Çavkaniya Şîle bibîne

{{Agahîdank welat2
| nav                = 
| navê rastî         = {{Navê rastî|es|República de Chile}}
| navê hevbeş        = Şîle
| konvansiyonel navê dirêj = Komara Şîleyê
| rewş               = 
| wêneyê ala         = Flag of Chile.svg
| sernav ala         = 
| wêneyê mertal      = Coat of arms of Chile.svg
| sernav mertal      = 
| dirûşma netewî     = {{Unbulleted list |{{Navê rastî|es|"Por la razón o la fuerza"|italics=off}} |{{Raise|0.45em |{{Biçûk|"Aliyê rastê an karînê"}}&nbsp;{{Lower|0.5em|<ref>{{Jêder-malper |sernav=100 peso Coin |url=http://www.bcentral.cl/eng/banknotes-coins/coins/m0100.htm |xebat=[[Central Bank of Chile]] |tarîxa-gihiştinê=16 îlon 2012 |rewşa-urlyê=mirî |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120510231608/http://www.bcentral.cl/eng/banknotes-coins/coins/m0100.htm |tarîxa-arşîvê=10 gulan 2012 }}</ref>}}}} }}
| dirûşma bi kurdî   = 
| sirûda netewî      = <br/>''[[Sirûda Neteweyî ya Şîle]]'' <div style="padding-top:0.5em;text-align:center;"><center>[[Wêne:United States Navy Band - National Anthem of Chile.ogg]]</div></center>
| sirûda keyane      = 
| awayê sembolên din = 
| sembolên din       = 
| wêneyê nexşe       = Chile (orthographic projection).svg
| wêneyê nexşe2      = 
| nexşe mezinî       = 220px
| nexşe mezinî2      = 
| nexşe sernav       = 
| nexşe sernav2      = 
| nexşe sernûçe      = Şîle bi keskê tarî tê xuyakirin; îdîakirin ku di heman demê de naskirin [[Herêma Antarktîka Şîleyê|Herêma Antarktîkê]] bi keskê ronî tê xuyakirin.
| nexşe sernûçe2     = 
| cih                = 
| paytext            = [[Santiago de Chile|Santiago]]<sup>a</sup>[[Wêne:Coat of arms of Santiago (Chile).svg|rast|20px|Nîşana Santiago de Chile]]
| paytext2           = 
| bajarê mezin       = [[Santiago de Chile|Santiago]][[Wêne:Coat of arms of Santiago (Chile).svg|rast|20px|Nîşana Santiago de Chile]]
| bicîhbûna mezin    = paytext
| awayê bicîhbûna mezin = 
| latd               = 33
| latm               = 26
| latNS              = S
| longd              = 70
| longm              = 40
| longEW             = W
| zimanên fermî      = [[Zimanê spanî|Spanî]]
| zimanên naskirin   = 
| zimanên herêmî     = 
| awayê ziman        = [[Zimanê Neteweyî]]
| awayê ziman2       = 
| ziman              = 
| ziman2             = 
| zimanên bin        = 
| zimanên bin2       = 
| komên etnîkî       = 
| komên etnîkî sal   = 
| dîn                = 
| demonîm            = Şîleyî, şîliyî, çîliyî
| awayê rêveberiyê   = [[Komar]]a [[Sîstema serokatiyê|serokatiyê]]
| sernav rêber1      = [[Serokê Şîleyê|Serok]]
| navê rêber1        = [[Gabriel Boric]]
| sernav rêber2      = 
| navê rêber2        = 
| sernav rêber3      = 
| navê rêber3        = 
| sernav rêber4      = 
| navê rêber4        = 
| sernav rêber5      = 
| navê rêber5        = 
| pêşvebirî          = [[Kongreya Neteweyî ya Şîleyê|Kongreya Neteweyî]]
| meclîsa jorîn      = [[Senatoya Şîleyê|Senato]]
| meclîsa jêrîn      = [[Odeya Cîgirên Şîleyê|Odeya Cîgiran]]
| awayê serxwebûnê   = [[Dîroka Şîleyê|Serxwebûn]]
| nota serxwebûnê    = ji [[Spanya]]yê
| bûyera avakirinê1  = [[Hikûmeta Cûntayê ya Şîle (1810)|Yekem Hikûmeta Cûnta]]
| dema avakirinê1    = 18 Rezber 1810
| bûyera avakirinê2  = Îlankirin
| dema avakirinê2    = 12 Reşemî 1818
| bûyera avakirinê3  = Naskirin
| dema avakirinê3    = 25 Avrêl 1844
| bûyera avakirinê4  = {{Nowrap|[[Destûra Bingehîn a Şîleyê|Destûra niha]]}}
| dema avakirinê4    = 11 Rezber 1980 (guhortin li 1989 û 2005)
| bûyera avakirinê5  = 
| dema avakirinê5    = 
| rûerd etîket2      = 
| rûerd dane         = 
| rûerd dane2        = 
| rûerd              = 
| rûerd magnitude    = 1 E11
| rûerd rêz          = 38.
| rûerd jêrenot      = 
| av                 = 1.07<sup>b</sup>
| gelhe texmînkirin  = 18,006,407<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ine.cl/canales/sala_prensa/noticias/noticia.php?opc=news&id=615&lang=esp |sernav=CIFRAS DE ENVEJECIMIENTO Y MIGRACIÓN MUESTRAN UN CHILE DISTINTO AL DE HACE UN DECENIO |xebat=POBLACIÓN PAÍS Y REGIONES – ACTUALIZACIÓN 2002–2012 |weşanger=[[National Statistics Institute (Chile)|National Statistics Institute]] |tarîx=4 îlon 2014 |tarîxa-gihiştinê=4 îlon 2014 }}</ref>
