Çavkaniya Asya bibîne

{{Zêdetir çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}}
{{Agahîdanka giştî}}
'''Asya''' parzemîneke ye ku hem ji hêla erd û hem jî ji hêla nifusê ve parzemîna herî mezin a cîhanê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://education.nationalgeographic.org/resource/asia |sernav=Asia: Physical Geography |malper=education.nationalgeographic.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 }}</ref> Parzemîn xwedî rubarek e ku 44 milyon kîlometre çarçik ruber werdigire. Asya bi qasî %30 ji tevahiya bejahiya erdê û %8 ji tevahiya rûyê cîhanê rûber werdigire. Jiber ku parzemîn malavaniya mirovên pêşîn kiriye bûye cihê gelek şaristaniyên pêşîn ê mirovahiyê. Bi 4.7 milyar nifusê bi qasî ji %60 ji nifusa cîhanê pêk tîne ku nifusa Asyayê ji tevahiya nifusa hemî parzemînên cîhanê zêdetir e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://worldpopulationreview.com/continents/asia-population |sernav=Asia Population 2023 |malper=worldpopulationreview.com |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.populationof.net/asia/ |sernav=Population of Asia. 2023 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women. |malper=www.populationof.net |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 }}</ref>

Asya axa [[Ewrasya]]yê bi [[Ewropa]]yê re û axa Afro-Ewrasyayê hem bi Ewropa û hem jî bi Afrîkayê re parve dike. Parzemîn bi gelemperî li rojhilat bi [[Okyanûsa Mezin]], li başûr bi [[Okyanûsa Hindî]] û li bakur jî bi [[Okyanûsa Arktîk]]ê re sinorê parzemînî parvedike. Sinorê Asyayê bi Ewropayê re sinorek dîrokî û çandî ye ku di navbera herdu parzemînan de cudabuneke zelal a fîzîkî û erdnîgarî tine ye. Dabeşkirina Ewroasyayê li ser du parzemînan cudahiyên çandî, zimanî û etnîkî yên rojhilat û rojava nîşan dide ku hinek ji wan li gorî xetek dabeşkirineke tûj li ser spektrumê diguherin. Dabeşkirinek pejirandî ya Asyayê li rojhilatê [[Kanala Suezê|Qenala Suezê]] ku Asyayê ji [[Afrîka]]yê vediqetîne û li rojhilatê [[Tengava Stembolê]], [[Çiyayên Ûralê]] û [[Çemê Ûralê]] û li başûrê Çiyayên Kafkasyayê û [[Deryaya Qezwînê]] û [[Deryaya Reş]], Asyayê ji Ewropayê vediqetîne.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=National Geographic atlas of the world |tarîx=1999 |weşanger=National Geographic Society |isbn=978-0-7922-7528-2 |paşnavê-edîtor=National Geographic Society |çap=7 |cih=Washington, DC }}</ref>

Ji ber mezinahî û cihêrengiya parzemînê têgeha Asyayê navek e ku ji kevnariya klasîk vedigere. Dibe ku nav ji erdnîgariya fizîkî bêtir bi erdnîgariya mirovan re têkildar be. Asya ji hêla komên etnîkî, çand, hawîrdor, aborî, têkiliyên dîrokî û pergalên hikûmetan ve li seranserê parzemînî û di nav deverên xwe de pir cûda dibe. Di heman demê de li parzemînê tevliheviyek ji gelek avhewayên cihêreng jî heye ku ji başûrê ekvatorê bi çolê germ li [[Rojhilata Navîn]], deverên nerm li rojhilat û navenda parzemînê bigire heya deverên subarktîk û polar ên li [[Sîbîrya]]yê heye.

== Ekonomî ==
{{Gotara bingehîn|Aboriya Asyayê}}
[[Çîn]] û [[Hindistan]] di navbera 1 û 1800 {{pz}} de di cîhanê de aboriyên herî mezin bûn. Çîn hêzeke aborî ya mezin bû û gelek kesan ber bi rojhilat ve dikişand û ji bo gelekan dewlemendî û bextewariya efsanewî ya çanda kevnar a Hindistanê [[Aboriya Asyayê|Asyayê]] dike cihê bazirganiya ewropî, keşfkirin û kolonyalîzma ewropî.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.bharat-rakshak.com/SRR/Volume14/nalapat.html |sernav=Security Research Review Volume 1(4): Ensuring China's "Peaceful Rise" Prof. M. D. Nalapat |tarîx=2010-01-10 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 |tarîxa-arşîvê=2010-01-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100110045822/http://www.bharat-rakshak.com/SRR/Volume14/nalapat.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.indianscience.org/essays/22-%20E--Gems%20%26%20Minerals%20F.pdf |sernav=Wayback Machine |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 |tarîxa-arşîvê=2008-11-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20081120220244/http://www.indianscience.org/essays/22-%20E--Gems%20%26%20Minerals%20F.pdf |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Dema ku di lêgerîna rêyek berbi Hindistanê ve ji hêla Columban ve vedîtina rêgezek trans-atlantîk a ji [[Ewropa]] berbi [[Amerîka (parzemîn)|Amerîkayê]] ve, ev heyraniyek kûr nîşan dide. Dema ku [[Tengava Melakayê]] wekî rêyek deryaya sereke radiweste, Rêya Şîrê (Rêya Îpekê) dibe rêya bazirganiyê ya sereke ya rojhilat-rojavayê [[Asyaya Navendî]]. Asya di sedsala 20an de dînamîzma aboriyê (bi taybetî [[Asyaya Rojhilat]]) û her weha mezinbûna nifûsê ya bi hêz nîşan da, lê mezinbûna giştî ya nifûsê ji wê demê ve kêm bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.economist.com/ |sernav=The Economist {{!}} World News, Economics, Politics, Business & Finance |malper=The Economist |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 }}</ref>

