Çavkaniya Zimanê polonî bibîne

{{Agahîdank ziman
| nav                = Zimanê polonî
| navê xwemalî       = ''polski''
| renga malbat       = Hind û ewropî
| dewlet             = {{Ala|Polonya}}<br/> {{Ala|Bosniya û Herzegovîna}}<br/> {{Ala|Brezîl}}<br/> {{Ala|Çekya}}<br/> {{Ala|Mecaristan}}<br/> {{Ala|Lîtvanya}}<br/> {{Ala|Romanya}}<br/> {{Ala|Slovakya}}<br/> {{Ala|Ûkrayna}}<br/> {{Ala|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê}}
| herêm              = [[Ewropaya Navendî]]
| nexşe              = Polish language map.PNG
| firehiya nexşe     = 
| binnexşe           = Nexşeya Polonyayê{{legend|#0080FE|Piraniya axiverên polonî}}
{{legend|#5AAFDF|Polonî li gel zimanên din bi hev re tê bikaranîn}}
{{legend|#88C4FE|Piraniya axiverên polonî li derveyî Polonya}}
| zimanê zikmakî     = 41 milyon
| malbat1            = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
| malbat2            = [[Zimanên balto-slavî]]
| malbat3            = [[Zimanên slavî]]
| malbat4            = [[Slaviya rojavayî]]
| malbat5            = [[Zimanên lehî]]
| malbat6            = 
| pêşîn              = Poloniya kevn
| pêşîn2             = Poloniya navendî
| nivîs              = Tîpên latînî
| netewe             = {{Ala|Polonya}}<br/> [[Yekitiya Ewropayê]]
| kêmnetewe          = 
| ajans              = 
| iso1               = pl
| iso2               = pol
| iso3               = pol
| iso3               = pol
| lc1                = 
| ld1                = 
| lc2                = 
| ld2                = 
| lc3                = 
| ld3                = 
| lc4                = 
| ld4                = 
| lc5                = 
| ld5                = 
| lc6                = 
| ld6                = 
| lc7                = 
| ld7                = 
| lc8                = 
| ld8                = 
| lc9                = 
| ld9                = 
| lc10               = 
| ld10               = 
| lc11               = 
| ld11               = 
| agahdarî           = 
}}
'''Zimanê polonî''' (bi polonî: ''język polski'') zimanekî slaviya rojavayî ya ji koma lekîtîk a malbata [[zimanên hind û ewropî]] ye ku bi tîpên latînî tê nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/Lekhitic-languages |sernav=Lekhitic languages {{!}} Slavic, Baltic & Germanic {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-08-09 |ziman=en }}</ref> Zimanê polonî wekî zimanê fermî li [[Polonya]]yê tê axaftin û zimanê diyasporayaya polonî ye ku li çaraliyê cîhanê ye ji aliyê poloniyên belavbûyî ve tê axaftin. Li gorî daneyên sala 2023an zêdetirî 40,6 milyon axaftvanên xwemalî yên zimanê polonî hene.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ethnologue.com/insights/ethnologue200/ |sernav=What are the top 200 most spoken languages? {{!}} Ethnologue Free |malper=web.archive.org |tarîx=2023-06-18 |roja-gihiştinê=2024-08-09 |roja-arşîvê=2023-06-18 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230618002011/https://www.ethnologue.com/insights/ethnologue200/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Zimanê polonî di nav zimanên [[Yekîtiya Ewropayê]] de di rêza şeşem de ye ku herî zêde tê axaftin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.forbes.com/sites/davekeating/2020/02/06/despite-brexit-english-remains-the-eus-most-spoken-language-by-far/ |sernav=Despite Brexit, English Remains The EU’s Most Spoken Language By Far |malper=web.archive.org |tarîx=2023-06-07 |roja-gihiştinê=2024-08-09 |roja-arşîvê=2023-06-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230607135739/https://www.forbes.com/sites/davekeating/2020/02/06/despite-brexit-english-remains-the-eus-most-spoken-language-by-far/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Polonî bi zimanên wekî [[kaşûbî]], [[çekî]], [[slovakî]] û [[sorbî]] re gelek nêzîkê hev in. Di warê tîpolojiya zimanî de, polonî zimanekî veqetandî ye ku di warê morfolojiyê de bi tewangeke berfireh dixebite. Bidengî ya zimanê polonî bi gelemperî ji dawiyê ve dikeve ser rêza duyem û (mijara biryara pêvek) di hevokê de serdest e. Polonî niha di nav Zimanên Slaviya Rojavayî de zimanê herî zêde ye ku tê axaftin. Di roja îro de zimanê polonî bi cûrbecûriya zaravayên kêm nîşankirî û windabûyî de û hem jî di pratîka ragihandina zimanê standard de zimaneke serdest e. Polonî ji hêla Konseya Zimanê Polonî ve tê sererastkirin û bi alfabeya latînî bi nîşaneyên dîakrîtîk ên din jî dewlemend bûye.

