Çavkaniya Belavbûna îslamê li Kurdistanê bibîne

{{Kurd}}
'''Belavbûna îslamê li Kurdistanê''' an jî '''Misilmanbûyina kurdan''' hevnasîna gelê kurd bi [[îslam]]ê re ji dema [[Esra Seadetê]] ve destpê dike. Tê zanîn ku piraniya kurdan berî îslamiyetê li ser dînê ezdaî û [[zerdeştîtî|Zerdeştîtiyê]] bûn. Dinê Zerdeştî ji aliyê [[Zerdeşt|Zerdeşt pêxember]] ve hatiye belavkirin û heta dema şerê di navbera [[Împeratoriya Sasanî|Sasaniyan]] û artêşa îslamê de ku çêbû pirraniya kurdan li ser vî dînê bûn.<ref>Bekir Biçer, Kürtler, Çizgi Kitapevi, 2015</ref>

[[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket, wê demê erdnîgariya Kurdistanê di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî bû, ji ber vê yekê hertim axa kurdan ji Sasanî û ji Bîzansê re bûbû qada şer.
Hevnasbûna [[kurd]]an bi [[îslam]]iyetê ve digîhîje dema [[Muhemmed|Muhemmed pêxember]].<ref>[[Îbn Hecer Esqelanî]], [[Elîsabe]] fî temyîzî sehabe</ref> Herwiha gelek [[sehabe]]yên kurd hene ku di dema Muhemmed pêxember de bûne misilman, ji van kesan ên naskirî [[Cabanê Kurdî]] û kurê wî [[Meymûnê Kurdî]] ne.<ref>Kasım Aslanlı, Kürtler ve İslamiyet</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://m.risalehaber.com/kurtler-ve-islamiyet-1-15675yy.htm |sernav=Kopîkirina arşîvê |tarîxa-gihiştinê=2016-01-09 |tarîxa-arşîvê=2016-01-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160121125759/http://m.risalehaber.com/kurtler-ve-islamiyet-1-15675yy.htm |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>Alûsî, Ruh-ul Meanî</ref>
Ji bilî van sehabeyan gelek [[tabîûn]]ê kurd jî hebûne ji vana yê herî navdar [[Şêx Xelîlê Kurdî]] ye ku di sala 750î de wefat kiriye. Şêx Xelîlê Kurdî bi xwe zanyarê îslamê û [[mutesewif]]ê kurd ê herî pêşîn e.

Pêşiya fetihkirina Kurdistanê jî hinekî bazirganên kurd ji herêma [[Cizîr]]ê çûne [[Meke|herêma Mekeyê]] bajarê
[[Taîf]]ê û li wê derê bûne misilman û zivirîne Cizîrê misilmantiyê belakirine.<ref>[[Adnan Demircan]], Kürtler (Tarih) r. 63</ref>

Wexta ku [[Dewleta îslam|Artêşa îslamê]] di serdema xelifetiya [[Omer]] de di navbera salên 637-642an de îslamiyetê li Kurdistanê belavkirin pirraniya kurdan îslamiyetê pejirandin û bûne misilman. Lê hinek kurd jî di dema [[Elî]] de bûne misilman, Bi vî awayî kurd li dû [[ereb]]an ve bûn gelên misilman ên pêşîn. Lê bi girseyî misilmanbûna kurdan heta serdema Umer îbn el-Xettabê duyemîn Xelîfeyê Xelîfetiya Reşîdûn di navbera salên 634-644an de pêk nehat. Kurd cara yekem di dema dagirkirina Mezopotamyayê ya Ereban de di sala 637an de bi artêşên Ereban re ketin têkiliyê. Eşîrên Kurdan di Împeratoriya Sasaniyan de hêmaneke girîng bûn, û di destpêkê de piştgiriyek xurt dan wê dema ku hewl dida li hember artêşên misilmanan, di navbera 639 - 644 de, dema ku eşkere bû ku împaratorî hilweşiya, û serekên Kurdan yek bi yek teslîmî artêşa Ereban û ola nû bûn. Îro piraniya kurdan misilmanên sunnî ne, kêmîneyên elewî û şîe ne. Kurdên Misilman ên Sunî bi piranî Şafiî û Henefî ne.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=xpefAAAAMAAJ |sernav=A Modern History Of The Kurds |paşnav=McDowall |pêşnav=David |weşanger=I.B Tauris |sal=1997 |isbn=978-1-85043-416-0 |cih=London |rr=21 }}</ref>