== Erdnîgarî ==
Parzemîna Asyayê perçeyek ji girseya erdê ya cîhanê ye. Rûbera wî 44.391.163&nbsp;km² ye. Parzemîna Asyayê parzemîna herî mezin a cîhanê ye. Asya di aliyê bakur-başûr de 8.490&nbsp;km fireh e.  Di heman demê de ew parzemîna herî dirêj a cîhanê ye û bi naverastî 1.010 metre bilindahî heye. Parzemîna Asyayê bi Çiyayên Hîmalaya yê digehêje vî bilindahiyê. Bendevên herî bilind ên cîhanê di parzemîna Asyayê de cî digire.

Bendevên herî bilind a li cîhanê çiyayê [[Everest]] e. Bilindbûna wî 8.848 metre ye. Gola herî mezin, [[Deryaya Qezwînê]], gola herî kûr [[Gola Bayk]]al, [[Gola Mirî]] a herî nizm a cîhanê ye, kûrahiya golê -392 m ye û pileya herî nizm a cîhanê ye. [[Behra Turfan]] -154 m kûr e û ev behr jî li parzemînê Asyayê ye.

Parzemîna Asyayê di derbarê mîneralan ve pir dewlemend e. Ji uranyûma hindik a cîhanê bigire heya komira herî zêde, hemû mîneral têne derxistin.  Neft li Nîvgirava Erebî, Sîbîrya û Deşta Tîbet;  almas, hesin, rûn, rêber li Sîbîryayê;  li rojhilat, zêr, hesin, mangane;  Li Hindistanê Bafûn, mica, manganese, hesin;  krom li Pakistan û Efxanistanê yek ji girîngtirîn kanan e.

== Dîn ==
Asya cihê derketina piraniya dînên sereke yên cîhanê bû ku di nav de [[Hinduîzm]], [[Zerdeştî]], [[Cihûtî]], [[Caynîzm]], [[Budîzm]], [[Konfuçyûsîzm]], [[Taoîzm]], [[Xiristiyanî|Xirîstiyanî]], [[Îslam]], [[Sîkhîzm|Sikhîzm]] û her weha gelek dînên din.

== Dabeşkirin ==
* [[Başûr-rojhilatê Asyayê]]
* [[Asyaya Navendî]]
* [[Asyaya Rojhilat]]
* [[Rojhilata Navîn]]
* [[Rojhilata Dûr]]
* [[Rojhilata Nêzîk]]

== Welatên Asyayê ==

=== Bakurê Asya ===
Di bakurê Asya de bes {{Ala|Rûsya}} ye.

=== Rojhilata Asya ===
Di rojhilata Asya da [[pênc]] dewlet hene.
* {{Ala|Çîn}}
* {{Ala|Taywan}}
* {{Ala|Japon}}
* {{Ala|Korêya Bakur}}
* {{Ala|Korêya Başûr}}

=== Başûrê Asya ===
Di başûrê Asya da [[heft]] dewlet hene. Ew evin:
* {{Ala|Bengladeş}}
* {{Ala|Bûtan}}
* {{Ala|Hindistan}}
* {{Ala|Maldîv}}
* {{Ala|Nepal}}
* {{Ala|Pakistan}}
* {{Ala|Srî Lanka}}

=== Rojhilat-başûrê Asya ===
Di rojhilat-başûrê Asya da [[yazdeh]] dewlet hene.
* {{Ala|Brûney}}
* {{Ala|Îndonezya}}
* {{Ala|Kamboca}}
* {{Ala|Laos}}
* {{Ala|Malezya}}
* {{Ala|Myanmar}}
* {{Ala|Filîpîn}}
* {{Ala|Singapûr}}
* {{Ala|Tayland}}
* {{Ala|Tîmora Rojhilat}}
* {{Ala|Viyetnam}}

=== Asyayê pêşîn ===
Di Asyayê pêşîn [[bîst]] [[dewlet]] hene. Li wir [[sê]] navçeyên otonom ({{Ala|Qerebaxa Çiyayî}}, {{Ala|Abxazya}} û {{Ala|Osetyaya Başûr}}) jî hene.
* {{Ala|Ermenistan}}
* {{Ala|Azerbaycan}}
* {{Ala|Behreyn}}
* {{Ala|Gurcistan}}
* {{Ala|Iraq}}
* {{Ala|Îran}}
* {{Ala|Îsraêl}}
* {{Ala|Yemen}}
* {{Ala|Urdun}}
* {{Ala|Qeter}}
* {{Ala|Kuweyt}}
* {{Ala|Libnan}}
* {{Ala|Oman}}
* {{Ala|Filistîn}}
* {{Ala|Erebistana Siyûdî}}
* {{Ala|Sûrî}}
* {{Ala|Tirkiye}}
* {{Ala|Mîrnişînên Erebî yên Yekbûyî}}
* {{Ala|Kîpros}}
* {{Ala|Misir}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Asia}}
{{Wîkîferheng-biçûk|Asya}}

{{Parzemîn}}
{{Dewletên Asyayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Asya| ]]
[[Kategorî:Parzemîn]]