| gelhe texmînkirin sal = 2015
| gelhe texmînkirin rêz = 62.
| gelhe giştî        = 16,341,929<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.emol.com/noticias/nacional/2014/02/26/646872/entrega-de-conclusiones-del-cuestionado-censo-2012.html |sernav=Revisión del cuestionado Censo 2012 reduce población chilena a 16.341.929 |weşanger=Emol |tarîxa-gihiştinê=26 sibat 2014 |ziman=es }}</ref>
| gelhe giştî sal    = 2012
| gelhe giştî rêz    = 
| gelhe tîrbûn km2   = 24
| gelhe tîrbûn rêz   = 194.
| hejmara endaman    = 
| TBH PHK            = $457.534 trîlyon<ref name="imf">{{Jêder-malper |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/weorept.aspx?sy=2013&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=73&pr1.y=3&c=228&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |xebat=International Monetary Fund web site |sernav=Chile |tarîx=July 2016 |tarîxa-gihiştinê=27 tîrmeh 2016 }}</ref>
| TBH PHK sal        = 2016
| TBH PHK rêz        = 42.
| TBH PHK her kesekî = $25,415
| TBH PHK her kesekî rêz = 53.
| TBH nomînal        = $297.714 trîlyon
| TBH nomînal sal    = 2016
| TBH nomînal rêz    = 38.
| TBH nomînal her kesekî = $16,573
| TBH nomînal her kesekî rêz = 49.
| Gini               = 50.3 <!--tenê hejmar-->
| Gini sal           = 2011
| Gini guherandin    = kêmbûn
| Gini rêz           = 
| Gini çavk          = <ref>{{Jêder-malper |url=http://www.oecd.org/social/soc/47572883.pdf |sernav=Society at a Glance : Social Indicators OECD |weşanger=[[OECD]] |tarîx=October 2012 |tarîxa-gihiştinê=28 çiriya pêşîn 2013 }}</ref>
| PPM                = 0.832 <!--tenê hejmar-->
| PPM sal            = 2014
| PPM guherandin     = zêdebûn<!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin-->
| PPM rêz            = 42.
| PPM çavk           = <ref name="HDI">{{Jêder-malper |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |sernav=2015 Human Development Report |tarîx=2015 |tarîxa-gihiştinê=14 kanûna pêşîn 2015 |weşanger=United Nations Development Programme }}</ref>
| dirav              = [[Pesoya Şîleyê|Peso]]
| dirav kod          = CLP
| demjimêr           = {{Nowrap|[[Demjimêra Şîleyê|CLT û EAST]]<sup>c</sup>}}
| utc offset         = −3 û −5
| demjimêr DST       = 
| utc offset DST     = 
| DST not            = 
| dijrabertî         = 
| celebê dîrokê      = 
| hatûçûn            = rast
| koda înternetê     = [[.cl]]
| iso3166kod         = 
| koda telefonê      = [[+56]]
| berdilê hîmander   = 
| wêne nexşe3        = 
| nexşe sernav3      = 
| jêrenot a          = [[Siyaseta Şîleyê#Şaxê Qanûnsaziyê|Zagonsazî]] li gor [[Valparaíso]] ye.
| jêrenot b          = Tê de Girava Rojhilatê û [[Isla Sala y Gómez]]; ne di nav {{Convert|1250000|km2}} ji herêmên li Antartîkê îdîakirin.
}}
'''Şîle''',{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}} '''Şîlî'''<ref>Îzolî (2007)</ref>, '''Çîlî'''<ref>[[Farîzov]] (1957)</ref><ref>[[Bakayev]] (1983)</ref> (bi spanî: ''Chile'', {{IPA-es|ˈtʃile}}<ref>{{Jêder-malper |url=http://dictionary.reference.com/browse/Chile |sernav=Chile |weşanger=Dictionary.reference.com |tarîxa-gihiştinê=14 çiriya paşîn 2010 }}</ref>), bi fermî '''Komara Şîleyê''' ({{Audio-es|República de Chile|Es-República de Chile.oga}}),<!-- {{IPA-es|reˈpuβlika ðe ˈtʃile|}} --> dewletekî ji aliyê [[Amerîkaya Başûr]] gelek caran hate dagirkirin, di xeteka teng ên erdên ku di navbera [[zincîreçiyayên Andê]] a li rojhilat û li rojavayê [[Okyanûsa Pasîfîk]]ê ye. Paytext û bajarê mezin a Şîlîyê [[Santiago de Chile|Santiago]] ye. Sînorên wî bi [[Perû]] li bakur, bi [[Bolîvya]] li bakurrojhilat, bi [[Arjentîn]] li rojhilat, û bi [[Dertenga Dêrîk]] li başûrê dûr e. Erdên Şîleyê di Pasîfîkê de bi Giravên [[Juan Fernández Islands|Juan Fernández]], [[Salas y Gómez]], [[Desventuradas Islands|Desventuradas]] û [[Girava Paskalyayê]] li [[Okyanûsya]] ye. Şîle jî li ser {{Convert|1250000|km2}} ya [[Antarktîka]]yê îdîa dike, tevî ku hemû îdîaya di bin [[Peymana Antarktîkayê]] rawestandin in.