[[Wêne:Mohammad adil-Rashidun empire-slide.gif|thumb|300px|Nexşeya [[Belavbûna Îslamê]] li Kurdistanê û li Rojhilata Navîn]]

Îro pirraniya gelê kurd [[Misilman]]ên [[sunî]] ne, Lê hinek [[Elewîtî|elewî]] û hêjmarekî kêm [[Şiîtî|şiî]] jî hene, kurdên sunî li ser mezhebê [[Îmam Şafiî|Îmamê Şafiî]] ne. Xêncî sunî û elewiyan di nav kurdên misilman de gellek misilmanên ku tenê [[Quran]]ê çavkanî dibînin ên [[Misilmanên bêmezheb|bêmezheb]] jî hene. Ji ber ku tenê Quranê çavkanî dibînin [[Hedîs]], [[Îcma]] û [[Qiyas]]ê qebûl nakin carna ji wan re dibêjin "Misilmanên Quranê".
Di gelê nav kurd de gellek [[Êzdîtî|Êzidî]], û pir kêmbe jî hinekî [[Xiristiyan]], [[Cihû]] û [[zerdeştîtî|Zerdeştî]] jî hê li ser ser baweriya xwe ne.<nowiki/><ref>Thomas Bois, Kurd û Kurdistan</ref>

Bi pejirandina misilmantiyê ve li Kurdistanê di nav kurdan de xwendin û [[zanist]] pêşve ket. Li Kurdistanê gellek [[medrese]], [[çavdêrîxane]], [[mizgeft]], [[pire]] û [[nexweşxane]] ava dikin.<ref>Şerefname, Kahire, r. 96 û 97</ref> Li Kurdistanê Çavdêrîxaneya herî pêşîn Dînewerî ava kiriye.

Di [[Serdema zêrîn a îslamê]] de li her aliyê Kurdistanê wêjevan û helbestvanên mezin yên weke [[Besamê Kurdî]], [[Ebdulsemedê Babek]], [[Baba Tahirê Uryan]] û [[Eliyê Herîrî]], alimên weke [[Macîdê Kurdî]], [[Ebû Ebdullahê Muqrî]], [[Îsayê Kurdî]], [[Qalî]], [[Îbn Cezerî]], [[Cakîrê Kurdî]], [[Ehmedê Eşnehî]], [[Ebdulqadirê Geylanî]], û [[Îbn Selahê Kurdî]], stranbêj û muzîkologên weke [[Îbrahîmê Mewsilî]], [[Îsheqê Mewsilî]], [[Ziryab]], [[Sefiyedînê Ûrmewî]] û [[Muhemmed Katib Erbîlî]], gerokên weke [[Îbn Fedlan|Ehmedê Fedlan]], bijîşkên weke [[Muhemmedê Hesenê Kurdî]] û [[Ehmedê Herîrî]], mîmarên weke [[Mûnîs]], fîlozofên weke [[Şihabedînê Suhrewerdî]], [[Siracedînê Ûrmewî]], [[Emerê Suhrewerdî]], [[Amîdî]], [[Îbn Dînar]], [[Îzedînê Erbîlî]] û [[Şemsedînê Şehrezûrî]], dîroknasên weke [[Elî îbn Elesîr]], [[Mubarek Mistewfî]], [[Behaedînê Şedad]], [[Îbnûl Ezraq]] û [[Îbn Xelikan]], zanistvanên weke [[Dînewerî]], [[Îbn Quteybe]], [[Îsmaîlê Cizîrî]], [[Fexredînê Exlatî]], [[Kemaledînê Yûnis]], [[Îbrahîmê Xelatî]] û [[Ebûlfida]] derketine holê û di gellek şaxan de [[Pêşvebirina zanistê ya zanistvanên kurd|zanist]] û [[wêjeya kurdî]] pêşve xistine.<ref>[[Mehrdad Izady]], The Kurds, r.97</ref><ref>[[Muhemmed Emîn Zekî]], Navdarên Kurd û Kurdistanê ISBN 91-89014-45-6</ref><ref>Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds r. 219</ref>
Ji bilî van kesan di vê demê de gellekî nivîskar û zanyarên kurd ên [[jin]] jî derdikevin ji vana yên herî nas kirî [[Fexrûlnîsa Dîneweriye|Fexrûl Nîsa]], [[Ûm Muhemmed]], [[Ciweyriye]] û [[Esma Xatûna Hekarî|Esma Xatûn]] in.<ref>Îbn Hecer Esqelanî, Ebu Durer, el-Kaminet</ref> Fexrûl Nîsa [[destxet]] (xetat), nivîskar û hedîsvana kurd a herî pêşîn e, Tê gotin ku Fexrûl Nîsayê gellekî helbestên xweş jî nivîsiye.<ref>[[Îbn Xelikan]], Mirina Zedegan</ref><ref>[[Ebûlferec ibn el-Cewzî]], El-Tasdik Bilnazar ilallah Ezze Wecel</ref><ref>http://haqislam.org/shaykhah-shuhdah/</ref>

