Çavkaniya Bakurê Kurdistanê bibîne

{{Ev gotar| di derbarê '''Bakurê Kurdistanê''' de ye. Ji bo gotarên din ên di derbarê [[Kurdistan]]ê de hûn dikarin li [[Kurdistan (cudakirin)]] binêrin.}}
{{Multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 350
| image1    = Bakurê Kurdistanê.png
| alt1      = 
| caption1  = Nexşeya sinorê Bakurê Kurdistanê.
| image2    = Kurdish majority Turkey-es.svg
| alt2      = 
| caption2  = Belavbûna [[kurd]]an li Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyeyê.
}}
'''Bakurê Kurdistanê''' yek ji çar beşên [[Kurdistan]]ê ye ku beşa herî mezin ê [[Kurdistan]]ê ye. Li Bakurê Kurdistanê nêzîkî 25-30 milyon [[kurd]] dijîn.<ref name=":0" /> Bakurê Kurdistanê îro di nava sinorê [[Tirkiye]]yê de maye ku piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bi parçekirina Kurdistanê hatiye damezrandin. Jiber zext û astengkirina li ser çand û [[zimanê kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye]]yê ve pêk tê<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/kurdistan-map/turkish-kurdistan/ |sernav=Explore Turkish Kurdistan |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> li [[Tirkiye]]yê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statûya Bakurê Kurdistanê berdewam dike.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik |sernav=Me xwestiye ku em bi rojnameyan xwe bigihîjin civaka kurd |malper=Bianet |ziman=tr |paşnav=}}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. Bakurê Kurdistanê beşa herî zêde yê Kurdistanê ye ku bi awayeke tundî hatiye asîmîlasyon kirin, guhertina demografîk hatiye pêk anîna û polîtîkayên valakirinê hatiye kirin.

== Etîmolojî ==
Navê Bakurê Kurdistanê naveke erdnîgarî ye ku beşa herî bakurê [[Kurdistan]]ê destnîşan dike.

Bakurê Kurdistanê navê ji navê xwe ji navê Kurdistanê wergirtiye ku navê Kurdistanê ji du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' ku [[kurd]]an desnîşan dike û ji peyva ''îstan'' pêk tê ku peyveke îranî ye ku cih an welatan destnîşan dike. Bi her du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' û ''îstan'' navê ''Kurdistanê'' derdikeve ku welatê kurdan destnîşan dike an jî tê wateya welatê kurdan.

== Erdnîgarî ==
=== Rûber ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Bakurê Kurdistan welatekî çiyayî ye ku herêm xwedî deşt û çiyayên bilind in. Lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Çiyayê Agirî|Çiyayê Agiriyê]] ku bilindahiya çiyayê digihîje 5.137 mêtreyê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Yılmaz |pêşnav=Y. |paşnav2=Güner |pêşnav2=Y. |paşnav3=Şaroğlu |pêşnav3=F. |tarîx=1998-10-01 |sernav=Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JVGR...85..173Y |kovar=Journal of Volcanology and Geothermal Research |cild=85 |rr=173–210 |doi=10.1016/S0377-0273(98)00055-9 |issn=0377-0273 }}</ref> Duyem lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Cîlo|Çiyayên Cîloyê]] ye ku bilindahiya çiyayê gihiştiye 4.116 mêtreyê. Sêyem lûtkeya herî bilind bi bilindahiya 4.058 mêtre [[Çiyayê Sîpan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê çavkaniya her du çemên girîng ên wekê çemên [[Dîcle]] û [[Firat]]ê ye. Yek ji çemên girîng ê Bakurê Kurdistanê [[Çemê Miradê]] ye ku li gel [[Çemê Reş a Ezirganê]] yek ji çavkaniyên girîng ê Firatê ye. Gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê [[Gola Wanê]] ye ku bi rûava 3.713 km² gola herî mezinê [[Kurdistan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Lake-Van |sernav=Lake Van {{!}} Turkey, Map, History, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref> Piştî Gola Wanê çend golên çêkirî yên wekê [[Bendava Ataturkê]] ku gola çêkirî ya herî mezin ê Bakurê Kurdistanê ye û [[Bendava Kebanê]] ye ku di nav sinorên parêzgehên [[Riha (parêzgeh)|Riha]] û [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêtê]] de hatine avakirin. Li gel herêmên çiyayî li herêmên jorîn deştên bilind ên tektonîk jî hene. Deştên sereke yên herêma jorîn [[Deşta Mûşê]], [[Deşta Îdirê]] û [[Deşta Ezirganê]] ye. Li herêma jêrîn jî deşta berfirehê [[Deşta Heranê]] cih digire. Rêzçiyayên [[Toros]] ên Başûr [[Kurdistan]]ê ji rojava ve ber bi rojhilat ve dike du beş. Toros ji li herêma jêrîn ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heya Colemêrgê dirêj dibin. Bi dawî bûna Torosan rêzeçiyayên [[Zagros]]an dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind û asê dibin ku bilindahiya wan digêje 4000 mêtreyan.<ref>Cheterian, Vicken (2015). Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-1-84904-458-5. As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.</ref>

=== Bakurê Torosan ===
Li Bakurê Torosan ji aliyê başûr ji [[Gurgum]]ê û [[Semsûr]]ê despêkê heya [[Sêwas|Sêwazê]], ji Sêwasê heya [[Qers]]ê herêmên jorîn û bilind û çiyayên li herêma jorîn ên Bakurê Kurdistanê vedigire. Bi bandora çiyayên torosan ku rê ber avhewaya germa jêrîn a [[Deryaya Navîn]] hatiye girtin ku ji ber bandora çiyayên torosan herêmên jorîn li gorî herêmên jêrîn hênik e. Li herêma çiyayî jorîn li gel çiyayên bilind, deştên bilind ên tektonîk ên wekî [[Deşta Meletiyê]], [[Deşta Mûşê]] [[Deşta Erziromê]], [[Deşta Ezirganê]] û [[Deşta Îdirê]] heye ku bilindahiya navîn a ji asta deryayê 1500 mêtre ye.

Xalên herî bilind ên Bakurê Kurdistanê li herêma jorîn e ku çiyayên bilind wekê [[Çiyayê Agirî]], [[Sîpanê Xelatê|Çiyayê Sîpanê]] [[Nemrûd (volkan)|Çiyayê Nemrûdê]] a Bidlîsê ku her sê çiya çiyayên volkanîk ên vemirandî ne li vê herêmê ne. Çiyayê volkanîk a Tendûrekê û [[Cîlo|Çiyayê Cîloyê]] li vê herêmê ye. Di heman de herêma jorîn jêderka çemên [[Dîcle|Dicle]] û [[Firat]]ê ye ku ev her du çem ji herêma jorîn derdikevin. (Her çiqas Dîcle çemekî herêma jêrîn be jî lê bi nizilîna binê erdê re çavkaniya xwe yê sereke ji Gola Xezer a Xarpêtê werdigire) Çemê Miradê, Çemê Munzirê û Çemê Avareş a Ezirganê ku bi hev re çavkaniyên girîng ên Firatê ne li herêma jorîn e. Jiber hewaya hênik serê çiyayên bilind ên wekê Çiyayê Agirî û Çiyayê Sîpanê her dem qeşahirtî ye. [[Gola Wanê]] ku goleke tektonîk e li herêma jorîn e.

=== Başûrê Torosan ===
Berevajiyê herêma jorîn herêma jêrîn a başûrê torosan ji xeynî hinek deveran bi gelemperî deşt, berrî rast û germiyan e. Li herêma jêrîn ji Dîlok û Rihayê heya Siwêregê cih bi cih bi girik in. Piştî Siwêregê Çiyayê Qerejdaxê despêdike heya ku digihêje çiyayên Mazî û Mêrdînê. Çiyayê volkanîk a Qerejdaxê çiyayeke serbixwe ye ku bi bilindahiya 1.952 mêtreyê li ser deşta di navbera [[Amed]] û [[Riha]]yê de cih digire. Çiyayên Maziyê çiyayeke volkanîk ê herêma jêrîn e.

Li herêma botan çiyayên Herekol û Cûdî cih digirin ku rêzeke çiyayî ya asê û bilind ên ku ber bi Başûrê Kurdistanê û Rojavayê Kurdistanê ve diçin.

Li rojava Deşta Dîlokê û Deşta Tilbişarê û li dorhêla Amedê jî, Deşta Gewran û Deşta Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerejdaxê de cih digirê ku berfirehiya deştê 15 hezar hektar berfireh e. Berfirehiya Deşta Amedê 40 hezar hektar berfireh e.