Şîle wek îdarî li pênc herêman tê belavkirin. Çardeh ji van, ji serî 1an heta 15an (13 rakirî ye) ku bi îfadekirina reqamên herêmên Romayî, [[Tarapacá]], [[Antofagasta]], [[Atacama]], [[Coquimbo]], [[Valparaíso]], [[O'Higgins]],[[Maule]], [[Bío-Bío]], [[Araucanía]], [[Los Lagos]], [[Aysén]], [[Magallanes y la Antártica Chilena]], [[Los Ríos û Arica y Parinacota]] ne. Di nav wan de li paytext û derdora wê, ji bo reqemkirina herêma [[Región Metropolitana de Santiago]] wek bi kurtekirina peyva RM tê bikaranîn.

== Etîmolojî ==
Bi eslê xwe navê welatê ya bi spanî Chile ye, ku di welêt de bi tenê bi awayekî kifşkirî û vebir e. Bilêvkirin, herî zêde ew peyva wê ji zimanê [[Aymara]] ye. Di vî zimanê de peyva Chilli wek tê wateya welatê dawiya dinyayê. Ev rewş guherandinên ji herêma Aymarayê bi bûyerên pêşî yên çareseriya spanî ji Şîle jî piştgirî ne. Ji destpêkê ve xwedaniya spanî ji [[Atakama]] ya [[Amerîkaya Başûr]] yê li başûr ya li ser xaka bi navê Chile ravekirin.