[[Îbrahîmê Mewsilî]] (742-804) yekemîn stranbêjê kurd e,<ref>Gérard Chaliand, The Kurdish Tragedy r. 102</ref> Herwiha yekemîn stranbêjê cîhana misilmanan jî tê zanîn, Bi pirranî li [[Mûsil]]ê hate naskirin ji ber wî bernavka wî "Mewsilî" ye. Mewsilî ji 900î zêdetir berhem besterêz kiriye.<ref>TDV, İslam Ansiklopedisi,
cild: 21, r. 323</ref>

[[Ziryab]] (789-857) kesê pêşîn e ku têla pêncem li saza [[ûd]]ê zêde kiriye û mizrap bi kar aniye û weke damezrênerê kevneşopiya muzîka [[Endulus (dewlet)|endulusî]] tê nasîn.<ref>Ana Ruiz, Vibrant Andalusia: The Spice of Life in Southern Spain "Ziryab was a remarkable Kurdish singer.</ref>
Ziryab her weha tar û sêtar jî anîn Kordobayê û ev amûr paşê veguherî gîtara Spanyayê. Muzîk û reqsên Kurdistan û Rojhilata Navîn paşê bi tekiliya muzîk û reqsên qereçiyan veguherî flamenkoya spanî.

Zanistvanê navdar [[Dînewerî]] (820-896) ji zanyarên Kurdistanê yên mezin ê ewilî û zanistvanekî pirralî ye, ne tênê li ser qadekî, di gelek qadan de vekolîn kiriye û rê daye pêş zanyarên dû xwe. Dînewerî di warê [[riweknasî]], [[zoolojî]], [[zimannasî]], [[mentiq]], [[dîrok]], [[erdnîgarî]], [[astronomî]], [[meteorolojî]], [[matematîk]] û [[mekanîk]]ê de berhem nivîsiye û ew berhemên wî ji alî zanyarên mezin ên dû wî weke çavkaniyên herî bi bawer hatine bikaranîn. Li [[Ewropa]]yê di derdora zanistî de weke “''Dahiyê Kurd''” tê naskirin.<br>
Her wiha yekemîn zanistvanê kurd e ku ji bo xebatên xwe yên li ser astronomiyê li Kurdistanê li bajarê Dînewerê [[Çavdêrî]] ava kiriye. <br>
Dîsa Dînewerî bûye ji zanyarên yekem ku li ser [[Dîroka Kurdistanê|dîroka kurdan]] û [[Jêdera kurdan|antroplojiya kurdan]] lêkolîn kiriye û pirtûkek bi navê "[[Ensab el-Ekrad]]" (''Jêderka Kurdan'' an ''Eslê Kurdan'') nîvîsandiye. Di vê berhema xwe de ji dîrokên kevnar heya roja xwe bav û kalên kurdan girtiye dest. Dîsa tê gotin ku di dîrokê de yekem car wî "''Nexşeya Kurdistanê''" xêz kiriye. Navê Kurdistanê di xeriteya xwe de bi kar aniye.<br> Dînewerî [[Quran]]a pîroz a misilmanan jî tefsîr kiriye û bi vî awayê bûye ji tefsîrvanên kurd yê herî pêşîn.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tatvanmedinemedresesi.com/main/index.php?option=com_content&view=article&id=44:bitlisteki-uluslar-arasi-sempozyum-tebligi&catid=12&Itemid=143 |tarîxa-gihiştinê=2016-01-09 |tarîxa-arşîvê=2016-03-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160305022344/http://www.tatvanmedinemedresesi.com/main/index.php?option=com_content&view=article&id=44:bitlisteki-uluslar-arasi-sempozyum-tebligi&catid=12&Itemid=143 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>http://www.kürtler.com/2015/11/kurt-bilim-adami-el-dinaveri-kimdir-hayati-eserleri.html?m=1{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=çiriya paşîn 2023 }}</ref>

