Çavkaniya Ûkrayna bibîne

{{Agahîdank welat2/wîkîdane
}}
'''Ûkrayna''' (bi [[zimanê ûkraynî|ûkraynî]]: Україна, ''Ukraina'' {{IPA-uk|ukrɑˈjinɑ}}) [[welat]]ekî li [[Ewropa]]ya [[Ewropaya Rojhilat|Rojhilat]] e ku piştê Rûsyayê duyem mezintirîn welatê ewropî ye. Ûkrayna li bakur bi [[Belarûs]]ê re, li rojava bi [[Polonya]], [[Slovakya]]  [[Mecaristan]], [[Romanya]] û [[Moldova]] sinorên bejayî parvedike. Li aliyê başûrê rojava bi [[Deryaya Reş]] re û li aliyê başûr û başûrê rojhilat jî sinorên peravî bi [[Deryaya Azovê]] parvedike. Li pey [[Kharkiv]], [[Dnîpro]] û [[Odesa]]yê [[Kyîv]] paytexta neteweyê û bajarê herî mezin e welat e.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-18018002 |sernav=Ukraine country profile |tarîx=1 adar 2022 |xebat=BBC News |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=25 adar 2022 }}</ref> [[Erdzemîn]]a welêt bi qasî 600.000 kîlometre çargoşe rûerd vedigire. Beriya [[Şerê Rûsyayê li ser Ûkraynayê]] yê domdar, ew bi [[Gelhe|gehleya]] xwe derdora 41 milyon mirovan ew welatê heştem ê herî biqelebalix ê Ewropayê bû.

Di Serdema Navîn de Ûkrayna cihê berfirehbûna zû yê slavî bû û dever piştre bûye navendeke girîng a çanda Slaviya Rojhilatê di bin serweriya Kievana Rûsî de ku di sedsala 9an de derketibû holê. Serweriya Kievana Rûsî di dawiyê de di nav hêzên herêmî yên dijber de belav bû û bi êrîşên mongolan ên ku sedsala 13an hatiye hilweşandin û hatiye talan kirin. Dewlet di dawiyê de di nav hêzên herêmî yên dijber de belav dibe û bi êrîşên [[mongol]]an ên di sedsala 13an hatiye hilweşandin. Piştre dever ji bo 600 salên pêş de ji aliyê cûrbecûr hêzên derve ve hatiye nîqaşkirin, dabeş kirin û hatiye rêvebirin ku di nav de Hevbeşdariya Polonî-Lîtvanya, Împeratoriya Awistiryayê, Xanedaniya Osmanî û Tsardomiya Rûsyayê hebûn. Hetmanatiya Kozak di sedsala 17an de li Ûkraynayaya navendî derketiye holê lê di navbera [[Rûsya]] û [[Polonya]]yê de hatiye dabeş kirin û ji aliyê Împeratoriya Rûsyayê ve hatiye bidawîkirin. Di vê heyamê de Neteweperestiya Ûkraynayê pêş dikeve û piştî [[Şoreşa Rûsyayê]] di sala 1917an de [[Komara Gel a Ûkraynayê]] ya demkurt hatiye avakirin. Bolşevîkan li ser piraniya împeratoriya berê kontrola xwe bihêz dikin û Komara Sosyalîst a Sovyetê ya Ûkraynayê ava dikin ku dema di sala 1922an de hate damezrandin, dibe komara damezrîner a [[Yekîtiya Sovyetê]]. Di destpêka salên 1930an de bi milyonan ûkraynî di [[Holodomor]]ê de jiyana ji dest didin ku tunebûneke ku ji aliyê mirovan ve hatiye çêkirin. Dagirkeriya [[Almanya]]yê di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de li Ûkraynayê dibe sedema wêrankariyê ki 7 milyon sivîlên ûkraynayî ku piraniya wan ji Cihûyên Ûkraynayê pêk dihatin hatine kuştin.