Li Rihayê Deşta Heranê berfirehê heye ku di warê çandiniyê de deşteke girîng e. Yek ji deştên girîng ên herêma jêrîn Deşta Mêrdînê ye ku bi Deşta Heranê re qadê herî girîng ên çandiniyê ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Taurus-Mountains |sernav=Taurus Mountains {{!}} mountains, Turkey {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref>

=== Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê ===
{| class="wikitable" style="width:600px;"
|+
|-
! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe
|-
! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] 
|| [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]]
|| [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]]
|-
! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]]
|| [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]]
|| [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]]
|-
! [[Batman (parêzgeh)|Batman]]
|| '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]]
|-
! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]]
|| '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]]
|-
! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]]
|| [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]]
|-
! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]]
|| '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]]
|| [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]]
|-
! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]]
|| [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]]
|-
! [[Entab (parêzgeh)|Entab]]
|| [[Kele]], [[Bêlqîs]], [[Cîngîve]], [[Girgamêş]], [[Îslahiye]], [[Kurudere]], [[Alêban]], [[Tilbişar]], [[Şahînbeg]]
|| [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]]
|-
! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]]
|-
! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]]
|| [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]],  [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]]
|| [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]]
|-
! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]]
|| [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]]
|-
! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]]
|| '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]]
|| [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]]
|-
! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]]
|| [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]]
|-
! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]]
|-
! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]]
|| [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]]
|-
! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]]
|| [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]]
|-
! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]]
|-
! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]]
|| [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]]
|-
! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]]
|| −
|| [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]]
|-
! [[Qers (parêzgeh)|Qers]]
|| [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]]
|| [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]]
|-
! [[Riha (parêzgeh)|Riha]]
|| [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]]
|| [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]]
|-
! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]]
|| [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]]
|-
! [[Sêwas (parêzgeh)|Sêwas]]
|| [[Macîran]], [[Qoçgîr]],[[Dîvrîgî]],
|| [[Wêne:Navçeyên Sêwasê.png|80px]]
|-
! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]]
|| [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]'''
|| [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]]
|-
! [[Wan (parêzgeh)|Wan]]
|| [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]]
|| [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]]
|-
![[Gumuşxane|Gumusxane]]
|[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]]
|[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]]
|-
! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]]
|| [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]]
|| [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]]
|-
! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]]
|| −
|| [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]]
|}

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
=== Pêşdîrok ===
[[Wêne:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji girê arkeolojîk ê Girê Mirazan ku dîroka girê ji 10.000 salên {{bz}} vedigere.]]
[[Wêne:Hasankeyf Castle.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Heskîfa kevn û Şûnwarên Heskîfê ku dîroka niştecîbûna mirovî ji 12.000 salên {{bz}} ve vedigeriyaye.]]
Bakurê Kurdistanê wekî deverên din ên [[Kurdistan]]ê yek ji cihê herî kevn ên cîhanê ye ku malavaniya mirovahiyê kiriye. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li qadên arkeolojîk ên li navçeyên [[Bismil]]ê, [[Erxenî]] û [[Farqîn]] a [[Amed]]ê hatine kirin de delîlên jiyana mirovan hatiye dîtin. Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên li Gira Kortikê derketiye holê ku ji 10.400 û 9.250 salê {{bz}} vir ve jiyana niştecihbûyî li [[Kurdistan]]ê heye. Di lêkolînên arkeolojîk de li heman herêmê li [[Girê Berêçemê]] ku li navçeya [[Erxenî]] ya Amedê ye delîlên jiyanê hatiye dîtin ku diroka wî ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Dîroka Bakurê Kurdistanê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-10-21 }}</ref>
Bermahiyên ji serdemên paleolîtîk û mezolîtîkê di [[Şikeftên Hasûnî]] ya li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hîlarê]] ya li nêzîkî navçeya [[Erxenî]] yê hatine tespîtkirin.

Yek ji cih ên herî kevn ên li Bakurê Kurdistanê ku malavaniya mirovahiyê kiriye cihên neolîtîkên wekî [[Newala Çorî]] û [[Girê Mirazan]] e ku dîroka wan ji sedsala 10ê {{bz}} vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wmf.org/blog/celebrating-our-new-affiliation-global-heritage-fund/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey |sernav=All Posts |malper=World Monuments Fund |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20180331174301/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |sernav=The Archaeological Site of Göbeklitepe - UNESCO World Heritage Centre |malper=web.archive.org |tarîx=2018-03-31 |roja-gihiştinê=2024-10-21 }}</ref> Tê texmîn kirin ku Girê Mirazan perestgeha herî kevn ê cîhanê ye. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9.000 salên berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên [[Neolîtîka A ya berî Cervaniyê]] li nêzîkî Hewza Îbrahîm e (Gola Masiyan) ku li [[Riha]]yê ye derketiye holê.

Navçeya Heskîfa kevn ku niha di bin ava Bendava Heskîfê de maye yek ji qadên arkeolojîk ên Bakurê Kurdistanê bû. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li Girê Heskîfê hatibûn kirin de hatiye dîtin ku jiyana mirovî li [[Heskîf]]ê ji 3.500 sal berê zayînê heya 12.000 salên berê zayînê diçe. Şûnwarê kevnar a Heskîfê li gel hemî hewlên nerazîbûna li dijî bendavê bi [[Bendava Heskîfê]] ku ji aliyê dewleta tirk ve li ser [[Dîcle|Çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin dimîne di bin avê de. Heskîf a kevn bi bilind bûna avê re di 20ê gulana sala 2020an de bi temamî di bin avê de winda bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2020/07/05/world/middleeast/turkey-erdogan-hasankeyf-Ilisu-dam.html |sernav="An Ancient Valley Lost to 'Progress'" }}</ref>

Di vê serdemê de ji ber ku Bakurê Kurdistanê beşek ji Heyva Biadan a kevnar e Bakurê Kurdistanê bi awayekê bi lez ketiye bin bandora Şoreşa Neolîtîk a ku çandinî lê berbelav bûye.

=== Serdema kevnare ===
[[Wêne:Royal seal of Šauštatar of Mitanni.svg|thumb|çep|Beşa navendî ya mora qiralê mîtanî ya qiral Shaushtatar.]]
Li navçeya Heranê ya bi ser parêzgeha [[Riha]]yê ve belgeyên ku bi tîpên mixî hatiye nivîsandin hatine dîtin ku dîroka belgeyê ji 2300 salên berê zayînê ve vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Chow |pêşnav=Y. W. |paşnav2=Pietranico |pêşnav2=R. |paşnav3=Mukerji |pêşnav3=A. |tarîx=1975-10-27 |sernav=Studies of oxygen binding energy to hemoglobin molecule |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6 |kovar=Biochemical and Biophysical Research Communications |cild=66 |hejmar=4 |rr=1424–1431 |doi=10.1016/0006-291x(75)90518-5 |issn=0006-291X |pmid=6 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Anderson |pêşnav=T. R. |paşnav2=Slotkin |pêşnav2=T. A. |tarîx=1975-08-15 |sernav=Maturation of the adrenal medulla--IV. Effects of morphine |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=16 |rr=1469–1474 |doi=10.1016/0006-2952(75)90020-9 |issn=1873-2968 |pmid=7 }}</ref> Di nav van belgeyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li [[Herran]]ê di [[Perestgeha Sîn]] de peymanek hatiye çêkirin. Di vê heyamê de Bakurê Kurdistan yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku perestgehên xwedawendê heyvê [[Sîn]] û xwedawendê rojê [[Utu]] hebûn. Li gorî belgeyên dîrokî di sala 2000ê {{bz}} de mîtaniyên hurî li Bakurê Kurdistan bicih bûne. Mîrekiya herî hêzdarê vê serdemê mîrektiya mîtaniyên hurî ye ku li [[Amed]]ê hatiye avakirin. [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] wekî hêzeke herêmî ya bihêz bû ku li bakur bi hîtîtiyan re, li rojava bi Misrê re, li başûr bi kassîtan re û li rojhilat jî bi asûriyan re sinorê împeratoriyê hebû.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2014 |sernav=Levantine Polities under Mittanian Hegemony |url=https://www.academia.edu/7479998/Levantine_Polities_under_Mittanian_Hegemony |kovar=Constituent, Confederate, and Conquered Space |rr=11 }}</ref>