Dîroknasê kurd [[Mehrdad Izady]] li ser xebatên Dînewerî rawestiyaye û dibêje:
{{Jêgirtin|<br>''Dînewerî di nav kurdên xûyanî de zanyarê herî mezin,<br> Di nav cîhana misilmanan de jî heta wê demê derketiye zanyarê herî mezin e''.}}

[[Îsmaîlê Cizîrî]] (1153-1233) ji [[Cizîr]]ê ye, bi xwe di medreseyên kurdî de xwendiye û zanyarekî pir bi nav û deng e ku bingeha zanista [[robot]] û [[sîbernetîk]]ê avêtiye.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://muhacerat.com/kurtlerde-medreselerin-tarihi-ve-olusumu.html |tarîxa-gihiştinê=2016-01-09 |tarîxa-arşîvê=2015-05-06 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150506054836/http://muhacerat.com/kurtlerde-medreselerin-tarihi-ve-olusumu.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
Îsmaîlê Cizîrî pirtûkekî bi navê ''[[Kitab el-Hiyel]]'' (''Pirtûka Huneran'') nivîsandiye, di wê de, digel nîgaran, behsa çêkirina 50 amûrên mekanîkî dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.semskiasireti.com/?Syf=26&Syz=193948&%2FTAR%C4%B0HTE-%C4%B0LK-MUC%C4%B0T-VE-MEKAN%C4%B0K%C3%87%C4%B0-K%C3%9CRT-M%C3%9CHEND%C4%B0S%C4%B0--EBUL-%C4%B0Z-EL-CEZER%C4%B0- |sernav=Kopîkirina arşîvê |tarîxa-gihiştinê=2022-03-27 |tarîxa-arşîvê=2021-11-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211127233652/http://www.semskiasireti.com/?Syf=26&Syz=193948&/TAR%C4%B0HTE-%C4%B0LK-MUC%C4%B0T-VE-MEKAN%C4%B0K%C3%87%C4%B0-K%C3%9CRT-M%C3%9CHEND%C4%B0S%C4%B0--EBUL-%C4%B0Z-EL-CEZER%C4%B0- |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
Di sîbernetîk û fizîkê de gelekî zanyarên navdar yên weke [[Leonardo da Vinci]] di bin bandora Cizîrî de mane.<br>
Di dîroka cîhanê de çawa [[Selahedînê Eyûbî]] lehengê kurd tê naskirin, di zanista cîhanê de jî Îsmaîlê Cizîrî bi navê "Endezyarê Mezin ê Kurd" têye binavkirin.<ref>https://renasxendeki.wordpress.com/tag/ismail-ebulizin-hayati/</ref>

[[Bassamê Kurdî]] di sedsala 9an de jiyaye, herî pêşîn bi zaravayê [[Hewramî (zarava)|goranî]] helbest nivîsandiye. Lê derbarê jiyana wî de zêde agahî tuneye.