Teoriya bêhtir û kêmtir jî, di zimanê [[Înka]]yê de koknavê [[Quechua]] nîşan dide. Kêmtir berfirehbûna [[Keyaniya Înkayê]] ya îro xwe digihêjin Santiagoyê. Înkayî di axên başûrê [[Río Aconcagua]] de, avûhewayê nisbeten sar û berfên girtî de tê wateya [[Andlar]]ê ya li ser bingeha Tchil wan re dibêjin.

== Dîrok ==
Kevirê delîl alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal berê gelek caran li herêma Geliyê [[Monte Verde]]. Derbarê 10.000 sal berê koçberên amerîkayên xwecih li gelî û bi bereket li herêmên deryayê ne, ku tiştên wek Şîleya roj-didome ye. Malperên bicîanînî ji warê zû mirovan de Monte Verde, [[Cueva del Milodon]] û bablîsoka lawayê ji [[Pali Aike Crater]] da. Bi kurtî [[Împaratorîya Înkayê|Împeratoriya Înkayê]] xwe nav tiştên ku niha li bakurê Şîle ye dirêjkirin, lê belê [[Mapuche]] (an Araucanian ku ew ji aliyê Yariya naskirin) bi serkeftî gelek hewldanên ji aliyê Împaratoriya Înkayê li ber xwe û ji wan re bitewînin, tevî kêmbûna wan ji rêxistina dewletê. Wan li dijî Sapa Inca Tupac Yupanqui û artêşa wan şer kirin. Tên zanîn ku di encama pevçûna bi xwînê de sê rojan [[Şerê Mauleyê]] bû, ku fethê Înkayê ji axa Şîleyê di [[Çemê Mauleyê]] de bi dawî bû.

== Erdnîgarî ==
Dirêj û tengasiya ber keviya başûrê welatê li aliyê rojavayê çiyayên Andesê ya Şîleyê bakur ber bi başûr li ser 4,300&nbsp;km (2,670&nbsp;mi), di heman demê de bi tenê 350&nbsp;km (217&nbsp;mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenûra cihêrengiyeke balkêşên hercûmercê û erdnîgariyê ye. Ev li ser 756.950 çargoşe kîlometre (292,260&nbsp;mi sq) ji herêma welatê dihewîne. Şîle di nava [[Agirçerxa Pasîfîkê]] ye. Yekineyên Giravên Pasîfîkê û îdîaya Antartîkê ya Şîleyê di navbera hêlîpan 17° û 56°S, û hêlîlar 66° û 75°W de ye.

Şîle di nav dirêjtirîn welatên bakur-başûr di cîhanê de ye. Eger yek tenê barên axê dibîne, Şîle yekane di nav vê komê de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welatên din yên bakur-başûr de dirêj e (ji wan [[Brezîl]], [[Rûsya]], [[Kanada]], û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ku di nav yên din ye), berfirehtir hemû ji rojhilatê ta bi rojava aliyê faktoreke zêdetir 10an e. Şîle jî îdîa dike ku 1.250.000 km2 (480,000&nbsp;mi sq) ya Antarktîka, wekî beşek ji axa xwe ([[Herêma Antarktîkaya Şîleyê]]) ye. Lê belê, ev îdîaya nebin, di bin şertên [[Peymana Antarktîkayê]], yên ku alîgirên Şîleyê rawestandin. Ev li başûrê welatê cîhanê de, ku ji aliyê erdnîgarî de li parzemînê ye.

Şîle kontrola [[Girava Paskalyayê]] û [[Girava Sala y Gómez]], ku li rojhilatê giravên Polînêzyayê ew li ser xaka xwe ya di sala 1888an de cîh girtiye û [[Girava Robinson Crusoe]], zêdetir parzemîna 600&nbsp;km (370&nbsp;mi) di [[Giravên Fernandez Juanê]] ye. Jî demê de, di bin kontrola tenê ji bo demekê bijîn (ji aliyê hin masîvanên ne herêmî) bi giravên biçûk ên San Ambrosio û San Felix bûn. Di van giravan de berbiçav in, ji ber ku ew îdiaya Şîleyê, bi parvekirina avê ji beravên wê di nav [[Okyanûsa Pasîfîk]] dirêj derketin.