Yek ji şaristaniyên mezin hîtîbûn ku li di salên 1750 û 1650yên {{bz}} de li herêmên bakur û rojavayê Kurdistan a îro şaristaniyeke mezin avakirine. Hîtîtî gelekî hind û ewropî bûn ku yek ji yekem şaristaniyên mezin ên Serdema Bronzê bûn ku şaristaniyeke mezin li herêmên Bakurê Kurdistanê, [[Rojavayê Kurdistanê]] û li tevahiya [[Anatolya]]yê ava kirine. Tê texmîn kirin ku hîtîtî ji [[Deryaya Reş]] wêdetir hatine û di destpêka hezarsala 2em ê {{bz}} de li tevahiya Anatolyayê û li hinek deverên [[Kurdistan]]ê bi cih bûne. Hîtîtiyan rêzeke serwerî ava kirine ku di nav de [[Padîşahiya Kussarayê]] (sala 1750 {{bz}}), [[Padîşahiya Kaneşê]] an Neşa (salên 1750 û 1650 {{bz}}) û li dor sala 1650yê {{bz}} de împeratoriyeke bi mezinahiya navîn avakirine ku navenda împeratoriyê bajarê [[Hattusa]]yê bû<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |paşnav2=Waal |pêşnav2=Willemijn |tarîx=2019-12-01 |sernav=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša? |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html |kovar=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie |ziman=de |cild=109 |hejmar=2 |rr=189–203 |doi=10.1515/za-2019-0014 |issn=1613-1150 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |tarîx=2020 |sernav=The Authorship of the Old Hittite Palace Chronicle (CTH 8): A Case for Anitta |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/709313 |kovar=Journal of Cuneiform Studies |ziman=en |cild=72 |rr=143–155 |doi=10.1086/709313 |issn=0022-0256 }}</ref>

[[Wêne:A Mede King relief in Louvre Museum, Paris.jpg|thumb|Rolyefa qiralekî [[med]]î li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.]]
Di salên 550 û 650 yê {{bz}} de medî li Bakurê Kurdistanê, li seranserê Kurdistanê, Anatoliya û li seranserê [[Îran]] a îro împeratoriyeke mezin ê berfireh ava kirine. Medî cara ewil bi qralê asûrî Salmaneser III hatine nasîn kirin. Di nivîsarên di serdema Selmaneser (858-824 {{bz}}) de bi navê "Mada" hatine tomarkirin. Tê texmîn kirin ku di dawiya hezarsala 2ê {{bz}} de pêşiyên mediyan li herêma [[Rojavayê Kurdistanê]] ya îro derketine û bi belavbûna wan re di salên paşerojê de sinorên Medyayê di heyama çend sed salan de her ku çûye berfirehtir bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge history of Iran. 2: The Median and Achaemenian periods / ed. by Ilya Gershevitch |weşanger=Cambridge Univ. Pr |tarîx=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |çap=6. print |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Gershevitch |pêşnavê-edîtor=Ilya }}</ref> Medî bi kêmanî ji sedsalên 12 û 11ê berî zayînê de li rojavayê Îranê û li Rojhilata Kurdistanê ya îro jiyan kirine. Bandora wan ê li temamiya herêmê ji nîvê duyem a sedsala 8ê berî zayînê ve dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The culture and social institutions of ancient Iran |paşnav=Dandamaev |pêşnav=M. A. |weşanger=Cambridge Univ. Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-521-61191-6 |çap=1 |cih=Cambridge |paşnav2=Lukonin |pêşnav2=Vladimir Grigorʹevič |paşnav3=Kohl |pêşnav3=Philip L. |paşnav4=Dandamaev |pêşnav4=M. A. }}</ref>

Di serdema vê demê de îhtimaleke mezin ku gelên hind û îranîaxiv ji di beriya medan de bi kêmî ve 500 û 1000 sal berê li Rojhilata Kurdistanê û Îranê bi cih bûne. Piraniya zanyaran bawer dikin ku hatina nifûsa hind û îranîaxiv ji bo Rojhilata Kurdistanê û Îranê tenê bi koçberiyeke girseyî pêk nehatiye. Hatina hind û îraniyan di destpêkê hezarsala 2ê {{bz}} de bi komên piçûk ên koçber hêdî hêdî ji aliyê bakurê rojhilat ve di heyamek dirêj de ber bi rojava ve hatine. Ev komên koçber bi demê re dibin sedema afirandin komên çandî û zimanî yên cihêreng ku yek ji wan koman di dawiyê bi navê medî hatine binavkirin û medî derketine holê.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2021 |sernav=The Median Confederacy |url=https://www.academia.edu/34285360 |kovar=King of the Seven Climes |rr=39 }}</ref>

=== Serdema navîn ===
[[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|thumb|çep|Nexşeya Xanedaniya Merwaniyan.]]
Di serdema navîn de Bakurê Kurdistanê derbasî rêveberiyên desthilatdariyên herêmî dibe. [[Xanedana Merwaniyan|Xanedaniya Merwaniyan]] ku xanedaniyeke kurd bû ku serdema navîn de li Bakurê Kurdistanê hikûm kiriye. Xanedaniya Merwaniyan di sala 982ê {{pz}} de ji aliyê [[Bazê Dostikî]] ve hatiye damezrandin. Damezrênerê Xanedaniya Merwaniyan Bazê Dostikî bi şervanî ya xwe navdarî bidest xistiye. Bazê Dostikî ji nîvê sedsala 10an ve li Bakurê Kurdistanê dest bi bidest xistina bajaran kiriye. Di destpêkê de ber bi başûr ve diçe û [[Erdîş]]ê û çeperên li derdora navçeyê bidest dixe. Piştre bandora xwe xurt dike [[Amed]], Farqîn û [[Nisêbîn]]ê ku di bin desthilatdariya buweyhiyan de bûn bidest dixe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Stein |pêşnav=J. M. |tarîx=1975-09-15 |sernav=The effect of adrenaline and of alpha- and beta-adrenergic blocking agents on ATP concentration and on incorporation of 32Pi into ATP in rat fat cells |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1659–1662 |doi=10.1016/0006-2952(75)90002-7 |issn=0006-2952 |pmid=12 }}</ref>

Herêma ku Xanedaniya Merwaniyan lê hatibû avakirin erdnîgariyeke mezin ê bi navê zewezân bû ku ev erdnîgarî herêmeke berfireh vegirtiye ku sinorên herêma xanedaniyê li başûr ji bakurê [[Mûsil]]ê dest pê dikir heta sinorê [[Xelat]]ê, li rojhilat ji bajarê [[Selmas]] a [[Rojhilata Kurdistanê]] despê dikir û li rojava heya [[Amed]]ê dirêj dibû. Paytexta xanedaniyê [[Farqîn|Meyafariqînê]] bû (navçeya [[Farqîn]] a îro) ku xanedanî nêzîkî 100 salan li deverên ku bakur, rojhilat û başûrê [[Kurdistan]]ê vedihewîne hikûm kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Wasil ibn 'Ata' als Prediger und Theologie |paşnav=ʻAṭāʼ |pêşnav=Wāṣil ibn |weşanger=BRILL |tarîx=1988 |isbn=978-90-04-08369-1 |ziman=en |url=https://books.google.de/books?id=tPsUAAAAIAAJ&lpg=PA623&dq=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&hl=tr&pg=PA624#v=onepage&q=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&f=false }}</ref>

Di sala 1085an de artêşa selçûqiyan êrîşê axa merwaniyan (Bakurê Kurdistanê) dike piştê şerekî dijwar piraniya axa merwaniyan dagir dike. Mîrê merwanî yê dawî Mensur heta mirina xwe ya sala 1096an li Cizîrê jiyan dike.

Heya sala 1171ê bi damezrandina dewleta eyûbîyan hinek herêmên Bakurê Kurdistanê ku ji aliyê salçuqiyan ve hatibû dagirkirin beşdarî axa eyûbiyan bûye. Her çiqas dewleta eyûbîyan tevahiya [[Kurdistan]]ê bidest nexe lê di serdema xwe ya herî berfireh de li herêmeke berfirehê wekê [[Misir]], [[Sûriye]], [[Iraq]], [[Hecaz]], [[Filistîn]], [[Lîbya]], [[Yemen]] û li [[Şam (herêma erdnîgarî)|Herêmên Şamê]] (Levant) serwerî kiriye.<ref name="Özoğlu2004"/><ref name="Özoğlu2004">{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-8556-9 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Dewleta Eyûbî bandoreke veguherîner li herêmê dike nemaze bandoreke veguherîner Misirê kiriye ku berê di bin serweriya xîlafeteke şîe de bû, Misir di serdema eyûbiyan de dibe navendeke aborî û çandî ya herêmê bi hêza siyasî û leşkerî ya serdest.<ref name="Özoğlu2004" />

Damezrênerê dewleta eyûbîyan Selahedîn Eyûbî rêveber û leşkerekî kurd ku [[Tikrît]]ê ji dayîk bûye. Bavê [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddînê Eyûbî]], [[Necmedînê Eyûbî|Necmeddînê Eyûbî]] li bajarê [[Divîn]]ê jiyan kiriye ku bajêr di wê demê de di bin desthilatdariya xanedana kurd a [[Xanedana Şedadiyan|Xanedana Şedadîyan]] de bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20170830055141/http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |sernav=Saladin Biography |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-30 |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://search.worldcat.org/title/3072517 |sernav=From Saladin to the Mongols : the Ayyubids of Damascus, 1193-1260 {{!}} WorldCat.org |malper=search.worldcat.org |roja-gihiştinê=2024-10-23 |ziman=en }}</ref>

=== Serdema nûjen ===
==== Xweseriya mîrekiyên Kurdistanê û Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî ====
[[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|Padîşahiya Serbixwe û Mîrekiyên Xweser ên Kurd li dora 1835 (li gorî Dr Michael Izady).]]
Di tomarên bacê de (an lênivîsk) ya ku dîroka wî vedigere sala 1527an, behsa herêmek bi navê ''Wilayet-i Kurdistan'' ([[Eyaleta Kurdistanê]]) dike ku tê de behsa 7 mîrekiyên mezin û 11 mîrekiyên biçûk dike. Di belgeyê de mîrektiyên kurdan wekî eyalet (dewlet) hatiye binavkirin ku ev yek nîşana xweseriya mîrektiyên [[Kurdistan]]ê ne. Di fermaneke (fersûma împeratorî) hatiye nivîsandin ku Silêmanê Yekem li dora sala 1533an de rêgezên mîrasî û peyrewiyê di nav begên Kurdistanê de diyar dike. Mîrektiyên Kurdistanê di nav xanedaniya osmaniyan de her dem bi awayeke otonom mane yan jî tu caran dest ji statûya otonomiyan (xweserî) bernedane.