[[Ebdulsemedê Babek]] (972-1020) helbestvanê kurd ê herî pêşîn yê kurmancî nivîsiye. Ebdulsemedê Babek dîwaneke sê cild helbest bi [[kurmancî]] nivîsîne.<ref>Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - cîld 34 - r. 398</ref> Zimanê wî pir xweş, geş û herikbar e û peyvên ku wî bi kar anîne, di kurmanciya îro jî niha têne bikaranî, Helbestekî wî ev e.<ref> Hozanvanêt Kurd, [[Sadiq Behaedîn Amêdî]], kurdî, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1998, 465 rûpel, ISBN 91 973403 1 6. Tîpguhaztina ji alfabeya erebî: Zeynelabidin Zinar.</ref>

{{Helbest|''Dila, şad be, xweş dem hat bihar e''<br>''Reşemeh çû terazin bûn diyar e''<br>
''Nihal derbûn hat av û cûbar''<br>
''Befir kerker bibû kevtî nizar e''}}

Ebdulsemedê Babek çendî ku wek helbestvanê pêşî yê ku bi kurmancî nivîsiye jî, lê zêde li Kurdistanê nehatiye naskirin. Ji ber wê yekê [[Eliyê Herîrî]] (1009-1077) wek helbestvanê pêşîn tê zanîn.<ref>[[Qanatê Kurdo]], Tarixa Edebiyata Kurdî</ref> Helbestekî Elî Herîrî ev e;

{{Helbest|''Hûn bar mekin gel min di zor<br>
''Li hesreta werdên di sor''<br>
''Çavê di reş bisk têne dor''<br>
''Enya bi nûr tarî diken''<br>}}

[[Baba Tahirê Uryan|Baba Tahir Hemedanî]] (935-1010) jî helbestvanê kurd ê pêşîn ê ku helbestên xwe bi kurdiya [[lorî]] nivîsiye.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html |tarîxa-gihiştinê=2016-06-19 |tarîxa-arşîvê=2011-10-16 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20111016011224/http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><br> Helbestekî Baba Tahirê Uryan;

{{Helbest|''Dilêm ji derdê te herdem xemîn e<br>
Balîfêm kevir, doşekem zemîn e<br>
Sûcêm ev e ku min ji te hez kirye<br>
Ma her ê j’te hez dike dilbixwîn e''}}

== Helbesta Hurmizganê û Fetîhên Îslamê ==

{{Gotara bingehîn|Hurmizgan (helbest)}}

Tê îdîakirin ku [[Hurmizgan (helbest)|helbestek]] li ser kevalê di derdorên salên 1900 û 1910an de li Hurmizganê hatiye dîtin û tê de wextê [[Mezopotamya]] hatiye fethkirin, li derdorê [[Şehrezûr]]ê û Hurmuzganê gelek kurdên Zerdeştî ji aliyê Misilmanan ve hatine kuştinê û gelek li wan zilum hatiye kirin. Hîna ku li ser vê helbestê lêkolînên [[zanist]]î nehatibû kirin hinek nivîskarên kurd derbasî gelek pirtûkên kurdî ên [[Dîroka Kurdistanê|dîrokê]] û [[Wêjeya kurdî|wêjeyê]] kirin.

{{Jêgirtin|'''Helbesta Hurmizganê:'''

''Hurmizgan riman, Atiran kûjan''<br>
''Wişan şardewe gewrey gewrekan''<br>
''Zorkar ereb kirne xapûr''<br>
''Ginay paleyi heta Şarezûr''

''Jin û kenikan we dîl beşîna''<br>
''Mêrd aza tlî we rûy hwêna''<br>
''Reweşti Zerdeşt manuwe bêkes''<br>
''Bezeyika neka Hewrmez we hwîçkes''..}}

{{Jêgirtin|'''Wergera Helbestê bi kurmancî;'''