Ji aliyê dîrokî ve polonî zimanek lingua franka ye ku hem ji aliyê dîplomatîk û hem jî ji aliyê akademîk ve li [[Ewropaya Navendî]] û li beşek ji [[Ewropaya Rojhilat]] zimaneke girîng e.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Multilingual Europe, Multilingual Europeans |weşanger=BRILL |tarîx=2015-06-29 |isbn=978-94-012-0803-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=yRz0DQAAQBAJ&pg=PA25 }}</ref> Ji xeynî zimanê fermî yê [[Polonya]]yê, polonî li rojhilatê [[Almanya]]yê, bakurê [[Komara Çek]] û [[Slovakya]], beşên rojavayî yên [[Belarûs]] û [[Ûkrayna]]yê û her weha li başûrê rojhilatê [[Lîtvanya]] û [[Letonya]]yê wekî zimanê duyem tê axaftin. Ji ber koçberiya ji Polonyayê ku di demên cûrbecûr de qewimiye, nemaze piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi milyonan polonî koçên welatên wekî [[Kanada]], [[Arjentîn]], [[Brezîl]], Îraêl, Awistirilya, [[Keyaniya Yekbûyî]] û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] bûne, axivêrên zimanê polonî dikarin li van welatan werin dîtin.

== Dîrok ==
[[Wêne:Modlitwy drukowane po polsku w r. 1475.JPG|thumb|çep|Çapa herî kevn a bi Polonî, Statuta Synodalia Episcoporum Wratislaviensium, di 1475 de li Wrocław ji hêla Kasper Elyan ve hatiye çap kirin.]] Zimanê polonî di dora sedsala 10an de wekî zimanek cihêreng derketiye holê ku ev pêvajo bi gelemperî ji aliyê damezrandin û pêşveçûna dewleta polonî ve hatiye destpêkirin. [[Mieszko I]] ku serwerê eşîra Polanên ji herêma Polonyaya Mezin bû çend eşîrên ku ji hêla çandî û zimanî ve têkildar bûn berî ku di sala 966an de vaftîzmê qebûl bikin li deştên Vistula û Oderê hatin yek kirin. Bi pejirandina xirîstiyantiyê re [[Polonya]]yê jî alfabeya latînî dipejirîne ku bi vê pejirandinê heya wê demê polonî bi tenê zimanê axaftinê bû dibe zimaneke nivîskî.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.todaytranslations.com/language-history/polish/ |sernav=Polish Language History and Facts {{!}} Today Translations London, UK |malper=web.archive.org |tarîx=2014-08-16 |roja-gihiştinê=2024-08-09 |roja-arşîvê=2014-08-16 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140816122217/http://www.todaytranslations.com/language-history/polish/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Xizmên herî nêzîk ên zimanê polonî zaravayên lehîkî yên Elbe û Deryaya Baltîk in (cûreyên polabî û pomeranî) ku ji xeynî Kaşubiyan, hemî tine bûne. Bingeha poloniya nûjen zimanê polonî yê kevn e ku zimanê polonî ji zimanê Proto-Slavî tê.