Xanedaniya osmanî di destpêka sedsala 19an de dest bi parastina desthilatdariya xwe yê li herêmê dike. Ji ber metirsî ya serbixwebûna mîrekiyên kurdan, osmaniyan xwestiye ku bandora wan bişkîne û wan bixe bin kontrola dewleta navendî ya Konstantînopolê. Lêbelê dûrxistina mîrektiyên kurd ên ji desthilatdariya osmaniyan ji sala 1840an û pê ve li herêmê dibe sedema bêaramiyeke zêde. Osmaniyan di cihê mîrektiyan de şêxên sofî û fermanên dînî derdixe pêş ku bandora şêxên sofî li herêmê zêde dibe. Yek ji giregirên sofî yên navdar [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] bû ku li herêma di navbera [[Gola Wanê]] û [[Ûrmiye|Ûrmiyê]] de dest bi serhildanê kiriye. Devera ku di bin destê wî de bûn hem herêmên osmanî û hem jî yên qacaran werdigirt. Şêx Ubeydullahê Nehrî wekî yek ji rêberên pêşîn ên ku di nav kurdan de ramanên neteweperestî yên nûjen peyda kiriye tê hesibandin. Şêx Ubeydullahê Nehrî nameyekê ji bo cîgirê balyozxaneya [[Brîtanya]]yê re şandiye û nameyê de hatiye wiha nivîsiye: "Neteweya kurd miletekî cuda ye. Em dixwazin karê me di destê me de be".<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Bhagwat |pêşnav=V. M. |paşnav2=Ramachandran |pêşnav2=B. V. |tarîx=1975-09-15 |sernav=Malathion A and B esterases of mouse liver-I |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1713–1717 |doi=10.1016/0006-2952(75)90011-8 |issn=0006-2952 |pmid=14 }}</ref>

==== Rûxandina osmaniyan ====
Her çiqas dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de xwedî ciheke taybet e. Heta îlan kirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava, başûr, bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsalan li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |sernav=Kurdistan {{!}} History, Religion, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], xanedaniya osmaniyan ji aliyê gelek aliyan ve, nemaze ji aliyê dewletên ewropayî ve hatibûn desteser kirin. Hêj şerê cîhanê berdewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji xanedaniya osmanî têne cûda kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-history/ |sernav=Learn About Kurdish History |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cfr.org/timeline/kurds-long-struggle-statelessness |sernav=Timeline: The Kurds’ Quest for Independence |malper=Council on Foreign Relations |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref>

Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya brîtaniyan a li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û têkoşîna kurdên van parçeyan hem li gel îngilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bûn. Piştî şerê cîhanî yê yekem Bakurê Kurdistanê û [[Anatolya]] ji aliyê dewletên ewropayî ve hatine girtin. Di encamê de di 10ê tebaxa sala 1920an de di navbera dewletên ewropayî û osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan hatibû pejirandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |sernav=Who Are the Kurds? |malper=Institutkurde.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê [[Wan]]ê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://gov-wa.nt.am/?lang=en |sernav=The Government of the Republic of Western Armenia (Armenia) – Official website |malper=gov-wa.nt.am |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 |tarîxa-arşîvê=2023-04-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230415115927/https://gov-wa.nt.am/?lang=en |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
==== Serhildana Koçgiriyê ====
[[Wêne:Alîşêr Efendî & Zarîfe Xatun.jpg|thumb|çep|Wêneyê Elîşêr û Zerîfe Xatûn]]
Serhildana Koçgirî serhildaneke kurd bû ku li dijî nenaskirina mafên kurdan ku li herêma koçgîriyan û li Bakurê Kurdistanê pêk hatiye qewimiye. Serhildan piştê ku daxwaza otonomî ya kurdî nayên qebûl kirin û [[Nûrî Dêrsimî]] tê girtin di 21ê sibata sala 1921ê de hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Olson |pêşnav=Robert |paşnav2=Rumbold |pêşnav2=Horace |tarîx=1989 |sernav=The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |kovar=Oriente Moderno |cild=8 (69) |hejmar=1/6 |rr=41–56 |issn=0030-5472 }}</ref><ref name="Olson1991">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref>

Piştî ku [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] hatiye îmzekirin, kurd zêdetir pê bawer bûn ku bi kêmanî dikarin xwe bigihîjin rêveberiyeke otonom. [[Evdilqadirê Ubeydullah]] kurê [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û serokê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] piştgirî dide fikra otonomiya kurdî yê ku li Bakurê Kurdistanê were avakirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-5993-5 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Lê [[Nûrî Dêrsimî]] û [[Elîşêr]] ji otonomiyê wêdetir dixwestin ku li gorî xala 64ê ya peymanê Kurdistaneke serbixwe ava bikin.<ref name="Olson1991"/>

Piştî van hewldanên ji bo otonomiya kurdî, kurdên derdorî [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] dest bi amadekariya rûbirûbûna dawî ya bi neteweperestên tirk re kirin û dest danîn ser gelek depoyên çekan ên tirkan. Di meha cotmeha sala 1920an de bi qasî ku xwe di pozîsyona bihêzbûnê de hîs bikin, Elîşan Beg serokê Refahiye eşîran ji bo serxwebûnê amade dike. Di dawiyê de, di 15ê mijdara sala 1920an de deklerasyonek pêşkêşî kemalîstan kirin ku di deklerasyonê de dixwazin ku leşkerên tirk ji herêmên kurdan derkeve, girtiyên kurd werin berdan û otonomiya kurdan were naskirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: in the shadow of history |weşanger=The Univ. of Chicago Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-226-51928-9 |çap=2 |cih=Chicago |paşnavê-edîtor=Meiselas |pêşnavê-edîtor=Susan |paşnavê-edîtor2=Bruinessen |pêşnavê-edîtor2=Martin van }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2018-02-06 |sernav=Rumbold, Sir Horace, eighth baronet (1829–1913) |url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.35865 |kovar=Oxford Dictionary of National Biography |weşanger=Oxford University Press }}</ref>

Piştre ne qebûl kirina daxwazên kurdan û girtina Nûrî Dêrsimî dibe sedema Serhildana Koçgiriyê. Serhildan bi pêşengiya [[Alîşêr|Elîşêr]], [[Heyder Beg]] û [[Elîşan Beg]] ve di sibata sala 1921ê de li herêma Koçgiriyê, li rojhilatê [[Sêwas]]ê ji aliyê hêzeke çekdar ên kurd ve ku ji 3.000 çekdaran pêk dihatin hatiye destpêkirin.
==== Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ====
Yek ji serhildanên Bakurê Kurdistanê [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ye ku li dijî dagirkirina [[Kurdistan]]ê û nenas kirina mafên kurdan ku ji aliyê rejîma kemalîstan ve hatiye pêkanîn. Serhildana [[Şêx Seîd|Şêx Seîdê Pîranî]] di 13ê sibata sala 1925an de bi serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya [[Azadî (rêxistin)|Azadî]] li navçeyê [[Licê]] ya [[Amed]]ê hatiye destpêkirin.<ref name=":3">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Di heyama serhildanê de herêmeke berfirehê Bakurê Kurdistanê ji aliyê serhildêran ve hatiye kontrolkirin. Dîroka dînî û netewî ya serhildana Şêx Seîd ji aliyê zanyaran ve hatiye nîqaşkirin. Serhildan Şêx Seîd ji aliyê [[Robert W. Olson]] ve wekî "yekemîn serhildana neteweyî ya mezin a kurdan" hatiye binav kirin.

Şêx Saîd banga gelek aliyan dike ku alîkarî bidine serhildanê. Azadî û çend efserên xanedaniya osmanî piştgirî dane serhildanê. Robert Olson diyar kiriye ku li gorî çavkaniyên cuda ji 15.000 serhildêran zêdetir kes beşdarî serhildanê bûne.