''Bajarê Hurmizganê dagirkirin'',<br>
''Agirê agirdankan temirandin.<br>
''Mezin û giregiran xwe veşartin'',<br>
''Biyaniyan (Ereb) bi zor û sîtemê gund û bajar heya Şarezorê talan kirin''.<br>
''Jin û keç bi dîl birin, mêrên çeleng di nava xwînê de hiştin''.<br>
''Rêz û rêçikên ayîna Zerdeşt bê bandor maye''.<br>
''Dilê Ahûra Mazda bi kesî neşewitî (gunehê wî bi kesî nehat)''.}}

[[Dîrok]]nasê kurd [[Mehrdad Izady]] di pirtûka xwe ya [[The Kurds: A Concise Handbook (pirtûk)|Kurd]] de ji bo vê helbesta li ser kevalê hatiye nivîsandin dibêje bi sextekarî ve hatiye çêkirin.
Îzady weha dewam dike;<br>
Sedema yekemîn; "Ku ger ev helbest rastbiya ne bi zaravayê [[Soranî]], pêwîste ku bi zaravayê [[Goranî]] hatiba nivîsandin.<br>
Sedema dûyemîn; Ew çihê ku tê îdîakirin ku keval lê hatiye dîtin wextê [[Belavbûna îslamê|Fetîhên Misilmanan]] de bi pirranî [[Xirîstiyan]] bûn û hinek jî [[Yarsan]]î bûn, [[Zerdeştî]] û [[Cihû]] kêm bûn.<br>
Sedema sêyemîn; Di derheqê kevalê de tu carî xebata zanistî nehatiye kirin.

[[Nivîskar]]ê kurd [[Tewfîq Wehbî]] jî di derbarê helbestê de gotiye "lihevanînek derew e".

Mamosteyê dîrokê ê [[Zanîngeha Zaxoyê]] Ferset Mereyî di gotara xwe ya li ser vê mijarê de diyar dike ku di [[Zanîngeha Bexdayê]] de li ser vê helbestê lêkolîn hatiye çêkirin û gotine ku ev helbest ji bona hinek armancan ji dûre hatiye çêkirin.<ref>Mehmet Emîn Sular, Zerdüştilik ve Yezidilik Bağlamında Kürtlerin İnançlarının Kökeni Problemi</ref>

== Medreseyên kurdî ==
{{Gotara bingehîn|Medreseya kurdî}}
[[Wêne:Medreseya Sor Cizîra Botan 2009 2.JPG|thumb|Medreseya Sor a Cizîra Botan]]

Bi belavbûna îslamê, li [[Rojhilata Navîn]] û erdnîgariya Kurdistanê, şaristaniyeke nû dest pê kir. Ev şaristanî, giraniya xwe daye ser nivîsandin û xwendinê. Ji ber hindê kurdan jî gelek medreseyên ku perwerdehiyê bi zimanê kurdî dikirin ava kirin.

Medreseya Kurdî a herî pêşên di sadsala 10'an de sala 950'an de li [[Rojhilata Kurdistanê]] li bajarê [[Hamedan]]ê hatiye avakirin.

Di medreseyên kurdî de pirraniya pirtûkan bi zimanê erebî bûn, lê alimên kurdan evan pirtûkan dizivirandin [[zimanê kurdî]] û hînê telebeyan dikirin. İcar bi vê şeklê ve zimanê kurdî pêşve diket. Di medreseyên kurdî de telebeyên kurd tevê [[zimanê kurdî]], [[zimanê erebî|erebî]] û [[zimanê farisî|farisî]] jî hîn dibûn.

Di medreseyê kurdî de dersên [[Quran]]ê, [[tefsîr]], [[siyer]], [[fiqih]], [[kelam]], [[mantiq]], [[wêje]], [[felsefe]], [[astronomî]], [[bijîşkî|tib]], [[fizîk]], [[matematîk]] û hwd dihatin dayîn.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.yuksekovahaber.com/yazdir/yazi/yazi/kurt-dilinde-medresenin-rolu-1942.htm |tarîxa-gihiştinê=2016-01-09 |tarîxa-arşîvê=2016-01-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160126130150/http://www.yuksekovahaber.com/yazdir/yazi/yazi/kurt-dilinde-medresenin-rolu-1942.htm |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Zanyarê kurd herweha bavê robot û sîbernetîkê ku îro van herdu bûjenan dinyayê li ser nigan ragirtine, projeya wan ji aliyê [[Îsmaîlê Cizîrî]] ve di Medreseya Kurdî de hatiye çêkirin.
Hin ji wan medreseyan pirî ku menşûr bûbûn, bihêsanî navên xwe di rûpelên mêjû de jî bi cih kirine.
Her wiha Medreseyên kurdan [[zimanê kurdî]], [[çanda kurdî]] û [[wêjeya kurdî]] li ser pêya dane hîştin.<ref>[[Zeynelabidin Zinar]], [[Xwendina Medresê]], Kurdî/kurmancî, Şîrovekirin, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1993,100 rûpel, ISBN 91 972090-2-3</ref>