Pirtûka Henryków (bi polonî: Księga henrykowska) hevoka herî kevn a naskirî ye ku bi zimanê polonî hatiye nivîsandin. Pirtûk li dora 1280an de hatiye nivîsandin ku pirtûk niha li Muzexaneya Archdiocesalê, li [[Wrocław]]ê tê pêşandan û ji sala 2015an pê ve ketiye lîsteya UNESCOyê ya "Bîra Cîhanê"<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wroclaw.pl/en/the-book-of-henrykow-on-unescos-list-01 |sernav=The Book of Henryków on UNESCO’s list! |malper=web.archive.org |tarîx=2023-06-08 |roja-gihiştinê=2024-08-09 |roja-arşîvê=2023-06-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230608161043/https://www.wroclaw.pl/en/the-book-of-henrykow-on-unescos-list-01 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Xebatên herî pêşîn a li ser rastnivîsa polonî ji aliyê [[Jakub Parkosz]] ve li dora sala 1470an de hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Grammars and dictionaries of the Slavic languages from the Middle Ages up to 1850: an annotated bibliography |paşnav=Stankiewicz |pêşnav=Edward |weşanger=Mouton |tarîx=1984 |isbn=978-3-11-009778-8 |cih=Berlin ; New York }}</ref> Yekem pirtûka çapkirî ya bi polonî di salên 1508 yan jî di sala 1513an de derketiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Eastern European journalism: before, during and after communism |weşanger=Hampton Press |tarîx=1999 |isbn=978-1-57273-177-6 |cih=Cresskill, N.J |series=The Hampton Press communication series }}</ref> Rojnameya herî kevn a polonî di sala 1661ê de hatiye damezrandin. Di destpêka salên 1520an de, hejmareke mezin ji pirtûkên bi zimanê polonî hatine çap kirin ku tevkarî li zêdebûna homojeniya rêzimanî û rastnivîsê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A history of Eastern Europe: crisis and change |paşnav=Bideleux |pêşnav=Robert |weşanger=Routledge |tarîx=1998 |isbn=978-0-415-16111-4 |cih=London ; New York |paşnav2=Jeffries |pêşnav2=Ian }}</ref> Pergala nivîsandinê di sedsala 16an de forma xwe ya giştî bi dest dixe ku ev yek wekî "serdema zêrîn a wêjeya polonî" tê hesibandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The world's major languages |weşanger=Routledge |tarîx=2009 |isbn=978-0-415-35339-7 |çap= |cih=London |paşnavê-edîtor=Comrie |pêşnavê-edîtor=Bernard }}</ref> Nivîsa zimanê polonî di sedsala 19an de û di sala 1936an de hatiye guhertin.

[[Tomasz Kamusella]] destnîşan kiriye ku "polonî zimanê slavî yê herî kevnarê nivîskî ye ku bi kevneşopiyeke berdewam a xwendin û nivîsandinê û zimanê bikaranîna fermî ye ku ji sedsala 16an heya roja îro bênavber berdewam kiriye."<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The politics of language and nationalism in modern Central Europe |paşnav=Kamusella |pêşnav=Tomasz |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=2009 |isbn=978-0-230-55070-4 |cih=Basingstoke [England] ; New York |url=https://www.worldcat.org/title/190620094 |oclc=190620094 }}</ref> Polonî di sedsala 15an de li Polonya-Lîtvanya bûye zimanê sereke yê sosyolektîka mîran.<ref name="Kamusella2009">{{Jêder-kovar |paşnav=Kamusella |pêşnav=Tomasz |tarîx=2009 |sernav=The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe |url=http://dx.doi.org/10.1057/9780230583474 |kovar=The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe |doi=10.1057/9780230583474 }}</ref> Dîroka zimanê polonî wekî zimanê rêveberiya dewletê di sedsala 16an de li Keyaniya Polonyayê dest pê kiriye. Di sedsalên dawî de zimanê polonî li Dûkaya Mezin a Lîtvanyayê, [[Kongreya Polonyayê]], Padîşahiya Galîsya û Lodomeriyayê û wekî zimanê îdarî li herêma Rojava ya Împeratoriya Rûsyayê bûye zimanê fermî.<ref name="Kamusella2009" />