Şêx Seîd wek fermandarê paşerojê ya tevgera serxwebûna Kurdistanê ku navenda wê li derdora Azadî bû hatiye hilbijartin û di 14ê sibata sala 1925an de Darahînî wek paytexta Kurdistanê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A people without a country: the Kurds and Kurdistan |weşanger=Zed Books |tarîx=1993 |isbn=978-1-85649-194-5 |çap=Rev |cih=London |paşnavê-edîtor=Chaliand |pêşnavê-edîtor=Gérard }}</ref> Şêx Seîd di 16ê sibatê de dema ku êrîşî Darahînî dike walî û efserên din dîl digire û bi deklerasyoneke ku bang li gel kir ku li serî hildin. Bi vê bangê hewl daye ku tevgerê di bin navendek yekalî de kom bike. Serhildan bi awayeke bilez berfireh dibe û di 20ê sibatê de bajarokê Licê ku navenda 5em a artêşa tirkan bû desteser dike.<ref name=":3" />

Piştî ku alîkariya eşîrên Mistan, Botan û Mhallamî werdigire navçeya [[Dara Hênî]] û [[Çewlîg]] werdigire û ber bi Amedê ve vedigere û navçeyên [[Maden (navçe)|Maden]], [[Sêwreg|Siwêreg]] û [[Erxenî]] yê zeft dike. Serhildaneke din a ku ji aliyê [[Şêx Ebdullahê Melekan|Şêx Evdillah]] ve hatiye birêvebirin ji aliyê [[Xinûs]]ê ve tê hewl dide ku [[Mûş]]ê zeft bike. Lê serhildêr li derdora pira [[Çemê Miradê]] biser neketin û neçar dimînin ku paş de vekişin. Di 21ê sibatê de hikûmeta dewleta tirk li parêzgehên Bakurê Kurdistanê kargeriya şid (rêveberiya şid) ragihandine. Dotira rojê dîsa serhildanek di bin serokatiya Şêx Şerîf de çêdibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]] ji bo demekê kontrol dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Religion and rural revolt: papers presented to the |paşnav=Bak |pêşnav=János M. |weşanger=Manchester university press |tarîx=1984 |isbn=978-0-7190-0990-7 |cih=Manchester |kesên-din=Interdisciplinary workshop on peasant studies |paşnav2=Benecke |pêşnav2=Gerhard }}</ref> Di 1ê adarê de kurd êrîşî Balafirgeha Amedê dikin û 3 balafiran îmha dikin.

==== Damezrandina komarên neteweperest û perçebûna Kurdistanê ====
Piştî rûxandina xanedaniya osmaniyan di 24ê tîrmeha sala 1923an de li bajarê [[Lozan]] a [[Swîsre]]yê ji aliyê nûnerên [[Meclîsa Netewî ya Tirkiyeyê]] û nûnerên Împeratoriya Îngîlîz, Komara Fransayê, Qiraliyeta Îtalyayê, Împeratoriya Japonî, Qiraliyeta Yewnanîstanê, Padîşahiya Romanya û Qiraliyetê yên Sirb, Kroat û Sloven (Yûgoslavya) ve [[Peymana Lozanê]] hatiye îmzekirin.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne |sernav=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive |malper=wwi.lib.byu.edu |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref> Di Peymana Lozanê tê li hevkirin ku du dewletên erebên neteweperest ([[Iraq]] û [[Sûrî]]) û dewleteke tirk ya neteweperest (Tirkiye) ku tevahiya Kurdistanê di navbera van dewletan de hatiye parvekirin were demazirandin.<ref name=":1" /> Bi vê peymanê re [[Kurdistan]] bi temamî tê perçe kirin û di navbera ereb û tirkan de hatiye parvekirin ku ji bo kurdan mafekî serxwebûnê namîne.

Piştî vê peymanê hinek deverên Kurdistanê ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Suriyê de, devereke din ([[Başûrê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Iraqê de û devera herî mezin (Bakurê Kurdistanê) dimîne di nav sinorê dewleta tirk de.
==== Damezrandina dewleta tirk û qedexekirina ziman û çanda kurdî ====
Beriya damezrandina dewleta tirk, kurd xwedî saziyên ku di pêvajoya dîrokî de di serdema beriya komarê de derketibûn holê. Di vê heyamê de, di navbera salên 1890 û 1919an de gelek rojname û kovarên kurdî yên, wekê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]], [[Rojnameya Cemiyeta Piştevanî]] û [[Pêşverû ya Kurd]], [[Amîd-î Sewda]], [[Peyman (Kovar)|Peyman]], [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]], [[Yekbûn (rojname)|Yekbûn]], [[Hetawî Kurd]] û [[Jîn (kovar)|Jîn]] hatine derxistin. Piraniya navenda van rojname û kovaran li bajarê [[Stembol]]ê bûn. Di heman demê rojnameyên ku li [[Amed]]ê derdiketin û komeleyên li ser zimanê kurdî dixebitîn hebûn. Dîsa di heman deman de dezgehên perwerdehiyê yên kurdan medrese bûn ku perwerdehiya medreseyan bi zimanê kurdî dihat dayîn.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya Komarê û siyaseta zimanê kurdî |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-10-24 |ziman=tr }}</ref>

[[Wêne:Diyarbakır’da Kürtçe Eğitim Mitingi 04.jpg|thumb|Dîmenek ji mitînga daxwaza perwerdehiya zanînê kurdî ku li Amedê hatiye lidarxistin ku ji aliyê dewleta tirk ve tê astengkirin.]]
Bi damezrandina komara tirk re li tevahiya Bakurê Kurdistanê perwerdehiya zimanê kurdî hatibûn qedexekirin. Li gel perwerdahiya bi zimanê tirkî li kolanên bajaran axaftina zimanê kurdî hatiye qedexekirin. [[Zimanê kurdî]], cil û berg, folklor û bikaranîna navên kurdî hatine qedexekirin û herêmên kurdan heta sala 1946an bi qanûnên leşkerî hatiye birevebirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, sovereignty, and self-determination: the accommodation of conflicting rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=1996 |isbn=978-0-8122-1572-4 |çap=Rev |cih=Philadelphia }}</ref> Peyva "kurd", "Kurdistan" an "kurdî" ji aliyê dewleta tirk ve hatibûn qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective |paşnav=Baser |pêşnav=Dr Bahar |weşanger=Ashgate Publishing, Ltd. |tarîx=2015-03-28 |isbn=978-1-4724-2562-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8MTVBgAAQBAJ }}</ref> Ev polîtîkaya asîmîlasyonê û qedexekirina zimanê kurdî di dîroka dewleta tirk de wekê polîtîkayeke dewletê hatiye meşandin ku hatibû payîn di hemî qadên jiyana civaka kurdan de were meşandin.<ref name=":2" /> Tîpên "x, w, q, î, û, ê" ku di alfabeya kurdî de têne dîtin û têne bikaranîn, ji sala 1928an vir ve ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Gelek kesên ku van peyvan bi kar anîne, li gorî benda 222 ê qanûna tirk a ku li dijî van tîpên kurdî ne hatin darizandin an jî cezayê girtîgehê li wan hatine birîn.<ref name=":2" />

==== Damezrandina Komara Agiriyê ====
Beriya damezrandina Komara Agiriyê li dijî politîkayên tirkkirina tirkan û dagirkirina Bakurê Kurdistanê çend serhildanên kurdan rû daye. Serhildana Agiriyê di navbera salên 1926 û 1930an de li derdora [[Çiyayê Agirî]] û li hinek deverên [[Rojavaya Kurdistanê]] qewimiye. Serhildana yekem di 16ê gulana sala 1926an de qewimiye. Serhildan bi alîkarî û yekbûna kurdên bakur rojhilata Kurdistanê li dijî dagirkirina dewleta tirk pêk hatiye. Serhildan piştê ku Usiv Taso û bi qasî 1.000 siwarî ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas bûne û hatine alîkariya [[Berxo Celalî]] mezin bûye.

Serhildana duyem Îhsan Nûrî û “Zîlan Beg” tevî serokê eşîra Hesikê Îbrahîm Aga (Îbrahîm Hêsikê Têlî) ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas dibin û dest bi serhildaneke nû kirine. Li hemberê serhildana duyem hêzên dewleta tirk têk diçin herêmeke berfireh dikeve destê kurdan. Li herêma rizgarkirî bi piştgiriya partiya Xoybunê Komara Agiriyê hatiye ragihandin.