Li bakurê Atacama dewlemendî mîneralên mezin, di serî de [[sifir]] û [[nîtrat]] dihewîne. Nisba peywendeyên biçûk [[Valley Central]], ku tevî Santiago, di warên şêniyên çandiniyê û çavkaniyên serdesta welat in. Ev herêm navendekî dîrokî ye, dema ku entegreyê li herêmên bakur û başûr di dawiya sedsala 19an de Şîleyê berfirehkirin. Başûra Şîleyê dewlemendî daristanan, axa zozanan û taybetiyên rêzikên volkanan û golan e. Li peravên başûr gêjgerînka fjordsê, pîyê deryayan, cihokan, berovajîkirina nîvgiravan û giravan e. Şîle ji çiyayên Andesê bi ser sînorê rojhilatan ve dikeve.

=== Çiya ===
[[Wêne:Miscanti Lagoon near San Pedro de Atacama Chile Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|Salar de Talar (4010 Metro) li nêzikî San Pedro li çola [[Atakama]]]]

Pêkanîna Andesê ya Şîleyê yek ji bilindtirîn çiyayên di dinyayê de û xwedî, pirejimarî ji bendavên li ser 6000&nbsp;m ye. Di nav wan de bilindtirîn çiyayên li Şîleyê [[Ojos del Salado]] (6893&nbsp;m) ye, ku di heman demê de herî bilind de volkanê di cîhanê de ye.

Di lîsteya jêr de çiyayên herî navdar ên li Şîleyê ne (ji bakur ber bi başûr):
* [[Volcán Parinacota]], 6342&nbsp;m, XV. Region (''[[Región de Arica y Parinacota]]'')
* [[Licancabur|Volcán Licancábur]], 5916&nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Llullaillaco|Volcán Llullaillaco]], 6739&nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Nevado Ojos del Salado]], 6893&nbsp;m, III. Region (''[[Región de Atacama]]'')
* [[Tupungato (Volkan)|Cerro Tupungato]], 6550&nbsp;m, Hauptstadt-Region (''[[Región Metropolitana]]'')
* [[Puyehue (Volkan)|Vulkan Puyehue]], 2236&nbsp;m, XIV. Region (''[[Región de los Ríos]]'')
* [[Descabezado Grande]], 3830&nbsp;m, VII. Region (''[[Región del Maule]]'')
* [[Villarrica (Volkan)|Volcán Villarrica]], 2840&nbsp;m, IX. Region (''[[Región de la Araucanía]]'')
* [[Volcán Osorno]], 2652&nbsp;m, X. Region (''[[Región de los Lagos]]'')
* [[Cerro Hudson|Volcán Cerro Hudson]], 1905&nbsp;m, XI. Region (''[[Región de Aisén]]'')
* [[Cerro Paine Grande]], 2800&nbsp;m, XII. Region (''[[Región de Magallanes y de la Antártica Chilena]]'')

=== Çem û Gol ===
Ji ber ku binesaziya taybetî yên welêt êdî ti çem ên Şîleyê heye. Ev ê bi 443&nbsp;Kîlometroyên herî dirêj a [[Río Loa]] li bakur di nav çola [[Atakama]] ye. Çemên ku rê domkirina avê bi piranî ji berf û cemedê de jî dihele Andesê têr bike. Li gor zêdebûna barînê tevlîhevbûna benda avê li başûr dike.  Çem ji bo avdaniyê di çandiniyê de tê bikaranîn, ji bo hilberîna enerjiyê û bi qasî cidabûna ji bo turîzmê. Hin çem ji bakur ber bi başûr:
* [[Río Lluta]], 167&nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Lauca]], 160&nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Loa]], 443&nbsp;km, II. Region (''Región de Antofagasta'')
* [[Río Copiapó]], 162&nbsp;km, III. Region (''Región de Atacama'')
* [[Río Elqui]], 170&nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Choapa]], 160&nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Aconcagua]], 142&nbsp;km, V. Region (''Región de Valparaíso'')
* [[Río Mapocho]], 120&nbsp;km, Hauptstadt-Region (''Región Metropolitana'')
* [[Río Maipo]], 250&nbsp;km, Hauptstadt-Region und V. Region (''Región Metropolitana'', ''Región de Valparaíso'')
* [[Río Cachapoal]], 172&nbsp;km, VI. Region (''Región O’Higgins'')
* [[Río Maule]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar">Binêre jî lîsteya navên çemên bi gerîna keştiyê û golên ji aliyê D.O. Nº 36.093, ji 19. Pûşper 1998 li http://www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }}</ref> 240&nbsp;km, VII. Region (''Región Maule'')
* [[Río Bío Bío|Río Biobío]], 380&nbsp;km, VIII. Region (''Región del Biobío'')
* [[Río Imperial]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar" /> 52&nbsp;km, IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Río Valdivia]], bi gerîna keştiyê,<ref name="schiffbar" /> 15&nbsp;km, XIV. Region (''[[Región de Los Ríos]]'')