== Alfabe ==

[[Wêne:Polish-alphabet.png|çep|thumb|Alfabeya polonî]]

Zimanê polonî ji serê de bi [[alfabeya latînî]] yê hin nîşanên wek xêz û xal dihêwirand dihat nivisandin.

Alfabeya zimanê polonî ya îroyîn 35 tîp hene:

[[A]], [[Ą]], [[B]], [[C]], [[Ć]], [[D]], [[E]], [[Ę]], [[F]], [[G]], [[H]], [[I]], [[J]], [[K]], [[L]], [[Ł]], [[M]], [[N]], [[Ń]], [[O]], [[Ó]], [[P]], [[Q]], [[R]], [[S]], [[Ś]], [[T]], [[U]], [[V]], [[W]], [[X]], [[Y]], [[Z]], [[Ź]], [[Ż]].

Ą, Ę, Ń û Y li serî wûşeyên de nen bikaranîn. Q, V û X têne di wûşeyên di zimanên biyanî de derbaza polonî de tên bikaranîn.
== Belavbûna erdnîgarî ==
Polonya yek ji welatên Ewropayê ya herî homojen e ku nêzîkî %97 ji welatiyên Polonyayê zimanê polonî wekî zimanê xwe yê yekem diyar dikin. Li deverên din, polonî li deverên ku berê ku ji aliyê Polonya ve hatine rêvebirin yan jî desteserkirin, bi taybetî li welatên cîranên wekî Lîtvanya, Belarûs û li Ûkraynayê polonî hindikahiyên mezin pêk tînin. Ji ber ku Vilnius ji sala 1922an heya sala 1939an beşek ji Polonyayê bû polonî li eyaleta Vilnius a Lîtvanyayê li gorî daneyên sala 2001ê bi rêjeya %26 nifûsa wîlayetê, hindikahiya herî zêde tê pêk dianîn. Ji aliyê din ve zimanê polonî li cihekî din welêt li başûrê rojhilatê [[Lîtvanya]]yê jî tê dîtin. Zimanê polonî li gel Belarusa rojava ku ji aliyê hindikahiyek girîng a polonî ve tê bikar anîn, li Ûkraynayê herî zêde li beşên rojavayî yên Lviv û Oblasta Volynê tê bikaranîn nemaze li herêmên Brest û Grodno û li deverên li ser sinorê Lîtvanyayê zimanê polonî tê axavtin. Di nav koçberên polonî û neviyên wan ên li gelek welatên din de hejmareke girîng a polonîaxiv hene.

Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê poloniyên amerîkî ji 11 milyonan zêdetir in lê piraniya wan nikarin bi rihetî bi polonî biaxivin. Li gorî serjimêriya Dewletên Yekbûyî ya sala 2000an de 667.414 Amerîkîyên ji pênc salî û mezintir, polonî wekî zimanê ku li malê tê axaftin ragihandine. Ev jî nêzîkî ji %1.4 ji mirovên ku bi îngilîzî diaxivin, ji %0,25 ji nifûsa ku bi zimanên din ên derveyî îngilîzî diaxivin û ji %6 ji nifûsa polonî-amerîkî pêk tîne. Li gorî daneyan ku axêverên polonî hatine ragihandin (zêdeyî %50) li hersê dewletên wekî Illinois (185.749), New York (111.740) û New Jersey (74.663) axivêrên polonî hatine dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.census.gov/population/cen2000/phc-t20/tab05.pdf |sernav=census.gov/population }}</ref>