Komara Agiriyê bi serokatiya komîteya navendî ya partiya Xoybûnê, di 28ê çiriya pêşîn a sala 1927 an jî 1928an de di dema pêla serhildana kurdên Bakurê Kurdistanê de serxwebûna xwe ragihandiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Essays on the origins of Kurdish nationalism |weşanger=Mazda Publishers |tarîx=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 |cih=Costa Mesa, Calif |paşnavê-edîtor=Walī |pêşnavê-edîtor=ʿAbbas |series=Kurdish studies series }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes |paşnav=Strohmeier |pêşnav=Martin |weşanger=Brill |tarîx=2003 |isbn=978-90-04-12584-1 |cih=Leiden Boston, MA |series=Social, economic, and political studies of the Middle East and Asia }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: crafting of national selves |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Indiana Univ. Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-253-22050-9 |cih=Bloomington, Ind }}</ref> [[Îhsan Nûrî Paşa]] wekê berpirsê reveberiya leşkerî ya komarê û [[Îbrahîm Heskî|Îbrahîmî Heskî]] jî wek berpirsê hikûmeta sivîl hatine erkdar kirin.

Di civîna yekem a [[Xoybûn]]ê de Îhsan Nûrî Paşa wek fermandarê leşkerî ya [[Serhildanên Agiriyê]] hatibû ragihandin û Îbrahîm Heskî dibe serokê rêveberiya sivîl.<ref name="Allsopp2014">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Syria: political parties and identity in the Middle East |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Tauris |tarîx=2014 |isbn=978-1-78076-563-1 |cih=London |series=Library of modern Middle East studies }}</ref> Di cotmeha sala 1927an de, Kurd Ava an jî [[Kurdava]] ku gundekî nêzîkî [[Çiyayê Agirî]] ye wek paytexta demkî ya [[Kurdistan]]ê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish national movement: its origins and development |paşnav=Jwaideh |pêşnav=Wadie |weşanger=Syracuse Univ. Press |tarîx=2009 |isbn=978-0-8156-3093-7 |çap=1. ed., [Nachdr.] |cih=Syracuse, New York |series=Contemporary issues in the Middle East }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 |paşnav=Sayan |pêşnav=Celal |weşanger=Presses universitaires du septentrion |tarîx=2002 |isbn=978-2-284-03546-6 |ziman=fr |url=https://books.google.com/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930 }}</ref>

Xoybûnê bang li hêzên mezin û [[Cemiyeta Miletan]] dike û ji kurdên din ên [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] re peyam dişîne ku daxwaza hevkariya bi Komara Agiriyê re bikin. Lê ji ber zextên dewleta tirk ji aliyê [[Împeratoriya Brîtanî]] û [[Fransa]] ve çalakiyên endamên Xoybûnê hatine sinor kirin. Ji ber derfetên sinor kirî Komara Agiriyê piştê çar salan di şerê di navbera hêzên dewleta tirk û hêzên Komara Agiriyê de di îlona sala 1931ê de dawî li rêveberiya komarê hatiye.<ref name="Allsopp2014"/>

==== Komkujiya Geliyê Zîlan ====
[[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Rojnameya ''Cumhuriyet'' piştî Komkujiya Geliyê Zîlan wiha dinivîse: "Paqijî despêkiriye, kesên di Geliyê Zîlan de bi temamî hatine tine kirin".]]
[[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zîlan]] yan jî Birîna Geliyê Zîlan komkujiyeke giran e ku ji aliyê hêzên dewleta tirk ve di meha tîrmeha sala 1930an de li dijî kurdan pêk hatiye. Komkujî ji aliyê artêşa tirk ve di bin fermandariya serleşkerê tirk Ferîk Salih Omurtak de ji aliyê mila 9em a artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt sorunu |paşnav=Tan |pêşnav=Altan |weşanger=Timaş yayınları |tarîx=2011 |isbn=978-975-263-884-6 |çap=10. baskı |cih=İstanbul |series=Timaş yayınları Düşünce dizisi }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Barışamadık |paşnav=Selek |pêşnav=Pınar |weşanger=İthaki |tarîx=2004 |isbn=978-975-8725-95-3 |cih=İstanbul |url=https://www.worldcat.org/title/ocm57505724 |series=Tarih-toplum-kuram |oclc=ocm57505724 }}</ref> Ji bo ku di geliyê de komkujiyê pêk bînin berê komkujiyê ji 18 gundên li derdora Geliyê Zîlan nêzîkê 47.000 kes komê geliyê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı direnişi, 1926-1930 |paşnav=Kalman |pêşnav=M. |weşanger=Pêrı̂ Yayınları |tarîx=1997 |isbn=978-975-8245-01-7 |çap=1. baskı |cih=Aksaray, İstanbul }}</ref> Tê texmîn kirin ku 47.000 kesên ku hatine kom kirin bi temamî hetine kuştin.

Di dema komkujiyê nêzîkî 200 gund ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin. Rojnameya Berlîner ''Tageblatt'' a ku navenda rojnameyê li [[Almanya]]yê ye di hejmara xwe di 3 cotmeha sala 1930an de nivîsiye ku tirkan li herêma geliyê zîlanê 220 gund şewitandine û 1.500 jin û extiyar qetil kirine.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ris |pêşnav=M. M. |paşnav2=Deitrich |pêşnav2=R. A. |paşnav3=Von Wartburg |pêşnav3=J. P. |tarîx=1975-10-15 |sernav=Inhibition of aldehyde reductase isoenzymes in human and rat brain |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=20 |rr=1865–1869 |doi=10.1016/0006-2952(75)90405-0 |issn=0006-2952 |pmid=18 }}</ref> Akademiya Zanistî ya Yekîtîya Sovyetê ragihandiye ku "li geliyên herêma geliyê zîlanê 1.550 kes hatin serjêkirin, li herêma [[Erdîş]]ê 200 gund hatin şewitandin, li herêma [[Panos]]ê gundek jî nemaye ku nehatiye şewitandin û wêran kirin."<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998">{{Jêder-kitêb |sernav=Yeni ve yakın çağda Kürt siyaset tarihi |paşnav=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi, Doğu Bilimler Enstitüsü ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akdemisi, Doğu Bilimler Enstitüsü Kürt Komisyonu |weşanger=Pêrî Yayınları |tarîx=1998 |isbn=978-975-8245-06-2 |çap=3. baskı |cih=İstanbul |paşnavê-edîtor=Celil |pêşnavê-edîtor=Celîle |paşnavê-edîtor2=Gasaratyan |pêşnavê-edîtor2=M. A. |paşnavê-edîtor3=Aras |pêşnavê-edîtor3=M. }}</ref>

Li gorî çavkaniyan ji xeynî komkujiya mezin a di newala Geliyê Zîlan de li gundên derdora Geliyê Zîlan gelek jin û extiyar ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998" />
==== Komkujiya Dêrsimê ====
[[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|çep|Dîmenek di dema Komkujiya Dersimê de ku komeke sivîl ji aliyê leşkerên tirk ve hatine kom kirin.]]
Komkujiya Dêrsimê rêzeke komkujiye ku bi navê Jenosîda Dêrsimê jî tê zanîn. Komkujiya Dersimê aliyê artêşa tirk ve bi sê komkujiyan li herêma [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] di navbera salên 1937 û 1938an de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ayata |pêşnav=Bilgin |paşnav2=Hakyemez |pêşnav2=Serra |tarîx=2013-03-01 |sernav=The AKP’s engagement with Turkey’s past crimes: an analysis of PM Erdoğan’s “Dersim apology” |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10624-013-9304-3 |kovar=Dialectical Anthropology |ziman=en |cild=37 |hejmar=1 |rr=131–143 |doi=10.1007/s10624-013-9304-3 |issn=1573-0786 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe |paşnav=Strasser |pêşnav=Sabine |weşanger=Palgrave Macmillan UK |tarîx=2016 |rr=143–163 |isbn=978-1-137-60126-1 |cih=London |ziman=en |paşnavê-edîtor=Nowicka |pêşnavê-edîtor=Magdalena |url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-60126-1_7 |paşnav2=Akçınar |pêşnav2=Mustafa |paşnavê-edîtor2=Šerbedžija |pêşnavê-edîtor2=Vojin |doi=10.1057/978-1-137-60126-1_7 }}</ref>

Piştî damezrandina [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] di sala 1923an de hinek eşîrên kurdan ji hinek aliyên "siyaseta kemalîst" a [[Atatürk]] nerazî dibin ku bi "îdeolojiya elîta siyasî ya nû ya bi rejima yekpartî ve girêdayî ye" hatibû binavkirin ku li hemberê hemî aliyan siyaseta tirkkirinê ferz dikir. Nerazîbûna eşîrên Dersimê li dijî [[politîkayên tirkkirinê]], rayedarên dewleta tirk aciz dike û li dijî Dêrsimê planên operasyon û qirkirinê têne kirin. Dewleta tirk ji bo ku hêza Dersimê bişkîne ji bo komkujiya yekem 25.000 leşker dişîne Bakurê Kurdistanê. Li gel hêza eşîrên Dêrsimê dewleta tirk biryar dide ku hêza xwe du qatan zêde bike.