Di hejmarkirina golên Şîleyê de li bakur [[Gola xwê]], ku herî mezin û navdar ên [[Salar de Atacama]] (3000&nbsp;çargoşe kîlometre) ye. Li herî bakur 21,5&nbsp;çargoşe kîlometre mezintir [[Lago Chungará]] li gor 4500&nbsp;Metro Bilindayî yek ji yên herî bilind, gola di cîhanê de.

[[Wêne:Parinacota.jpg|thumb|[[Lago Chungará]] û Volkana [[Parinacota]]]]

Baştir golên mezin û çiyagerên Şîleyê dirêjkirina başûrê bajarê [[Temuco]] heta [[Puerto Montt]] li gor rêza jêr:
* [[Lago Colico]], 56&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Caburga]], 51&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Villarrica]], 176&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Calafquén]], 120&nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'') û X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Panguipulli]], 116&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Riñihue]], 77&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Ranco]], 401&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Puyehue]], 156&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Rupanco]], 223&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Llanquihue]], 860&nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago General Carrera]], 970&nbsp;km², XI. Region (''Región de Aisén''), perçeya rojavayê Arjentînê [[Lago Buenos Aires]]

Gelek gol bi gerîna keştiyê ye ne.<ref name="schiffbar" />

=== Xweza û Avûhewa ===
<div class="tleft">
[[Wêne:Klimadiagramm-Antofagasta-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|ohne|Diyagrama Avûhewaya Antofagasta]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Santiago-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Diyagrama Avûhewaya Santiago]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Punta Arenas-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Diyagrama Avûhewaya Punta Arenas]]
</div>
[[Wêne:ValleLuna-002.jpg|thumb|Valle de la Luna, [[San Pedro de Atacama]]]]

Bakurê Şîleyê (bi navê "bakurê mezin") xwediyê çiyayên gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxê û ser merbenda Andeyana rojava, ku li [[Çola Atakama]] dirêj in. Ev çol yek herî zuhatirên li dinyayê ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li çolê ji bo guherçîleya mezin wê di dema borî de diyar bû, dema ku li wir bi taybetî sifir îro xurtkirin. Herî mezin û herî girîng a bendergeha Antofagastayê ku li herêma vî bajarî xwediyê (310,000 şênîyan) e.

Li navenda Şîleyê, avûhewayê herêma [[Deryaya Navîn]] yên dişibin hev hene. Vê herêmê gelek adan û cihên lê dijîn dîtin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bilî [[Valparaíso]] (bendergeh û rûniştgeha parlamenê 280.000 şênîyan) in, [[Viña del Mar]] (der û mijûliya bijareya 320.000 şênîyan) in û [[Concepción]] (navenda çandinî û pîflesaziyê 216.000 şênî) girîng e. Li herêma bakurê Santiago "Bakurê biçûk" û li başûrê paytexta Santiago bi navê "Başûrê biçûk" tê zanîn.

[[Wêne:CapeHorn.jpg|thumb|[[Kap Hoorn]]]]

Ew ê ku başûrê Şîleyê gelek zirav mistemlekekirin (bi navê "Başûrê mezin") herêmeke gelekî barînekî dewlemend e. Li peravên aliyên giravên di deryayan de gelek kevir in. Li başûrê parzemîna girava [[Tierra del Fuego]], ku bi dabeşkirina cîraniya Arjentînê ye. Li ser Tierra del Fuego di giravê deryayan de [[Isla Hornos]] cih girtina [[Kap Horn]] heye, ku li ser xala başûrê Şîleyê û [[Amerîkaya Başûr]] e.