Li gorî daneyên serjimêriya sala 2011an li Îngilîstan û Wales zêdetirî 500.000 kes hene ku polonî wekî zimanê xwe yê "sereke" dihesibînin. Li Kanada hêjmareke girîng a nifûsa kanadayî ya polonî heye ku li gorî daneyên serjimêriya sala 2006an 242.885 kesên ku bi polonî diaxivin hene. Bi taybetî ev kes li bajarê wekî [[Toronto]] (91.810 axaftvan) û li Montrealê dijîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www12.statcan.ca/english/census06/data/topics/RetrieveProductTable.cfm?ALEVEL=3&APATH=3&CATNO=&DETAIL=0&DIM=&DS=99&FL=0&FREE=0&GAL=0&GC=99&GK=NA&GRP=1&IPS=&METH=0&ORDER=1&PID=89189&PTYPE=88971&RL=0&S=1&ShowAll=No&StartRow=1&SUB=705&Temporal=2006&Theme=70&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= |sernav=Various Languages Spoken (147), Age Groups (17A) and Sex (3) for the Population of Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2006 Census - 20% Sample Data |malper=web.archive.org |tarîx=2008-05-27 |roja-gihiştinê=2024-08-12 |roja-arşîvê=2008-05-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20080527030141/http://www12.statcan.ca/english/census06/data/topics/RetrieveProductTable.cfm?ALEVEL=3&APATH=3&CATNO=&DETAIL=0&DIM=&DS=99&FL=0&FREE=0&GAL=0&GC=99&GK=NA&GRP=1&IPS=&METH=0&ORDER=1&PID=89189&PTYPE=88971&RL=0&S=1&ShowAll=No&StartRow=1&SUB=705&Temporal=2006&Theme=70&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF= |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Belavbûna erdnîgarî ya zimanê polonî ji ber guhertinên axa Polonyayê, yekser piştî Şerê Cîhanê yê Duyem û veguheztina nifûsa polonî (1944–46) pir bi bandor bûye. Polonî li rojava û bakur ku berê bi piranî almanîaxiv bûn, li "Herêmên Rizgarkirî" bi cih dibin. Hinek polonî li herêmên berê yên polonî yên li rojhilat ku ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve hatiye desteserkirin dimînim. Tevî ku gelek polonî ji wan deveran berbi deverên ber bi sinorên nû yên Polonyayê ve hatine, civakên polonîaxiv ên îro yên li Lîtvanya, Belarûs û Ûkraynayê di wî demê de li wan welatan dimînin. Li rojhilatê Polonyayê, hindikahiya herî girîng a polonî li qadeke teng û dirêj li her du aliyên sinorê Lîtvanya û Belarûsê dijîn. Di vê navberê de revîn û derxistina almananam (1944-1950) û her weha derxistina ûkrayniyan û Operasyona Vistula, koçkirina hindikahiyên ûkraynî ya sala 1947an li Herêmên Veguhestî li rojavayê welêt, tevkarî li homojeniya zimanî ya welêt kiriye.