Rayedarên dewleta tirk di beriya komkujiya yekem de ji bo lihevhatinê gazî [[Seyîd Riza]] dikin. Dema ku Seyîd Riza ji bo lihevhatinê diçe [[Ezirgan]]ê dewleta tirk lê îxanet dike û wî li wir dîl digire û dibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]]. Piştê girtina [[Seyîd Riza]] dewleta tirk Seyîd Riza û 6 an 10 hevalên wî di 15 û 18 mijdara sala 1937an li Xarpêtê bidarve dike. Piştê bidarve kirina Seyîd Riza komkujiya yekem despêdike.

Komkujiya duyem di 2ê çileya sala 1938an de dest pê dike û heya 7ê tebaxa heman salê 8 mehe berdewam dike. Di temamî ya komkujiya sêyem de dîsa di heman mehê de di navbera 10 û 17ê tebaxa sala 1938an de operasyoneke ku 7 roj berdewam dike hatiye destpêkirin. Piştî operasyona 10 û 17ê tebaxê komkujiya li dijî sivîlan di 6ê îlonê de dest pê kiriye heya 23 îlonê (17 roj) berdewam kiriye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=SAĞDIÇ |pêşnav=Deniz |paşnav2=BENGI |pêşnav2=Osman |paşnav3=ÖLMEZ |pêşnav3=Hüseyin |paşnav4=KORUNMUŞ |pêşnav4=Faik |tarîx=1996 |sernav=AĞIZDAN SOLUNUM SENDROMUNDA NAZAL HAVA YOLU KAPASİTESİNİN ADENOİDEKTOMİ ÖNCESİ VE SONRASI SEFALOMETRİK DEĞERLENDİRİLMESİ |url=http://dx.doi.org/10.13076/1300-3550-9-1-51 |kovar=Turkish Journal of Orthodontics |cild=9 |hejmar=1 |rr=51–55 |doi=10.13076/1300-3550-9-1-51 |issn=1300-3550 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20100522181621/http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |sernav=1937-1938’de Dersim’de neler oldu?"  Taraf Gazetesi |malper=web.archive.org |tarîx=2010-05-22 |roja-gihiştinê=2024-10-25 }}</ref>

Di komkujiyan de kurdên sivîl bi balefirên şer hatine bombebaran kirin ku di raporeke serfermandariya giştî ya dewleta tirk de hatiye parvekirin de hatiye nivîsandin ku bombeyên bi giranî ya 50 kîloyan bi ser komên sivîl ên ku direvin ve avêtine. Yek ji rêberên kurd [[Nûrî Dêrsimî]] di daxuyaniyekê de diyar kiriye ku balafirên şer ên tirk di sala 1938an de bi gaza jehrî navçeyan bombebaran kiriye. Li gorî daxuyaniya antropologa kurd [[Dilşa Deniz]] hejmara kesên ku di komkujiyê hatine kuştin di navbera 46.000 û 63.000 kesan de hatiye diyar kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Deniz |pêşnav=Dilşa |tarîx=2020-09-04 |sernav=Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38 |url=https://digitalcommons.usf.edu/gsp/vol14/iss2/5/ |kovar=Genocide Studies and Prevention: An International Journal |cild=14 |hejmar=2 |doi=10.5038/1911-9933.14.2.1728</p> |issn=1911-0359 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://baskinoran.com/1938-dersim-bir-belge-de-nazimiye-nufus-mudurlugunden/ |sernav=1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü’nden! |malper=Baskın Oran |tarîx=2014-08-28 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=tr-TR }}</ref> Dîroknas [[Annika Törne]] hejmara kuştiyên di ku qetlîaman de hatine kuştin di navbera 32.000 û 70.000 de ye diyar kiriye ku [[Nicole Watts]] wekî çavkanî destnîşan kiriye.

=== Nakokiyên salên dawî û hewlên çareseriya pirsgirêka kurd ===
Şer û pêvçûn ên berdewamî ya li Bakurê Kurdistan bi şerî gerîlayî ya gerîlayên girêdayî [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] ku ji 15ê tebaxa sala 1984an vir ve bê navber berdewam dike. [[Şerê gerîlayî]] bi çalakiya yekem ê ku ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) di 15ê tebaxa sala 1984an de ku li dijî hêzên dewleta tirk çêbûye destpêkiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref>

Şerê di navbera gerîlayên kurd û hêzên artêşa tirk heya niha bi qonax û awayên curbicur di nav sinorên Bakurê Kurdistan û [[Başûrê Kurdistanê]] berdewam kiriye. Ji sala 1984an vir ve ji xeynî hinek serdemên ku ji bo çareseriya rewşa siyasî ya Bakurê Kurdistanê ku di navbera rayedarên dewleta tirk û partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê de diyalog hatine despêkirin ku di van qonaxan de şer rawestiye, bê navber berdewam kiriye.

Ji bo çareseriya pirsgirêka [[kurd]] di navbera rayedarên dewletê û aliyên partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê gelek caran diyalog û pêvajoyên çareseriyê hatiye despêkirin. Pêvajoya çareseriyê ya ku bi gelek aliyan re hevdîtin hatibû pêk anîn di sala 2015an de pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20150220194507/http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |sernav=İşte 63 isimden oluşan akil insanlar listesi... - CNN TÜRK |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-20 |roja-gihiştinê=2024-10-25 }}</ref> Pêvajoya çareseriyê ya pirsgirêka kurd ku di sala 2015an piştê hilbijartina gelemperî ya sala 2015an de bi hinek alozîyên bi guman, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdoan]] ve hatiye bidawî kirin. Piştê bidawî kirina pêvajoya çareseriyê gelek siyasetmedarên [[kurd]] ku di nav wan de hevserokên [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partîya Demokratîk a Gelan]] [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] hatine girtin<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20230305110713/https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |sernav=ZEIT ONLINE {{!}} Lesen Sie zeit.de mit Werbung oder im PUR-Abo. Sie haben die Wahl. |malper=web.archive.org |tarîx=2023-03-05 |roja-gihiştinê=2024-10-25 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/de/t%C3%BCrkische-polizei-nimmt-f%C3%BChrende-kurden-politiker-fest/a-36094949 |sernav=Führende Kurden-Politiker festgenommen – DW – 04.11.2016 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=de }}</ref> ku heya niha di girtîgehê de ne.

Di sala 2016an de li seranserê Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyê gelek saziyên zimanî û çandî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Di nav saziyan de ji xeynî saziyên çandî gelek saziyên medyayê ku di nav wan de gelek qenalên televîzyon û radyoyên kurdan hebûn hatine girtin. Yek ji van saziyên zimanî ku hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku bi salan lêkolînên çandî û zimanî meşandibû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/302058/istanbul-kurt-enstitusu-kapatildi |sernav=Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hat girtin |malper=Evrensel |tarîx=2016 }}</ref>
== Polîtîka ==
=== Yekem partiyên siyasî ===
Piştî damezrandina [[Partiya Karkerên Kurdistanê|Partiya Karkeren Kurdistanê]] ku bi damezrandina xwe re derbasê têkoşîna çekdarî bûye, yekem partiya siyasî yê li Bakurê Kurdistanê ku di qada sîvîl de dest bi sîyasetê kiriye [[Partiya Kedê ya Gel]] e ku di navbera salên 1990an û 1993an de li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyeyê siyaset kiriye.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20150204175425/http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |sernav=Halkın Emek Partisi - MİLLİYET GAZETE ARŞİVİ |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-04 |roja-gihiştinê=2024-10-29 }}</ref> Partiya Kedê ya Gel di 7ê hezîrana sala 1990an de ji aliyê hinek endamên Partiya Sosyal Demokrata a Gel (SHP) ya berê ku nav wan de 10 parlamenterên îstifakirî Abdullah Baştürk, Ahmet Turk, Cüneyt Canver, Kenan Sönmez, Salih Sümer, İsmail Hakkı Önal, Mehmet Ali Eren, Arif Sağ, İbrahim Ekmen Aksoy hebû hatiye damezrandin.<ref name=":4" />

Parlamenterên [[Partiya Sosyal Demokrat a Gel]] ji ber ku hinek parlamenterên kurd û parlamenterên partiyê ku di cotmeha sala 1989an de li Parîsê beşdarî konferansa bi navê “Nasnameya Neteweyî ya Kurd û Mafên Mirovan” bûne di meha mijdara heman salê de ji partiyê hatibûn avêtin.

