Asya

Asya
Asya
Parzemîn; part of the world ;
	43°40′52″Bk 87°19′52″Rh / 43.6811°Bk 87.3311°Rh
Pêk tê ji	Asyaya Rojhilat; Başûr-rojhilatê Asyayê; Asyaya Navîn; South Asia; Rojhilata Navîn; Dewleta Filistînê; North Asia ;
Rûerd	44.614.500 kîlometre çargoşe ;
Gelhe	4,164,252,000 (2011)
Demjimêr	UTC+6, EET
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Asya (bi latînî: Asia) parzemîneke ye ku hem ji hêla erd û hem jî ji hêla nifusê ve parzemîna herî mezin a cîhanê ye.^[1] Parzemîn xwedî rubarek e ku 44 milyon kîlometre çarçik ruber werdigire. Asya bi qasî %30 ji tevahiya bejahiya erdê û %8 ji tevahiya rûyê cîhanê rûber werdigire. Jiber ku parzemîn malavaniya mirovên pêşîn kiriye bûye cihê gelek şaristaniyên pêşîn ê mirovahiyê. Bi 4.7 milyar nifusê bi qasî ji %60 ji nifusa cîhanê pêk tîne ku nifusa Asyayê ji tevahiya nifusa hemî parzemînên cîhanê zêdetir e.^[2]^[3]

Asya axa Ewrasyayê bi Ewropayê re û axa Afro-Ewrasyayê hem bi Ewropa û hem jî bi Afrîkayê re parve dike. Parzemîn bi gelemperî li rojhilat bi Okyanûsa Mezin, li başûr bi Okyanûsa Hindî û li bakur jî bi Okyanûsa Arktîkê re sinorê parzemînî parvedike. Sinorê Asyayê bi Ewropayê re sinorek dîrokî û çandî ye ku di navbera herdu parzemînan de cudabuneke zelal a fîzîkî û erdnîgarî tine ye. Dabeşkirina Ewroasyayê li ser du parzemînan cudahiyên çandî, zimanî û etnîkî yên rojhilat û rojava nîşan dide ku hinek ji wan li gorî xetek dabeşkirineke tûj li ser spektrumê diguherin. Dabeşkirinek pejirandî ya Asyayê li rojhilatê Qenala Suezê ku Asyayê ji Afrîkayê vediqetîne û li rojhilatê Tengava Stembolê, Çiyayên Ûralê û Çemê Ûralê û li başûrê Çiyayên Kafkasyayê û Deryaya Qezwînê û Deryaya Reş, Asyayê ji Ewropayê vediqetîne.^[4]

Çîn û Hindistan di navbera 1 û 1800 p.z. de di cîhanê de aboriyên herî mezin bûn. Çîn hêzeke aborî ya mezin bû û gelek kesan ber bi rojhilat ve dikişand û ji bo gelekan dewlemendî û bextewariya efsanewî ya çanda kevnar a Hindistanê Asyayê dike cihê bazirganiya ewropî, keşfkirin û kolonyalîzma ewropî.^[5]^[6] Dema ku di lêgerîna rêyek berbi Hindistanê ve ji hêla Columban ve vedîtina rêgezek trans-atlantîk a ji Ewropa berbi Amerîkayê ve, ev heyraniyek kûr nîşan dide. Dema ku Tengava Melakayê wekî rêyek deryaya sereke radiweste, Rêya Şîrê (Rêya Îpekê) dibe rêya bazirganiyê ya sereke ya rojhilat-rojavayê Asyaya Navendî. Asya di sedsala 20an de dînamîzma aboriyê (bi taybetî Asyaya Rojhilat) û her weha mezinbûna nifûsê ya bi hêz nîşan da, lê mezinbûna giştî ya nifûsê ji wê demê ve kêm bûye.^[7] Asya cihê derketina piraniya dînên sereke yên cîhanê bû ku di nav de Hinduîzm, Zerdeştî, Cihûtî, Caynîzm, Budîzm, Konfuçyûsîzm, Taoîzm, Xirîstiyanî, Îslam, Sikhîzm û her weha gelek dînên din.

Ji ber mezinahî û cihêrengiya parzemînê têgeha Asyayê navek e ku ji kevnariya klasîk vedigere. Dibe ku nav ji erdnîgariya fizîkî bêtir bi erdnîgariya mirovan re têkildar be. Asya ji hêla komên etnîkî, çand, hawîrdor, aborî, têkiliyên dîrokî û pergalên hikûmetan ve li seranserê parzemînî û di nav deverên xwe de pir cûda dibe. Di heman demê de li parzemînê tevliheviyek ji gelek avhewayên cihêreng jî heye ku ji başûrê ekvatorê bi çolê germ li Rojhilata Navîn, deverên nerm li rojhilat û navenda parzemînê bigire heya deverên subarktîk û polar ên li Sîbîryayê heye.

Erdnigarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Parzemîna Asyayê perçeyek ji girseya erdê ya cîhanê ye. Rûbera wî 44.391.163 km² ye. Parzemîna Asyayê parzemîna herî mezin a cîhanê ye. Asya di aliyê bakur-başûr de 8.490 km fireh e. Di heman demê de ew parzemîna herî dirêj a cîhanê ye û bi naverastî 1.010 metre bilindahî heye. Parzemîna Asyayê bi Çiyayên Hîmalaya yê digehêje vî bilindahiyê. Bendevên herî bilind ên cîhanê di parzemîna Asyayê de cî digire.

Bendevên herî bilind a li cîhanê çiyayê Everest e. Bilindbûna wî 8.848 metre ye. Gola herî mezin, Deryaya Qezwînê, gola herî kûr Gola Baykal, Gola Mirî a herî nizm a cîhanê ye, kûrahiya golê -392 m ye û pileya herî nizm a cîhanê ye. Behra Turfan -154 m kûr e û ev behr jî li parzemînê Asyayê ye.

Parzemîna Asyayê di derbarê mîneralan ve pir dewlemend e. Ji uranyûma hindik a cîhanê bigire heya komira herî zêde, hemû mîneral têne derxistin. Neft li Nîvgirava Erebî, Sîbîrya û Deşta Tîbet; almas, hesin, rûn, rêber li Sîbîryayê; li rojhilat, zêr, hesin, mangane; Li Hindistanê Bafûn, mica, manganese, hesin; krom li Pakistan û Efxanistanê yek ji girîngtirîn kanan e.

Dabeşkirin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gotara bingehîn: Başûr-rojhilatê Asyayê

Gotara bingehîn: Asyaya Navendî

Gotara bingehîn: Asyaya Rojhilat

Gotara bingehîn: Rojhilata Navîn

Gotara bingehîn: Rojhilata Dûr

Gotara bingehîn: Rojhilata Nêzîk

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gelhenasî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Siyaset[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Welatên Asyayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bakurê Asya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di bakurê Asya de bes Rûsya ye.

Rojhilata Asya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di rojhilata Asya da pênc dewlet hene.

Başûrê Asya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di başûrê Asya da heft dewlet hene. Ew evin:

Rojhilat-başûrê Asya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di rojhilat-başûrê Asya da yazdeh dewlet hene.

Asyayê pêşîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di Asyayê pêşîn bîst dewlet hene. Li wir sê navçeyên otonom ( Qerebaxa Çiyayî, Abxazya û Osetyaya Başûr) jî hene.

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

↑ "Asia: Physical Geography". education.nationalgeographic.org (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.
↑ "Asia Population 2023". worldpopulationreview.com. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.
↑ "Population of Asia. 2023 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women". www.populationof.net. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.
↑ National Geographic Society, ed. (1999). National Geographic atlas of the world (Çapa 7). Washington, DC: National Geographic Society. ISBN 978-0-7922-7528-2.
↑ "Security Research Review Volume 1(4): Ensuring China's "Peaceful Rise" Prof. M. D. Nalapat". web.archive.org. 10 kanûna paşîn 2010. Ji orîjînalê di 10 kanûna paşîn 2010 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.
↑ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 20 çiriya paşîn 2008. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
↑ "The Economist | World News, Economics, Politics, Business & Finance". The Economist (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Asya de hene.

Wîkîferheng: Asya – Mane, etîmolojî, werger û bêhtir

[1] "Asia: Physical Geography". education.nationalgeographic.org (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

[2] "Asia Population 2023". worldpopulationreview.com. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

[3] "Population of Asia. 2023 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women". www.populationof.net. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

[4] National Geographic Society, ed. (1999). National Geographic atlas of the world (Çapa 7). Washington, DC: National Geographic Society. ISBN 978-0-7922-7528-2.

[5] "Security Research Review Volume 1(4): Ensuring China's "Peaceful Rise" Prof. M. D. Nalapat". web.archive.org. 10 kanûna paşîn 2010. Ji orîjînalê di 10 kanûna paşîn 2010 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

[6] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 20 çiriya paşîn 2008. Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)

[7] "The Economist | World News, Economics, Politics, Business & Finance". The Economist (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 30 çiriya pêşîn 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]