== Zaravayên polonî ==
Her çiqas cudahiyên di navbera celebên kevneşopî yên nûjen û polonî yên standard (język ogólnopolski) de gelek hindik xuya bibe jî niştecîhên herêmên cihêreng ên Polonyayê heya roja îro jî bi polonî hinekî cûda diaxivin. Piraniya temenên navîn û ciwan bi zimanên herêmî ya nêzîkî poloniya standard diaxivin.<ref name=":0">{{Jêder-kitêb |sernav=Teaching the mother tongue in a multilingual Europe |weşanger=Continuum |tarîx=2005 |isbn=978-0-8264-7027-0 |cih=London New York |paşnavê-edîtor=Tulasiewicz |pêşnavê-edîtor=Witold |series=Continuum studies in language and education }}</ref> Di heman demê de zaravayên kevneşopî di nav mirovên temen-mezin de li deverên gundewarî de têne parastin. Axêverên zimanê yekem ên polonî di fêmkirina hevûdu de pirsgirêkên girîng çênabe û axêverên ne-xwemalî (poloniyên derveyê welêt) dibe ku di naskirina cudahiyên herêmî û civakî de zehmetî bikşînin. Zaravayê standard modern, ku pir caran wekî "poloniya rast" tê binav kirin, li seranserê welêt tê axaftin û di navbera civakên cudayên xwemalî ve tê fem kirin.<ref name=":0" />

Zimanê polonî bi kevneşopî wekî ku ji sê-pênc zaravayên sereke yên herêmî pêk tê, hatiye binav kirin:
* Poloniya berfireh, li rojavayê Polonyayê tê axaftin.
* Poloniya kêm-berfireh, li başûr û başûrê rojhilatê Polonyayê tê axaftin.
* Masovî, li seranserê navendî û li rojhilatê Polonyayê tê axaftin.

Silezî û Kaşûbî ku bi rêzê re li Silezyaya Jorîn û Pomeranyayê têne axaftin, li gorî pîvanên ku têne bikar anîn, wekî zaravayên polonî yan jî zimanên cihê têne fikirîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Polish Western Affairs |weşanger=Instytut Zachodni. |tarîx=1989 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=OXFpAAAAMAAJ }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Compendium of the World's Languages |paşnav=Campbell |pêşnav=George L. |weşanger=Routledge |tarîx=2020-07-01 |isbn=978-1-136-25846-6 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=DWAqAAAAQBAJ |paşnav2=King |pêşnav2=Gareth }}</ref>

Kaşûbî rêzeke taybetmendiya ziman vedihewîne ku li cihek din ên li Polonyayê nehatiye dîtin. Wek mînak neh dengdêrên devkî yên cihê (li hember şeşên polonî yên standard) û (di zaravayên bakur de) stresa peyva fonemîkî ku taybetmendiyek arkaîk e û ji demên Slaviya Hevpar ve hatiye parastin ku li cihek din di nav zimanên Slaviya Rojava de nehatiye dîtin. Lêbelê ev yek ji aliyê hinek zimannasan ve wekî ku piraniya diyarkerên zimanî û civakî yên ziman-sernav tine ye hatiye binav kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A reader in the history of the eastern Slavic languages: Russian, Belorussian, Ukrainian |paşnav=Sherekh |pêşnav=Iı̐Uı̐Łrii |weşanger=New York, Columbia University Press |tarîx=1958 |kesên-din=Internet Archive |url=http://archive.org/details/readerinhistoryo00sher }}</ref>

Hinek çavkaniyên zimannasî zimanê sîlezî wekî zimanek herêmî ji polonî veqetandî kategorîze dikin hinek kes jî berevajiya vê yekê silezî wekî zaravayek polonî dihesibînin. Gelek Silezî xwe wek etnîsîteyek cuda dihesibînin û ji bo naskirina zimanê silezî wekî zimanek herêmî yê li Polonyayê diparêzin. Qanûna ku silezî bi vî awayî nas dikir di nîsana sala 2024an de ji hêla Sejm û Senatoyê ve hate pejirandin lê di dawiya gulana sala 2024an de ji hêla serokê Polonyayê Andrzej Duda ve hatiye veto kirin.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=pl|Polonî}}

{{Kategoriya Commonsê|Languages of Poland}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Polonî]]
[[Kategorî:Zimanên lehî]]
[[Kategorî:Zimanên Belarûsê]]
[[Kategorî:Zimanên Lîtvanyayê]]
[[Kategorî:Zimanên Polonyayê]]
[[Kategorî:Zimanên Ûkraynayê]]