ==
Daçekên serek di zimanê farisî de ev in;
# {{WF|برای }} (beray): Bi kurmancî ''ji bo'' tê bikaranîn
# {{WF|تا }}(ta): Bi kurmancî ''ta'' tê bikaranîn
# {{WF|در }}(der): Bi kurmancî ''di..da'' tê bikaranîn
# {{WF|به }}(bê): Bi kurmancî ''bi'' tê bikaranîn
# {{WF|را }}: Bi kurmancî ''ra'' tê bikaranîn
# {{WF|از }}: Bi kurmancî ''ji'' tê bikaranîn
# {{WF|پیش }}: Bi kurmancî ''pêşî'' tê bikaranîn

* Elfabêya kurdî û bingehên gramera kurdmancî-Celadet Bedîrxan, weşanên Nefelê 2002
* HUSEIN MUHAMMED-Kurtenerînek li hin beşên rêzimana kurdî [https://drive.google.com/file/d/0B4fCdsgQUeAyWmRSU3dBV0hPdzA/view]
* Rêzimana Kurdî ya Kurmancî- Abdullah Karabax [https://drive.google.com/file/d/0B4fCdsgQUeAyYlV1WC1XaW85QVU/view]
* دستور کاربردی-فاطمه جعفری (Destûrê karberdî-fatema Ce'eferî)

== Ferhengok ==

=== Jimar ===
* 1-yêk 
* 2-du
* 3-sê
* 4-çahar 
* 5-penc
* 6-şiş/şêş 
* 7-heft
* 8-heşt
* 9-nuh
* 10-deh
* 11-yazdeh
* 12-devazdeh
* 13-sîzdeh
* 14-çahardeh
* 15-panzdeh
* 16-şanzdeh
* 17-hêfdeh
* 18-hêjdeh
* 19-nûzdeh
* 20-bîst
* 21-bîstuyêk
* 22-bîstudu
* 30-Sî
* 40-çêhêl
* 50-pencah
* 60-şest
* 70-heftad
* 80-heştad
* 90-neved
* 100-sad
* 200-dêvîst
* 300-sîsed
* 1000-hezar
* 10000-deh hezar
* 1000000-mîlyûn
* 1000000000-mîlyard

=== Reng ===
* şîn-abî
* sor-surx/qermez surx
* zer-zerd
* kesk-sebz
* çakar-qehvêî
* binefş-benefş
* gewr-tûsi
* narincî-narêncî
* spî-sêpîd/sêfîd- spîd
* reş/siyah/mêşki

=== Lêker ===
{{Gotara bingehîn|Lêkerên farisî}} (Lêkerên farisî)
* ameden(biya)-hatin
* reften(berow)-çûn
* buden(baş)-bûn/bin
* şoden(beşow)-bûn, çêbûn, çûn
* kerden(bekon)-kirin/kirdin
* şosten(beşuy)-şûştin
* danisten(bedan)-zanîn
* gereften(begir)-girtin
* gîrîsten(begîr)-girîn
* siteden(bestan)-standin
* manden(beman)-man
* dîden(bebîn)-dîtin
* şeniden(beşinew)-bihistin
* porsiden(bepors)-pirsin/pirs kirin
* tersiden(beters)-tirsin/bizdin
* xandiden(bexand)-kenîn
* xasten(bexweh)-xwestin/wiştin
* neveşten(benevis)-nivîsin
* avixten(beavîz)-aliqandin
* xerf zeden(bezen)-axaftin/peyivin/qisey kirin/
* goften(begu)-gotin/wutin
* doşnam goften(begu)-dujin kirin
* xanden(bexon)-xwendin/xuwendin
* vakerden(vakon)-vekirin
* fahmiden(befahm)-fehm kirin
* bariden(bebar)-barin
* suxten(besuz)-şewitin
* hişten(behêl)-hiştin
* mêkiden(bemêk)mêtin
* nigêristen(benigêr)-nêrin/sêr kirin

=== Nimûneyên farisî ===
* Namê şoma çist (axaftina rojane:Namê şoma çiye):Navê we çi ye? 
* Namê to çist (axaftina rojane: çiye):Navê te çi ye?
* Ehlê kucai (axaftina rojane: kucaye):Ji kûderî?
* Çetori?:Çawanî/Çitonî/Çitûyî/Çilûyî/Çerî/Çitolî?
* Zebanê Farsi beledid?/Farsî midani?:Zimanê Farisî dizanî?/Farisî dizanî?
* Belî beledem/Arê midanem:Erê dizanim 
* Nexeyr beled nistem/Ne, nemidanem:Na, Nîzanim
* Saet çand ast (axaftina rojane: çande): Saet çi ye? / Saet çend e? 
* To çand Sâle-yi: Tu çend salî yî?
* To çend salegîyî?: Tu çend salî yî? 
* Se ruz e(-st) kê henuz cizi nexordem: Sê roj e ko ez hîn tiştek nexwarim (nexward)
* Destê to derd nebine(-d):Destê te derd nebîne, Mala te ava!
* To çi mikhahe?: Tu çi dixwaze?
* Xoda Bozorgest: Xwêda Mezina
* Xodahafız / Oxir be! Hatre te!
* Xeyli xoşmeze / Zehf xweşa

;Danezana gerdûnî ya mafên mirov-bend 1

'''Zimanê farisî'''

"Heme merdom azad be donya miyayend o ez lehaze heysiyet o hoquq ba hem beraberend. Heme darayê hûş o vêcdan hestend o bayed be yekdiger ba ruhê beraderî reftar konend."

'''Zimanê kurdî'''

"Hemû mirov azad tên dinyayê û di weqar û mafan de wekhevin. Hemû xwedî hiş û vîcdan in û divê li hember hev bi ruhê bratiyê bilivin."

== Mijarên têkildar ==
*[[Dîroka Îranê]]
*[[Îran]]
*[[Efxanistan]]
*[[Tacîkistan]]
*[[Gelê Farsê]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Zimanên îranî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Çanda Îranê]]
[[Kategorî:Zimanên Azerbaycanê|Farisî]]
[[Kategorî:Zimanên Behreynê]]
[[Kategorî:Zimanên Efxanistanê]]
[[Kategorî:Zimanên Iraqê|Farisî]]
[[Kategorî:Zimanên Kurdistanê|Farisî]]
[[Kategorî:Zimanên Kuweytê]]
[[Kategorî:Zimanên Rûsyayê|Farisî]]
[[Kategorî:Zimanên Tacîkistanê]]
[[Kategorî:Zimanên Ûzbêkistanê]]
[[Kategorî:Zimanê farisî| ]]