Çavkaniya Zimanên îranî bibîne

{{Bikaranîna dîroka rms}}
{{Bêçavkanî|tarîx=gulan 2024}}
{{Agahîdank ziman
| nav                = Zimanên Îranî
| navê xwemalî       = Zimanên Arî
| renga malbat       = Hind û Ewropî
| dewlet             = {{Ala|Îran}}<br>{{Ala|Kurdistan}}<br>{{Ala|Efxanistan}}<br>{{Ala|Pakistan}}<br>{{Ala|Îraq}}<br>{{Ala|Sûrî}}<br>{{Ala|Rojava}}<br>{{Ala|Ermenistan}}<br>{{Ala|Azerbaycan}}<br>{{Ala|Başûrê Alanistanê}}<br>{{Ala|Gurcistan}}<br>{{Ala|Rûsya}}<br>{{Ala|Tirkmenistan}}<br>{{Ala|Ûzbekistan}}<br>{{Ala|Tacîkistan}}<br>{{Ala|Hindistan}}<br>{{Ala|Qazaxistan}}<br>{{Ala|Çîn}}<br>
| herêm              = [[Êranax]] (Ariyanem)<br> [[Anatolya]]
| nexşe              = Map-IranianLanguages.png
| firehiya nexşe     = 
| binnexşe           = 
| zimanê zikmakî     = 
| malbat1            = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
| malbat2            = [[Zimanên hind û îranî]]
| zarava             = Rojavayî <br/> Rojhilatî
| nivîs              = 
| netewe             = {{Ala|Îran}} <br/> {{Ala|Efxanistan}} <br/> {{Ala|Tacîkistan}} <br/> {{Ala|Başûrê Alanistanê}} <br/>{{Ala|Îraq}}
| kêmnetewe          = {{Ala|Ermenistan}} <br/> {{Ala|Rûsya}}
| ajans              = 
| iso1               = ira
| iso2               = 
| iso3               = 
}}
'''Zimanên îranî''' şaxeke ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye ku tê texmînkirin li tevahiya cîhanê ji aliyê 200 milyon kesan ve tê axaftin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.routledge.com/The-Iranian-Languages/Windfuhr/p/book/9780415622356 |sernav=The Iranian Languages |malper=Routledge & CRC Press |roja-gihiştinê=2024-05-27 |ziman=en}}</ref> Di nav vê komê de zimanên wekê [[zimanê kurdî]], [[Zimanê farisî|farisî]], [[Zimanê peşto|peştoyî]] û [[Zimanî tacîkî|zimanê tacîkî]] hene.

== Cihêkirin bi erdnigarî ==
Mirov dikare zimanên îranî têxe du cihan: yê rojhilat û yê rojava; her yek ji wan jî cardin têxe du cihan: yê bakur û yê başûr.

=== Cihêtiya dengan di zimanên îranî yên rojava û zaraveyên kurdî ===
{| class="wikitable"
! Îranî a Kevn !! Partî !! Goranî !! Zazakî !! Talî !! Semnanî !! Zaraveyên Hezarî!!Zaraveyên Navend!! Beluçî !! Kurmancî !! Farisî
|-
| *ś/ź|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| s/z|| h/d
|-
| *č|| -ž-|| -ž-|| -ž-|| -ǰ-|| -ž-|| ǰ.ž|| -ǰ-|| ǰ.ž.z|| -č-|| -ž-|| -z-
|-
| *ǰ|| ž|| ž|| ž (y-)|| ǰ|| ž|| ǰ.ž|| ǰ (z-)|| ǰ.ž.z|| ǰ|| -ž-|| z
|-
| *thr|| hr|| (ya)r|| (h)r|| (hī)r|| (h)*r|| (h)r|| r|| r|| s|| s|| s
|-
| *d|| b|| b|| b|| b|| b|| b|| b|| b|| b(?)|| d|| d
|}

=== Zimanên îranî yên rojhilat ===
'''Bakûr'''

# [[Zimanê avestayî|Avestayî]] (''mirî ye''; wateya olî heye)
# [[Xwarizmî]] (''mirî ye'')
# [[Baktrî]] (''mirî ye'')
# [[Sogdî]] (''mirî ye''; Zaraveyên wê: Xiristiyan, Budî, [[Mana]]) --> [[Yagnobî]] (li [[Tacikistan]])
# Sikitî (''mirî ye''), [[Sarmatî]] (''mirî ye''), [[Alanî]],
# [[Osetî]] (Zaraveyên wê: Îron, Dîgoron)

'''Başûr'''