=== Çend Medreseyên Kurdistanê yên navdar ===
* Medreseya Sitrabasê (Diyarbekir),
* [[Medreseya Sor]] (Cizîra Botan),
* Medresa Bazîdê,
* Medreseyên Bedlîsê; Îxlasiye, Katibiye, Şukriye, Şerefiye û Şemsiye.
* Medreseya Hîzanê,
* Medreseya Miksê,
* Medreseya Bêdarê,
* Medreseya Findika Botan,
* [[Medreseya Axtepeyê]],
* Medreseya Norşênê,
* Medreseya Hawêlê,
* Medreseya Heskîfê,
* Medreseya Amêdiyê û bi sedan medreseyên wisa yên din.

==== Zanyarên kurd yên medreseyên kurdî ====
Di medreseyên Kurdistanê gelek [[zanistvan]], [[alim]] û [[wêje]]van derketine, her yek li gorî hêza xwe li wêje û zimanê kurdî xwedî derketiye û bi pêş xistine.
Çend kesên ku di medreseyên Kurdistanê de perwerde dîtine û xizmeta zimanê kurdî û zanistê kirine ev in:

* [[Baba Tahirê Uryan]], (938 - 1020)
* [[Ebdulsemedê Babek]], (972 - 1020)
* [[Eliyê Herîrî]], (1009 - 1077)
* [[Îsmaîlê Cizîrî]], (1153 - 1233)
* [[Mela Hesenê Bateyî|Melayê Batê]], (1417 - 1491)
* [[Melayê Cizîrî]], (1570 - 1640)
* [[Feqiyê Teyran]], (1590 - 1660)
* [[Eliyê Teremaxî]], (1591 - 1653)
* [[Selim Silêman]], (1586 - ?)
* [[Şêx Şemsedînê Exlatî]], (1588 - 1674)
* [[Ehmedê Xanî]], (1650 - 1707)
* [[Îsmaîlê Bazîdî]], (1654 - 1709)
* [[Mele Mehmûdê Bazîdî]], (1797 - 1863)
* [[Mele Xelîlê Sêrtî]], (1754 - 1843)
* [[Mele Yûnisê Erqetînî]], (? - 1785)
* [[Miradxanê Bazîdî]], (1736 - 1778)
* [[Pertew Begê Hekarî]], (1777 - 1841)
* [[Mewlana Xalid]], (1773 - 1826,)
* [[Şêx Muhyedînê Hênî]], (1849 - 1897)
* [[Feqe Reşîdê Hekarî]], (1725 - ?)
* [[Şêx Ebdurehmanê Taxî]], (1831 - 1886)
* [[Mestûre Erdelanî]] (1805 - 1848)
* [[Ebdurehmanê Axtepî]], (1850 - 1905)
* [[Resûlê Mistê]], (1866 - 1908)
* [[Şêx Fethullah Werqanisî]], (1847 - 1900)
* [[Seîdê Nûrsî]] û gellekî zanyarên mezin yên kurd di van medreseyan de xwendine.<ref>http://www.rojevakurd.com/mereseya-kurdi/</ref>