Partiya Demokrasiya Gel di 11ê gulana sala 1994an de hatiye damezrandin. Partî di hilbijartinên giştî ya Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê yên sala 1995an de milyonek û 171 hezar û 623 deng gel standiye. Di hilbijartinên giştî ya sala 1999an de 1 milyon û 482 hezar û 196 deng û di hilbijartinên herêmî yên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê ku sala 1999an de hatiye lidarxistin li Bakurê Kurdistanê 37 şaredarî bi dest xistiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20090408220507/http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |sernav=Dadgeha Mafê Mirovan Doza HADEPê pejirand |malper=web.archive.org |tarîx=2009-04-08 |roja-gihiştinê=2024-10-29 }}</ref>

Partiya Demokrasiya Gel di 13ê adara 2003an de ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn a Komara Tirk ve bi hinceta "navenda çalakiyên derqanûnî" hatiye girtin. Serokê partîyê Murat Bozlak 46 siyasetmedarên kurd 5 sal bi qedexekirin siyasetê ji bo wan hatiye biryardayîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20150417143630/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |sernav=Radikal-çevrimiçi / Türkiye / HADEP kapatıldı |malper=web.archive.org |tarîx=2015-04-17 |roja-gihiştinê=2024-10-29 }}</ref> Heya niha li Bakurê Kurdistanê gelek partiyên siyasî yên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin û siyasetmedarên kurd bi dehan sal hatine zindanî kirin. Ji sala 1993an vir ve bi rêze ve [[Partiya Kedê ya Gel]], [[Partiya Demokrasiyê]], [[Partiya Demokrasiya Gel]] û [[Partiya Civaka Demokratîk]] ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.voaturkce.com/a/hepten-hdpye-kapatilan-kurt-partileri/5820797.html |sernav=Ji HEP’ê heta HDP’ê Partiyên Kurdan girtin |malper=VOA Türkçe |tarîx=2021-03-20 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref>
=== Hilbijartinên giştî yên sala 2015 ===
{{Multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 250
| image1    = Yüksekdağ and Demirtaş.jpg
| alt1      = 
| caption1  = Di dema hilbijartina sala 2015an de hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Figen Yüksekdağ.
| image2    = Parliament of Turkey June 2015.svg
| alt2      = 
| caption2  = Rengê mor (binevşî) kursiyên HDPê li meclisê nîşan dide ku di hilbijartina sala 2015an de 80 parlamenter wergirtibû.
}}
Heya hilbijartina sala 2015an de siyasetmedarên kurd ji ber rêjeya ji %10 heya sala 2015an bi awayeke serbixwe beşdarî hilbijartinan bûne. Di hilbijartina giştî ya sala 2015an ji aliyê siyasetmedarên kurd ve biryar hatiye dayîn ku wekê berbijarê partiyeke siyasî beşdarê hilbijartinan bibin<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20150831134726/http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |sernav=Demirtaş: HDP seçimlere parti olarak girecek - Politika Haberleri - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-08-31 |roja-gihiştinê=2024-10-29 }}</ref> û di hilbijartina giştî de bi [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partiya Demokratik a Gelan]] (HDP) beşdarî hilbijartinan bûne. Di heman hilbijartinê de bi hevserokatiya [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] Partiya Demokratik a Gelan serkevtineke dîrokî bidest xistiye ku ji %13 dengê giştî yên li seranserê Bakurê Kurdistanê û Tirkiye yê werdigire.<ref name=":5">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/articles/c99vv5927g9o |sernav=Hilbijartinên 7ê hezîranê: Li Tirkiyeyê di serdema beriya hilbijartinên 1ê mijdara sala 2015an û piştî wê de çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2024-09-16 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Partiya Demokratik a Gelan di hilbijartinê de ji Bakurê Kurdistanê û ji deverên din ên Tirkiyê 80 parlamenter werdigire û dibe sêyem partiya herî mezinê meclîsê.<ref name=":5" />

Ji ber ku di vê hilbijartinê de serokkomarê hikûmetê Recep Tayyip Erdogan bi tenê nabe desthilatdar encamên hilbijartinê qebûl nake û ji bo ku hilbijartin bê dubare kirin hikûmetê bi partiyên din re ava nekir. Piştî damezrandina hikûmeteke demkî ku ji aliyê meclîsa ve hatibû avakirin hilbijartin careke din dîsa di meha mijdara heman salê de hatiye lidarxistin. Di hilbijartina dubare de Partiya Demokratik a Gelan bi rêjeya %10,76 dengên giştî wergirtiye.<ref name=":5" /> Piştê hilbijartinên giştî yên ku di sala 2015an de hatine lidarxistin zextên dewleta tirk li ser siyasetmedarên kurd û li dijî kurdan zêdetir dibe heya ku gelek parlamenterên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin berdewam kiriye. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji ber nêrînên xwe yên siyasî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.

=== Girtina siyasetmedarên kurd 2015–2019 ===
Di sala 2016an de ji bo ku siyasetmedarên kurd bêne girtin, girtina siyasetmedarên kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdoğan ve bi caran hatiye rojevê û bi caran bangawazî li partiyên opozisyonê kiriye ji bo ku parlamenterên kurd bêne girtin li meclisê dengên xwe bidin. Piştre bi pejirandina [[Partiya Gel a Komarî]] ku di wê demê de [[Kemal Kılıçdaroğlu]] serokê partîyê bû parêzbendî ya (qanûneke taybet e ku tenê ji bo siyasetmedarên hilbijartî derbasdar e) siyasetmedarên kurd hatine rakirin. Piştî rakirina parêzbendiyên siyasetmedarên kurd ji 4ê mijdara 2016an ve gelek parlamenterên HDPê ku di nav wan de hevserokên giştî yên HDPê Selahattîn Demîrtaş û Fîgen Yuksekdag jî hene hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483 |sernav=Di vê pêvajoyê de ji rakirina parêzbendiyan heta kêmkirina kursiyên parlamentoyê çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2020-06-05 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Li gorî rapora ku Partîya Demokratîk a Gelan ji bo Hefteya Mafên Mirovan amade kiriye, ji sala 2015an heya sala 2019an di serdegirtinên li dijî partiyê û pêkhateyên partiyê de 15 hezar û 530 kes hatine binçavkirin. Di nav kesên binçavkirî de 750 ji wan endam û rêveberên Partiya Demokratik a Gelan bi giştî 6 hezar kes hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/392848/hdpden-hak-ihlalleri-raporu-15-bin-kisi-gozaltina-alindi-6-bin-kisi-tutuklandi |sernav=Rapora binpêkirina mafan a HDPê: 15 hezar kes hatine binçavkirin, 6 hezar kes hatine girtin. |malper=Evrensel }}</ref>
== Ziman ==
[[Wêne:Kurdish languages map.svg|thumb|Belavbûna zimanê kurdî li seranserê [[Kurdistan]]ê, li [[Anatolya Navîn]] û li [[Xoresan]]ê.]]
Zaravayê herî berfirehê [[zimanê kurdî]] [[kurmancî]] ye ku li seranserê Bakurê Kurdistanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Li gel zaravaya kurmancî ya kurdî li hinek deverên Bakurê Kurdistanê zaravaya [[zazakî]] ya kurdî jî ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Ji xeynî Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî li herêmeke berfireh ê [[Anatoliya Navîn]] ji aliyê [[Kurdên Anatolya Navîn]] ve tê axaftin.

Zimanê kurdî zimanekî ji malabata hind û ewropî ye ku ji komeke zimanên kurdî pêk tê. Kurdî yek ji zimanên [[Rojhilata Navîn]] û [[Rojavayê Asyayê]] ye ku li herêmeke berfireh tê axavtin. Li Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî bi Alfabeya Hawarê tê nivîsandin ku Alfabeya Hawarê bi yekem hejmara kovara Hawar di 15ê gulana 1932an de dest bi weşanê kiriye ku heta 15ê tebaxa sala 1943an 57 hejmar hatiye weşandin. Alfabeya Hawarê ji aliyê nivîskar û demaziranêrê kovarê [[Mîr Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin.
=== Polîtîkayên asîmîlasyonê ===
Bi avakirina dewleta tirk re zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin û xebatên zimanê kurdî hatine astengkirin. Bi caran sazî û dibistanên taybet ên ku bi zimanê kurdî perwerdahî dide zarokan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Hemî saziyên medyayê ku bi zimanê kurdî weşan kirine hatine girtin û gelek rojnamevanên ku di saziyan de xebitîn e hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://artigercek.com/guncel/khk-ile-kapatilan-kurtce-gazete-welat-internet-uzerinden-yayina-basladi-144935h |sernav=Rojnameya Kurdî ya girtî Welat dest bi weşanê kir |malper=Artı Gerçek |tarîx=2020-11-27 |roja-gihiştinê=2024-10-30 |ziman=tr}}</ref>

== Mijarên têkildar ==
* [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên mezin ên kurdan}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Herêma Başûrê Rojhilatê Anatolyayê]]
[[Kategorî:Herêma Rojhilatê Anatolyayê]]
[[Kategorî:Herêmên Tirkiyeyê]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kurdistan]]
[[Kategorî:Siyaseta Tirkiyeyê]]