# Muncî, Sanglexî, Îşkaşmî, Zebakî, Sarikolî, Şugnî, Ruşanî, Yazgulamî, Waxî, Yidga, Wanecî
# [[Sakî]] (''mirî ye''; Zaraveyên wê: Xotî û Tumşuqî )
# [[Peşto]]

=== Zimanên îranî yên rojava ===

'''Bakur'''

[[Zimanê pehlewî yê eşkanî|Partî]] (''mirî ye'')
# Urmûrî, Paraçî
# Darî ya Zerdeştan (ne Darî ya Efxanistanê ye)
# [[Kurdî]]: [[hewramî]], [[kurmancî]], [[kelhûrî]], [[lekî]], [[soranî]]
# [[Başkurdî]]
# [[Zazaki]] ,
# [[Semnanî]], [[sengeserî]]
# [[Gîlekî]], [[mazenderanî]], [[şehmîrzadî]]
# [[Belûçî]]
# [[Zimanê talişî|Talişî]], [[herzanî]]
'''Başûr'''

# [[Farsiya kevn|Farisiya kevn]] (''mirî ye'')
# [[Pehlewî|Farisiya pehlevî]]
# [[Zimanê farisî|Farisî]] (zarave: zimanê nivîsê [[darî]], [[Tacîkistan|tacîkî]], [[hazaragî]])
# [[Lorî]], [[bextiyarî]]
# [[Zimanê tatî|Tatî]] bi tatiya cihûdan
# Fars, larî ([[laristanî]]), [[başkardî]]

== Cihêkirina dîrokî û erdnigarî ==
[[Wêne:Genetic division of Iranic languages.png|thumb|350px|dabeşkirina genetîkî ya zimanên îranî]]

=== Zimanên îranî yên nû ===
Yên ku Îro tên axaftin:

'''Bakûrê Rojhilat'''
* [[Osetî]] li [[Qefqasya]]
* [[Yagnobî]] ([[Tacikistan]])

'''Başûrê Rojhilat'''
* [[Peşto]] ([[Efxanistan]], [[Pakistan]])
* [[Zimanên Pamîr]]: Şugnî, Oroşorî, Bartangî, Roşanî, Sarikolî, Yazgulamî; Zengleçî, Îşkaşmî, Waxî; Muncî, Yidga; Wanecî ([[Tacîkistan]])

'''Bakûrê Rojava'''
* [[Zimanê kurdî]] bi zaraveyên:
** [[Kurmancî]] ([[Tirkiye]], [[Iraq]], [[Sûrî]], [[Îran]], kevnekomarên Yekîtiya Sovyetê)
** [[Soranî]] ([[Iraq]], [[Îran]])
** [[Hewramî]], [[Bacelanî]], [[Şebekî]], Sarlî (Iraq û Îran)
** [[Dimilî]] (Tirkiye)
** [[Kelhûrî]] (Îran û Iraq)
** [[Lekî]] (Îran, Tirkiye)

'''Başûrê Rojava'''
* [[Farisî]], an [[Tacîkî]] ([[Efxanistan]], [[Îran]], [[Tacîkistan]])
** Zimanê nivîsînê yê Farisî: [[Darî]]
* [[Zimanê tatî|Tatî]]
* [[Lorî]]

=== Zimanên îranî yên nîvkevn ===
* [[Partî]]
* [[Pehlewî]]
* [[Sogdî]]
* [[Xwarizmî]]
* [[Baktrî]]
* [[Sakî]]
* [[Osetî]])

=== Zimanên îranî yên kevn ===
Zimanên îranî yên kevn ji 5000 hate 1000 (b.z.) hatin axaftin.
* [[Farsiya kevn|Farisiya kevn]]
* [[Avestî]]
* [[Zimanê medî|Medî]]

Di lêkolînên nû yên [[Nicholas Sims-Williams]] ji [[Zanîngeha Londonê]] hat dîtin ku [[Avestî]] zimanê herî kevn e.

Yên din ji wî peyda bûne.

== Tabloya peyvên zimanên îranî ==
{{Tabloya peyvên zimanên îranî}}

== Çavkanî ==
* Kümmel, Martin Joachim. "[https://ia601207.us.archive.org/15/items/dokumen.tips_areal-developments-in-the-history-of-iranic-west-vs-east/dokumen.tips_areal-developments-in-the-history-of-iranic-west-vs-east.pdf Areal developments in the history of Iranic: West vs. East]." BOOK OF ABSTRACTS.
{{Çavkanî}}

{{Zimanên îranî}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Şitil}}

[[Kategorî:Zimanên hind û ewropî]]
[[Kategorî:Zimanên îranî| ]]