==== Pirtûkên kurdî yên medreseyan ====
* [[Maqamet]]
* [[Mewlûda Melayê Batê|Mewlûda Kurdî]]
* [[Eqîda Îmanê]]
* [[Eqîdeya Îslamê]]
* [[Erdê Xweda (pirtûk)|Erdê Xweda]]
* [[Ey Avê Av]]
* [[Nehc-ul Enam]]
* [[Nûbihara biçûkan]]
* [[Serfa Kurmancî]]
* [[Qewlê Hespê Reş]]
* [[Tiba Melayê Erwasî]]
* [[Adetên kurdan (pirtûk)|Adetên kurdan]]
* [[Gulzar]]
* [[Şirên Fîlozofî]]
* [[Kîtaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan]]
* [[Şêxê Sen'an]]
* [[Sirmehşer]]
* [[Iqdê Durfam]]
* [[Zurûf]]
* [[Rewdneîm (pirtûk)|Rewdneîm]]
* [[Dewr û Gera Kurdistanê]]
* [[Mîrsadu'l-Etfal]] (Ferhenga Kurdî-Farsî)

[[Mele Mehmûdê Bazîdî]] di nîveka sedsala 19an de bi taybetî behsa pênc heb (“Tesrîfa Kurmancî”, “Nûbihara Biçûkan”, “Mewlûd”, “Zurûf” û “Terkîb”) pirtûkên kurdî kiriye û gotiye ku ev berhem di medreseyên Kurdistanê de tên xwendin.<ref> Mela Mehmûdê Bazîdî, “Muqeddîma Îlmê Serf û Be’dê Usûlê Lazîmeyê Te’lîmiyye bi Zimanê Kurmancî”, Camî’eya Rîsaleyan û Hîkayetan bi Zimanê Kurmancî, Amd. Ziya Avcı, Lis, St. 2010, r. 18 (Ji herfên Erebî)</ref>

== Dewletên piştî îslamê ==
==== Çend dewletên kurdan yên piştî îslamiyetê ====

[[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin a piştî îslamiyetê]]

[[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|250px|thumb|Wênryê erdê Dewleta Merwanî]]

[[Wêne:Sadakiyans.jpg|250px|thumb|Wêneyê ereê dewleta Sadaqiyan]]

* [[Sadakiyan]] (770 - 827)
* [[Şedadî|Dewlata Şedadî]] (951 - 1174)
* [[Merwanî|Dewleta Merwanî]] (983 - 1085)
* [[Dewleta Enazî]] (990 - 1116)
* [[Dewleta Hesnewiyan]] (961 - 1015)
* [[Dewleta Biweyhiyan]] (934 - 1062)
* [[Rewadî|Dewleta Rewadî]] (955 - 1071)
* [[Xanedana Kakûyiyan]] (1008-1274)
* [[Hezarhespî|Xanedana Hezarhespî]] (1148 - 1424)
* [[Dewleta Eyûbiyan]] (1171 - 1250)

== Binêrin ==
* [[Belavbûna îslamê]]
* [[Dînên kurdan]]
* [[Dîroka Kurdistanê]]

== Wêne ==
''Çend berhemên kurdan piştî îslamiyetê avakiriye''
<gallery>
Ebul Manucehr 3.jpg|250px|thumb|Mizgefta Menûçêhr, Mizgefta herî pêşîn a kurdan e ku ji aliyê [[Şedadî|Şedadiyan]] ve di sala 1072'yan de hatiye avakirin

OnGozluBridge.jpg|250px|thumb|Pira ku [[Merwanî|Merwaniyan]] di sedsala 11'an de li Farqînê ava kirine.

Pira Malabadî 2.JPG|thumb|250px|[[Pira Malabadê]], di navbera navçeya Farqîna bi ser Amedê ve û Batmanê de

Al-jazari water device.jpg|thumb|Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî, Diyagrama makîneyên bi hêza hilkişîna avê. (Süleymaniye Kütüphanesi, Stenbol

Clock of al Jazari before 1206.jpg|thumb|Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî (Saeta Kelehê)

Al-Jazari - The Basin.jpg|thumb|Makîneya destşiştinê a Elcizîrî
</gallery>
== Çavkanî ==
{{Çavkanî|2}}

{{Dewletên kurdan}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Dîroka kurdan]]
[[Kategorî:Dîroka Kurdistanê]]
[[Kategorî:Misilman]]