;Avûhewaya taybet
Bi tevayî, li ber bandora vê hewaya Şîle ya tund di peravên ji aliyê Okyanûsa Humboldt e. Ev, ji başûr de berve bakur û veguhastina avderyaya sar a [[Antartîka]] diherike. Gava ku di danberheva [[Ewropaya Bakur]] ji berjewendiyên germ [[Herikîna Kendavê]], germiya avê de li Şîleyê ji bo analog ne [[hêlîpan]] (Bakur-/Koordînata başûr) bi awayekî nizimtir in. Li [[Punta Arenas]] (Başûrê Şîle) - ku bi qasî hev nêzikî ji Ekwatorê dûrî wek cih girtina [[Hamburg]] - germiya têkrayî rojane di havînê 12&nbsp;°C ye.

Taybetiyek ên avûhewaya Şîleyê ya li Bandora-[[El Niño|El-Niño]] ye, jî wek "Vetewşa başûr" tê zanîn. Tevî ku ev diyardeyeke avûhewayê bi taybetî bandorê welatên wekî [[Perû]] û [[Îndonezya]] dike. Di heman demê de jî li Şîleyê, ew li ser her heft salan bandorekî li gorî salên normal e û li vir ber bi zêdebûna barînê ye.

=== Flora û Faûna ===
Ji ber ku di navbera mezin ên zêdetir ji 4.000 kîlometre dirêjahiya li Şîleyê gelek herêma şînahiyên beravan hene. Li devera Çola Atacama kêm hêşin dibin. Hêşinbûn tenê li qeraxê an li herêma [[Anden]]ê hene. Li vir gelek cureyên cuda yên kaktûs, avûmêwe û boçiyên devî hêşin dibin. Lê belê, her çend salan bi barana li çolê, da ku rûberên rûerdên çolê mezin ji bo çend rojan bi milyonan kulîlk (kulîlkî yên di çolê de ne) tênê.

Başûrê Çol li pey [[berî]] bi çêrgehên hişk û li Andenê bi dijwariya latê ya Yareta (Azorella yareta) hêşin dibe, jî wek "Balgeha Andenê" tê gotin. Li herêmên hişk yên "Cuhurê [[boldo]]" (''boldus Peumus'') hêşin dibin. Li ser çiyaçolan û di nav Andenê [[perdeya mij]] (''daristana hîdrofîlîk'') hene, li ku ji bo nimûne, [[tilîperê darokî]] (bi spanî Helecho arborescente) hêşin dibe.

Li bax û bostanên herêma çemê [[Río Elqui]] dest pê dike, berevajî tenê li derveyî newala çemê [[Şîlan]]an û [[Kaktûs]]an hene.

Li navenda Şîleyê di Nexilên hingivan (''Jubaea chilensis'') de xurtir dibe. Darûkên (''Araucaria araucana'') dara pîroz ên Mapuche, xwarinên tovên mezin a xwe yên wan bûn. Li Şîleyê jî gelek [[Plantasyon]] ên [[Okalîptûs]]ên mezin hene.

<gallery heights="180" widths="180">
 Lapageria rosea.jpg|[[Gulezengil]] a Şîleyê<br />(''Lapageria rosea'')
 Nothofagus pumilio.jpg|[[Spîndarê başûrî]]
 Zweig einer Araukarie.jpg|[[Arokarya]] ya Şîle
 Jubaea chilensis Hyères gross.jpg|[[Nexilhingiv]] (''Jubaea chilensis'')
</gallery>

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Şîle}}
{{Wikiatlas|Şîle}}

{{Welatên Amerîkayê}}
== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|30|S|71|W|display=title}}

[[Kategorî:Avabûnên 1818an li Amerîkaya Başûr]]
[[Kategorî:Dewletên endamê Neteweyên Yekbûyî]]
[[Kategorî:Dewletên komarî]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1818an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Koloniyên spanî yên berê]]
[[Kategorî:Şîle| ]]