Ûkrayna di sala 1991an de dema ku [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] hilweşiya û xwe bêalî îlan kir serxwebûna xwe bi dest dixe.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20070927224650/http://gska2.rada.gov.ua:7777/site/postanova_eng/Declaration_of_State_Sovereignty_of_Ukraine_rev1.htm |sernav=Declaration of State Sovereignty of Ukraine |malper=web.archive.org |tarîx=2007-09-27 |roja-gihiştinê=2024-12-22}}</ref> Di sala 1996an de li Ûkraynayê qanûneke nû hatiye qebûlkirin. Rêzek xwepêşandanên girseyî ku bi navê Euromaidan dihatin zanîn, piştê şoreşeke di sala 2014an de bûye sedema damezrandina hikûmetek nû. Piştre Rûsyayê bi awayekî yekalî nîvgirava Kirimê ya Ûkraynayê tevlê axa xwe dike û aloziyên alîgirên Rûsyayê bi şerekî li Donbasê di navbera cudaxwazên bi piştevaniya Rûsyayê û hêzên hikûmetê li rojhilatê Ûkraynayê de bi dawî dibe.

Di sala 2022an de Rûsya dest bi dagirkirina Ûkraynayê kiriye. Bi destpêka şerê bi Rûsyayê re, Ûkrayna ji bo parastina axa xwe hewl daye ku têkiliyên dîplomatîk û alikariya li dijî dagirkirina Rûsyayê ji [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]] û [[Yekîtiya Ewropayê]] werbigire.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.foreignaffairs.com/ukraine/war-security-assistance-lessons |sernav=The Surprising Success of U.S. Military Aid to Ukraine: Kyiv’s Determination Has Improved Washington’s Spotty Track Record |malper=www.foreignaffairs.com |tarîx=2023-03-17 |roja-gihiştinê=2024-12-22 |ziman=en |paşnav=Beliakova |pêşnav=Polina |paşnav2=Tecott |pêşnav2=Rachel}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.yahoo.com/news/in-closer-ties-to-ukraine-us-officials-long-saw-promise-and-peril-090006105.html |sernav=In closer ties to Ukraine, U.S. officials long saw promise and peril |malper=Yahoo News |tarîx=2022-04-28 |roja-gihiştinê=2024-12-22 |ziman=en-US}}</ref>

Ûkrayna dewleteke unîter e û sîstema hikûmraniya dewletê komareke nîv-serokatî ye. Ûkrayna di welatên pêşkevtî de welatê herî feqîr ê Ewropayê ye.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2022-07-01 |sernav=Corruption in Ukraine (Published 2022) |url=https://www.nytimes.com/2022/07/01/briefing/russia-ukraine-war-corruption-yovanovitch-odessa.html |roja-gihiştinê=2024-12-22 |ziman=en}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/what-is-wrong-with-the-ukrainian-economy/ |sernav=What is wrong with the Ukrainian economy? |malper=Atlantic Council |tarîx=2019-04-26 |roja-gihiştinê=2024-12-22 |ziman=en-US |paşnav=Haring |pêşnav=Melinda}}</ref> Heya roja îro gendelî wekê pirsgirêkeke girîng ê welat maye. Lêbelê ji ber axa welat ya berfereh Ûkraynaya beriya şer yek ji mezintirîn hinardekarên genimê li cîhanê bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20131231235707/http://www.blackseagrain.net/data/news/ukraine-becomes-worlds-third-biggest-grain-exporter-in-2011-minister |sernav=Ukraine becomes world's third biggest grain exporter in 2011 - minister — BlackSeaGrain |malper=web.archive.org |tarîx=2013-12-31 |roja-gihiştinê=2024-12-22}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/wtr13_e.htm |sernav=WTO {{!}} Publications |malper=www.wto.org |roja-gihiştinê=2024-12-22}}</ref> Ûkrayna di karûbarên gerdûnî de hêzek navîn hatiye hesabkirin û [[Hêzên Çekdar ên Ûkraynayê]] hem ji aliyê personelên çalak ve hem jî ji aliyê hejmara giştî ya personelan ve pêncemîn hêza çekdar a herî mezin e cîhanê ye. Artêşa Ûkraynayê xwedî heştem sermiyana berevaniyê ya herî mezinê cîhanê ye.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Ukraine}}

{{Dewletên Ewropayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1991ê li Ûkraynayê]]
[[Kategorî:Dewletên endamê Neteweyên Yekbûyî]]
[[Kategorî:Dewletên komarî]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1991ê de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Endamên Konseya Ewropayê]]
[[Kategorî:Ûkrayna| ]]