Dara Hênê (kirmanckî)

Dara Hênî (bi tirkî: Genç) yew qezaya Çewlîgî ya. Zaf verî ra cayo ke ewro tede bajar ameyo awankerdiş, tîya hênîyêk bibi, hênî ser a darêke bibî, dara valêre bî, nameyê xo na dare ra girewto. Dara Hênî rayîrê Çewlîg û Amedî ser o ya. Hîrê hebî eşîrî ya girdî estî. Ziktê û Sîwan û Yexkîn.

Qeza gelîya Royê Muradî de waro 1712 km² ser o awan bîya, vakurê aye de merkezê Çewlîgî, rojhelatê aye de qezaya Bongilanî, başûrê aye de qezayê Amedî Pasur-Licê-Hênî, rojawanê aye de qezayê Xarpête Mîyaran-Pali estî. Dergîya sînorî ya qezaye pêro pîya 194 km yo, duştê derya ra berzîya aye 125 m yo.

Qezaya Dara Hênî wayîra erazîyêko koyî, kortî, çal û mitik î. Koyê ke tîya yî; rojhelat de Koyê Şemî, rojawan de kosipî, başûr de koyê Kozî. Nê koyî pêro daristan î, Çewlîg de na qeza rîpêşê daristanî ra tewr dewlemend a. Xeta faye ya rojhelatê Anatolî ser a ca gêna heta nika gird û qij xeylêk erdlerzî bîyê.

Qeza, hetanê rojhelat-rojawanî de Royê Muradî, hetanê vakur-başûrî de bi laya Hemek û Çemê Vaxkînî ra bîya hîrê leteyî. Qeza de hewayo bejî zîyade esto, hamnanan de germin û huşkayî, zimistanan de serdin û huşka vîyareno. Wisar û payîz de zaf şilî gêna, aşmê aye tewr serdinî çele û sibat î (-24), aşmê aye tewr germinî temuz û tebax î 41,5).

Hurîyan ÎV serranê 2000-1360an de Mezopotamya de derûdorê Feratî de hetê Riha û Mêrdîn de bi nameyê WAŞOKANÎ yew şaristan viraşt. Tarîx de înan ke dewleta Mîtanî viraşta ameyî nas kerdiş. Meopotamyaya Corên de tam yew hukmdarî ronaya. Bi hîtîtijan rê têkilî viraşta.

Serranê 1361-1200an de hîtîtan dewrê hukmdarîya newe de torasan vîyarna û dewleta Mîtanî kerd teng. Qiralê Mîtanî Şuppiluliuma xo rê kerd zama û dewleta Mîtanî girewt binê destê xo. Herêmê Xarpête, Çewlîg û Muş kewtî destê hîtîtijan.

Dewleta hîtîtijan serra 1200î de raşîya. Urartuyê ke herêma Wan de hukm kenê hetê rojawanî ya bîyî hîra Bidlîs, Muş û Çewlîg girewt û gelîya Muradî ra aver şîyî. Qiralê Urartuyî Menuas semedo ke wareyanê Çewlîgî bipawo bi nameyê Sebiterias, Baxin û Mazgêrd dizî awan kerdî. Serranê İV 745î dima beyntarê qiralê Asurî Tiglat Pileser û qiralê Urartuyî Sardur o hîrêyin de şero ke bîyo urartuyan kerd vînd.

Dewleta ke Îran de awan bîya Med, bi 13 hebî eşîran rê ameyî têhet. Pa destekê urartuyan asurî tarîx ra esteritî. Serranê ÎV 550an de Îran ra eşîra Ansan ra Kurusî zorê medan berd dewleta Persî rona. Hîrê serran ra dima dest bi hêrişan kerd. ÎV serra 546î de ramit Lîdya ser o. Zorê lîdyayijan berd û bi wayîrê heme cayê Anatolî. Şerê Gavgamela de zorê persan şi, erdo ke destê înan de yo war o verda. Sikender bi wayîrê nê erdî. Mergê Sikenderî ra dima herême selefîdîsan girewt xo dest.

ÎV serranê 75î de hewzaya Erezo corên de qiraltîya Armenîstanî ke ronîyaya, ÎP dest bi mojnayîşê estbîyayîşê xo kerd. Beyntarê qiralê Armenîstanî Tîgranus û romayîjan xeripîya û generalê Roma Lucullus ramit qiraltîya armenîyan ser o; Popeiusî vîyerê Erxenî vîyarna û Amed de ey ke diza Tîgrana Kerte de xo nimito zorê qiralê Armenîstanî berd. İnasarên heme herêma Sophene eşt xo dest. Generalê Roma Guregio zî paytextê Armenîstanî yo Artaxata girewt û qiraltîya Armenîstanê besta romayîjan. Tîya ra pey Armenîyan yew estbîyayîş nêmot.

1040 ra pey na cografya kewte binê hukmdarî Selçûkîyan. Selçûkîyan beyntarê xo pê nêkerd, pêrodayîşê textî kerd, Çewlîg kewt destê moxolan.

1394î ra çewlîg kewt destê akkoyunan. Dewrê akkoyunan de Muş, Gêxi, Bongilan û Hesen Qele merkezê şaristanî bi, Dara Hênî de hîna îdareyêko qij bi. 1473Î ra pey peynîya akkoyunan ame. Hukmdarê Îranî Şah ÎsmaîlMezopotamya ser o dest bi hêrişan kerd. Herêma Çewlîgî eşt xo dest. Kurdan îdareyê Îranî nêwaştêne. Tayê serekeşîrê kurdan bi serektîya Îdrîsê Bidlîsî de xebere şawit padîşahê osmanijan Yawuz Siltan Selîmî. Çildêrana Wanî de şerêko gird virazîya. Zorê Şah Îsmaîlî şi. Heme vakurê Kurdîstanî kewt binê destê osmanijan.

1514î de Yawuz Siltan Selîmî vakurê Çewlîgî girewtbi. Mîreyanê Cebexçurî ra Mîre Silêman serwerîya osmanijan qebul keno, çewlîg keweno destê osmanijan. Serra 1881î de girêdîyaya Şaristanê Bidlîsî, serranê 1924-1927an de bîya merkezê şaristanî. Beyntarê 1927-1936an de bîya qezaya Şaristanê Xarpête. Serra 1936î de Çewlîg bi şaristan aye zî girêdîya pa. Qeza de 5 mehla, 4 nehîyeyî, 68 hebî dewî û 230 mezrayê Dara Hênî estî.

Serewedaritişê Şêx Seîdî de hîrê aşmî paytextîya Kurdîstan bîye. Na paytextî semedê girewtişê Amedî bi. Berpirsîyarê nê paytextî Feqî Hesen bi. Demo ke Amed nêame girewtiş Dara Hênî zî serra 1925 de peynîya aşma gulane de bi destê eskerê tirkan ra ameyî girewtiş. Feqî Hesen û hevalê ey berdê Amed de aliqnayî. Mîr Sadiqê Valêre zî berd Amed de aliqna. No dem de eskeranê hîrês hebî merdimê şorişwan ardî dewa Valêre de kerdê banêk û veşnayî.

Demo ke Dara Hênî nêbibî qeza qonaxê hukmatî dewa Bongilanî Gînc de bi. Badê cû îdareyê hukmatê komara Tirkîya ard Dara Hênî tîya qonaxêk awan bi. Nameyê Gîncî bi Genç. Dara Hênîyijî bi eslê xo kird î. Mîyanê xo de vanê: ma kird î, ziwanê ma kirdkî yo.

Çend namdarê Dara Hênî

• Bazîd Cîhangîr, şaîr
• Mücahit Göker, hunermend
• Newzad Valêrî, nuştox
• Nihat Çirr, nuştox

Taxê Dara Hênî

• Mehlaya Binê Demîrî
• Mehlaya Çixurî
• Mehlaya Kupare
• Mehlaya Weldaşanî
• Mehlaya Xozdereyî

Dewê Dara Hênî

• Aldun
• Arkel
• Awneke
• Azgilêre
• Bawan
• Bazan
• Biluwan
• Birahîman
• Cansûr
• Çimeyê Hênî
• Dewa Corî
• Dêre
• Dîyarê Bogî
• Evdalan
• Fatrakum
• Gaze
• Girnes
• Gulayan
• Gulikan
• Hacan
• Hajan
• Hemsûr
• Hesenan
• Heydan
• Hêgayê Dereyî
• Kasan
• Kelaxsî
• Mehmudan
• Melekan
• Mexsan
• Mezraya Solaxan
• Mistan
• Modan
• Momedan
• Muradan
• Nederan
• Parçanc
• Rizan
• Rîz
• Rotcan
• Royê Melekan
• Şelê Heydan
• Serbê
• Seyfan
• Sêvêr
• Şatos
• Şegan
• Şemsan
• Şernan
• Şêxîsmaîlan
• Şîn
• Tarçur
• Tînik
• Valêre
• Vartax
• Vazenan
• Vilike
• Wareyê Merge
• Wişkçirr
• Xalwelîyan
• Xeyd
• Xeylanê Kebirî
• Xilbaşan
• Xiraba
• Xut
• Xwedan
• Xwênan
• Zimag